Genologia historyczna – stan, perspektywy, konteksty
3. Genologia historyczna – zarys koncepcji
Zacząć trzeba od pytania, w jaki sposób genologia historyczna ma (może, powinna) budować swą tożsamość. Do okoliczności sprzyjających należy zali
czyć ukonstytuowanie się zrębów teorii genologicznych oraz zwrot tekstologicz
ny, komunikacyjny i dyskursywny w lingwistyce. Co, jak sądzę, istotne, spór o genologię (lingwistyczną, literaturoznawczą, medialną) z punktu widzenia hi
storyków języka, a więc badaczy poruszających się prymarnie w kręgu genologii historycznej, jest bezprzedmiotowy. Od zawsze, rzec można z pewną emfazą, lingwiści interesowali się wszelkimi komunikatami, poszukując w nich zjawisk uznawanych za istotne dla dyscypliny w określonym etapie jej dziejów. Ten sam obiekt badawczy stawał się (i może się stawać) przedmiotem badań skon
figurowanych w zróżnicowany sposób. Samo określenie genologia historyczna kieruje nasze myślenie raczej w stronę przeszłości i charakterystycznych dla niej konfiguracji logosfery, a nie ku dyscyplinom pokrewnym czy sąsiedzkim.
Tej ostatniej perspektywy z charakterystyki omawianej dyscypliny wyłączyć się jednak nie da.
Genologia historyczna jawi się zatem jako jedna z subdyscyplin uprawia
nych w ramach filologii i dostępnych zarówno literaturoznawcom, jak i ję
zykoznawcom. W takiej perspektywie ujmowana genologia otwiera „rozległą przestrzeń poznawczą” (Witosz, 2005: 15), badawczo różnie konfigurowaną.
Tendencjom do oddzielania sprzyjają zróżnicowane dzieje poszczególnych nur
tów badawczych, sposób zakreślania przestrzeni poznawczej (w tym przedmiotu badań), konstytuowania podstawowego instrumentarium badawczego (metodo
logii badań). Myślenie wsobne zacznie jednak, jak sądzę, ustępować transferowi problemów, metod i rozwiązań. Sama ewolucja pojęcia gatunku spowoduje, że pojawi się jeden obiekt badań rozpatrywany z punktu widzenia różnych dyscyplin, a z czasem nastąpi też ujednolicanie (nie chodzi o monopol) ujęć pozornie niejednorodnych. Nie tylko w obszarze wiedzy o gatunkach obserwuje się bowiem dążenie do ujęć transdyscyplinarnych.
Teoretycznie genologia historyczna jest bez wątpienia zakorzeniona w geno
logii ogólnej, przejmuje z tego źródła aparaturę pojęciową, a także uzgodnione i/lub sporne problemy badawcze oraz dostępne w określonym czasie sposoby ich rozwiązywania.
Będąc częścią genologii, czerpie jednak inspiracje z kilku dyscyplin już przez tę dyscyplinę zaanektowanych, a więc tekstologii, stylistyki czy dyskur
sologii, poszerzając zakresy powiązań o historię języka. Problem w tym, że każda ze wskazanych dyscyplin jawi się jako dynamiczna i polimorficzna. Obraz wspomnianych powiązań jest więc wielowymiarowy i historycznie zmienny.
Genologia historyczna zyskuje w związku z tym dodatkowe przestrzenie po
znawcze i możliwości kształtowania swego analitycznointerpretacyjnego zaple
cza. Nie funkcjonuje przy tym jedynie w roli biorcy, lecz może wspomniane dyscypliny wydatnie poznawczo wzbogacić. Relacje między poszczególnymi koncepcjami mają charakter odniesień interakcyjnych.
Prymarny przedmiot badań omawianego nurtu genologii stanowią gatunki wypowiedzi analizowane w perspektywie historycznej. Problematyka szczegó
łowa może się rysować rozmaicie. Dla badacza zjawisk historycznych ważne są następujące kwestie: 1) pochodzenie (w tym wypadku gatunków), 2) procesy krystalizacji ich wzorców, 3) temporalnie osadzone metamorfozy, 4) okoliczno
ści (w tym przyczyny) przemian (zwłaszcza kontekst kulturowy), 5) charakter przeobrażeń (ewolucyjny, gwałtowny).
Ścieżki poznawcze układać się mogą w zróżnicowane konfiguracje. Dość wyrazistą problematykę stanowią dzieje konkretnego gatunku lub zbiorów ga
tunków powiązanych z dziejami wspólnoty kulturowej (dyskursywnej).
Ugrupowania gatunków mogą być (zgodnie z inspiracjami płynącymi z ge
nologii ogólnej) tworzone według różnych kryteriów (zob. dla przykładu dyskurs podróżniczy, biograficzny, dydaktyczny, miłosny, funeralny itd.). Możliwe są badania gatunku X w epoce Y. Horyzont czasowy może być zakreślony zgodnie z koncepcjami historycznojęzykowymi lub w inny stosowny sposób. Wśród pojęć interpretacyjnych sytuować można pojęcie ciągu gatunkowego, profilu
jące badania o rozległej perspektywie, czy też polimorficzne pojęcie dyskursu Możliwe jest badanie konfiguracji gatunkowej charakterystycznej dla określonej epoki. Nie wyklucza to tworzenia innych pejzaży genologicznych.
Stale istotną kwestią pozostaje zagadnienie parametryzacji gatunku. Można bowiem przyjąć aspektową stratyfikację wzorca i jego polaryzację wariantyw
ną, można potraktować gatunek jako przestrzeń hermeneutyczną. Przedmiotem uwagi stać się może zarówno zakorzenienie w tradycji, jak i gry z konwencją, historyczna postać określonego gatunku, jak i jego ewolucja. Każda z tych perspektyw stanowi nie lada wyzwanie dla badacza, gdyż wymaga badań systematycznych i zakrojonych na szeroką skalę. Nie wyklucza to badań spro
filowanych, a więc skoncentrowanych na parametrach formotwórczych, wybra
nych wymiarach pragmatycznych, charakterystyce wizji świata czy zjawiskach stylistycznych.
Współtworząca profil dyscypliny zasada redukcjonizmu dotyczy postaw ba
dawczych, wybranych metod, podejmowanych zadań badawczych i perspektyw analitycznych, nie dotyczy zaś obiektu badań. Językoznawcy włączają bowiem w orbitę swych zainteresowań zarówno teksty (gatunki) artystyczne, jak i użyt
kowe. Prawie powszechną praktyką w środowisku lingwistów jest sięganie do prac literaturoznawczych i teoretyczna adaptacja elastycznych pojęć oraz wy
zyskiwanie wybranych interpretacji.
Badania genologiczne o historycznym charakterze mogą być konfigurowane co najmniej na dwa sposoby (w konkretnych opracowaniach zakreślone tu sche
matycznie ścieżki poznawcze mogą się krzyżować). Punktem wyjścia postępo
wania badawczego może być konkretny tekst charakteryzowany z wyzyskaniem zarówno zdobyczy współczesnej analizy tekstologicznej, jak i genologicznej, poszerzonej o perspektywę komunikacyjną czy dyskursywną. Tekst będzie za
tem ujmowany jako całościowy komunikat (zgodnie z klasyczną formułą Teresy Dobrzyńskiej), integrujący w swym kształcie parametry interakcyjne (podmioty, przedmiot i sposób jego prezentacji, środki wyrazu suwerennie dobrane przez nadawcę lub realizujące określoną konwencję). Taka perspektywa umożliwia badanie zarówno okazów, jak i komunikatów mocniej genologicznie dookreślo
nych bądź zdeterminowanych.
Podróż po wskazanej ścieżce badawczej nie wyklucza poszerzenia po
znawczej drogi i uczynienia punktem wyjścia badań o profilu genologicznym kategorii wspólnoty komunikatywnej, a więc skupienia uwagi na zagadnieniu sposobów realizacji potrzeb komunikacyjnych wspólnoty w uformowanych ga
tunkowo przekazach.
Sytuacja poznawcza we współczesnej lingwistyce umożliwia wybór jeszcze innego traktu poznawczego. Badać można (niektórzy powiedzą, nawet trzeba) dyskursy, czyli w istocie zbiory tekstów w określony sposób ujednoliconych (ze względu na twórcę, tematykę, nacechowanie ideologiczne, przynależność instytucjonalną, formację kulturową itd.). Gatunki badane jako odzwierciedlenie określonych dyskursów będą się jawić w nowym poznawczym świetle.
Postulat scalania wymiarów immanentnych i zewnętrznych bez względu na przyjęte płaszczyzny i kierunki analiz powinien się stać podstawową dyrektywą, określającą postawy badaczy sytuujących swe opracowania w ramach genologii historycznej. O jej odrębności nie zdecyduje bowiem przedmiot (obiekt) badań, dzielony z historią języka i stylistyką historyczną, czy nawet odrębne metody, lecz integracja wielu perspektyw w opisie konkretnych obiektów i wynikających stąd celów, formułowanych jako pierwszoplanowe (prymarne, strategiczne) lub osiąganych, by tak rzec, przy okazji.
Genologia historyczna bada teksty usytuowane w określonym horyzoncie czasowym, opisując zarazem różnorodnie skonfigurowane konteksty, co pozwoli odtwarzać zarówno historyczne stany konkretnych gatunków, jak i charaktery
zować ich dzieje.
Przestrzeń poznawcza dyscypliny jest tak rozległa, że aż trudno ją sobie uprzytomnić w szczegółach. Metody jawią się jako ugruntowane niedogma
tycznie. Stale poszerza się grono zainteresowanych badaczy, którym pasja poznawcza nie pozwala zrażać się trudnościami. Przed genologią historyczną rysuje się zadanie poszerzania instrumentarium badawczego genologii ogólnej i zajmowanie się fascynującą empirią tekstową, której badanie pozwala po
strzegać naszych przodków jako ludzi komunikacyjnie twórczych, w gruncie rzeczy takich, jak my.
Literatura
Bartmiński J., 2012: Jak opisywać gatunki mowy? W: BurzyńskaKamieniecka A., red.: „Język a Kultura”. T. 23: Akty i gatunki mowy w perspektywie kulturowej. Wrocław, s. 13–32.
Bartmiński J., NiebrzegowskaBartmińska S., 2009: Tekstologia Warszawa
Borawski S., 2006: Odmiana języka i gatunek mowy jako pojęcia sterujące w opisie dziejów języka W: Borawski S., Hawrysz M : Zielonogórskie seminaria polonistyczne 2005. Zielona Góra, s. 11–30.
Cudak R., 2007: Rzut oka na genologię literacką W: Cudak R., Ostaszewska D., red.: Polska genologia literacka. Warszawa, s. 14–38.
Cudak R., 2015: Gatunek literacki i granice. Rozważania pograniczne W: Ostaszewska D., Przyklenk J., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 5: Gatunek a granice. Katowice, s. 32–42.
DawidziakKładoczna M., 2012: Językowe aspekty kultury politycznej Sejmu Wielkiego Częstochowa.
DuninDudkowska A., 2012: Akt notarialny na tle przemian historyczno-kulturowych w Polsce W: BurzyńskaKamieniecka A., red.: „Język a Kultura”. T. 23: Akty i gatunki mowy w per-spektywie kulturowej. Wrocław, s. 135–150.
Gajda S., 2001: Gatunkowe wzorce wypowiedzi W: Bartmiński J., red.: Współczesny język polski. Lublin, s. 257–259.
Gajda S., 2009: Gatunki wypowiedzi i genologia W: BilutHomplewicz Z., Czachur W., Smykała M., red.: Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspek-tywy. Rzeszów, s. 135–146.
Hawrysz M., 2012: Polemiczna twórczość Marcina Czechowica w perspektywie genologii lin-gwistycznej. Zielona Góra.
Kość J., 2012: Skarga w średniowiecznym procesie sądowym W: Pelcowa H., Wojtak M., red.:
Słowa. Style. Metody. Lublin, s. 103–115.
Loewe I., 2008: Polska genologia lingwistyczna. Rekonesans. „Tekst i Dyskurs – Text und Diskurs”, z. 1, s. 25–35.
Malinowska E., 2000: O stałości i zmienności gatunków urzędowych W: Ostaszewska D., red.:
Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 1: Mowy piękno wielorakie. Katowice, s. 86–95. Genologia lingwistyczna jako subdyscyplina współczesnego językoznaw-stwa W: Ostaszewska D., Cudak R., red : Polska genologia lingwistyczna. Warszawa, s. 11–39.
Ostaszewska D., 2010: Obszary badań naukowych historii języka polskiego w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego. „LigVaria”, nr 2, s. 249–251.
Ostaszewska D., Przyklenk J., red.: 2015: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 5: Gatunek a gra-nice. Katowice.
Pietrzak M., 2013: Wyznaczniki gatunkowe felietonu drugiej połowy XIX wieku. Na przykładzie tekstów Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa i Aleksandra Świętochowskiego. Łódź.
Przyklenk J., 2009: Staropolska kronika jako gatunek mowy. Katowice.
Przymuszała L., 2003: Struktura i pragmatyka „Postylli” Samuela Dambrowskiego. Opole.
Przymuszała L., 2012: Pragmatyczne determinanty XVII-wiecznej postylli popularnej W:
BurzyńskaKamieniecka A., red.: „Język a Kultura”. T. 23: Akty i gatunki mowy w per-spektywie kulturowej. Wrocław, s. 53–65.
Rejter A., 2000a: Teoria stereotypu a badania nad kształtowaniem się gatunku mowy (na przy-kładzie reportażu podróżniczego) W: Ostaszewska D., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja T. 1: Mowy piękno wielorakie. Katowice, s. 330–341.
Rejter A., 2000b: Kształtowanie się gatunku reportażu podróżniczego w perspektywie stylistycz-nej i pragmatycznej. Katowice.
Rejter A., 2004: Wzorzec gatunkowy staropolskich poradników myśliwskich i jego uwarun-kowania W: Ostaszewska D., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 2: Tekst a gatunek Katowice, s. 246–257.
Rejter A., 2007: Z problematyki przeobrażeń gatunków literatury popularnej W: Ostaszew
ska D., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 3: Gatunek a odmiany funkcjonalne. Katowice, s. 224–231.
Rejter A., 2011: Genologia historyczna a stylistyka. Zarys problematyki. „Stylistyka”. T. 20, s. 193–211.
Rejter A., 2013a: Kulturowe konteksty przemian gatunku (na przykładzie noweli i romansu)
„Stylistyka”. T. 22, s. 351–364.
Rejter A., 2013b: Sentymentalny romans epistolarny wobec tradycji gatunku W: Sokólska U., red : Tekst – akt mowy – gatunek wypowiedzi. Białystok, s. 315–334.
Rejter A., 2014: Problematyka przemian gatunków mowy wobec teorii dyskursu. „Poradnik Językowy”, z. 8, s. 22–35.
Rejter A., 2015: Romans barokowy – analiza dyskursologiczna wobec granic gatunku. Na przy-kładzie twórczości Hieronima Morsztyna W: Ostaszewska D., Przyklenk J., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 5. Gatunek a granice. Katowice, s. 199–209.
Rzepka W., Zgółka T., 1990: Zasady lingwistycznej genologii tekstów staropolskich. „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Linguistica”. T. 23, s. 119–128.
Siuciak M., 2000: Zróżnicowanie gatunkowe komunikacji ustnej w XVII wieku W: Ostaszew
ska D., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 1: Mowy piękno wielorakie. Katowice, s. 355–369.
Siuciak M., 2011: Średniowieczny dyskurs prawny – czyli o początkach stylu urzędowego W:
Sokólska U., red.: Odmiany stylowe polszczyzny dawniej i dziś. Białystok, s. 284–298.
Siuciak M., 2013: Kształtowanie się gatunku wiadomości prasowej w XVIII wieku W: Sokól
ska U., red.: Tekst – akt mowy – gatunek wypowiedzi. Białystok, s. 351–365.
TomeckaMirek A.: Nadawca w poradnikach dotyczących prowadzenia domu z drugiej połowy XIX wieku W: BurzyńskaKamieniecka A., red.: „Język a Kultura”. T. 23: Akty i gatunki mowy w perspektywie kulturowej. Wrocław, s. 105–120.
Uździcka M., 2010: Studium kształtowania się kompetencji językowej agronoma. Analiza geno-logiczna, pragmatyczna i leksykalna „Wykładów” Władysława Majewskiego z lat 1848–1850 Zielona Góra.
Witosz B., 2005: Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki. Katowice.
Witosz B., 2007: Gatunki podróżnicze w typologicznym ujęci genologii lingwistycznej W:
Rott D., red.: Wokół reportażu podróżniczego. T. 2. Katowice, s. 11–29.
Witosz B., 2009: Dyskurs i stylistyka. Katowice.
Witosz B., 2015: O granicach i ich przekraczaniu – w tradycji i we współczesnej refleksji ge-nologicznej W: Ostaszewska D., Przyklenk J., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 5:
Gatunek a granice. Katowice, s. 73–81.
Wojciechowska A., 2012: Protokół jako świadectwo komunikacji wspólnotowej w drugiej poło-wie XIX Protokół jako świadectwo komunikacji wspólnotowej w drugiej poło-wieku. Studium genologiczne. Zielona Góra.
Wojtak M., 1992: O początkach stylu religijnego w polszczyźnie. „Stylistyka”. T. 1. s. 90–97.
Wojtak M., 1996: Styl w perspektywie struktury tekstu (wybrane zagadnienia na przykładzie tekstów sylw) W: Gajda S., Balowski M., red.: Styl a tekst. Opole, s. 177–186.
Wojtak M., 1998: Teksty w tekście – o pewnym typie relacji kontekstualnych (na przykładzie ortyli magdeburskich) W: Bartmiński J., Boniecka B., red.: Tekst. Analizy i interpretacje Lublin, s. 85–97.
Wojtak M., 1999: Wyznaczniki gatunku wypowiedzi na przykładzie tekstów modlitewnych
„Stylistyka”. T. 8, s. 105–117.
Wojtak M., 2000a: Komedii przeobrażenia, modyfikacje, transformacje W: Ostaszewska D., red : Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 1: Mowy piękno wielorakie. Katowice, s. 169–186.
Wojtak M., 2000b: Historia języka w dydaktyce uniwersyteckiej W: Bartmiński J., Karwatow
ska M., red.: Język polski jako przedmiot dydaktyki uniwersyteckiej. Lublin, s. 177–190.
Wojtak M., 2001: Obraz historycznych socjolektów w facecjonistce staropolskiej W: Kowal
ska A., Wolińska O., red.: Prace Językoznawcze. T. 26: Studia historycznojęzykowe Katowice, s. 257–269.
Wojtak M., 2007: Styl gatunku, styl gatunkowy a styl funkcjonalny w perspektywie analitycznej W: Ostaszewska D., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 3: Gatunek a odmiany funkcjo-nalne. Katowice, s. 16–24.
Wojtak M., 2011: O relacjach dyskursu, stylu, gatunku i tekstu. „Tekst i Dyskurs – Text und Diskurs”, z. 4, s. 69–78.
Wojtak M., 2014a: Sporne i bezsporne problemy współczesnej genologii. „Poradnik Językowy”, z. 8, s. 16–17.
Wojtak M., 2014b: Genologiczna analiza tekstu. „Prace Językoznawcze”, z. 3, s. 63–71.
Wojtak M., 2014c: O języku i stylu polskiego dramatu. Studia i szkice. Lublin.
Wojtak M., 2015: Dylematy genologa W: Bulisz E., Wojtak M., red.: Porozmawiajmy o ga-tunkach. Artystycznych i użytkowych. Lublin, s. 12–16.
Wolańska E., 2003: Gatunek wypowiedzi W: Bańkowska E., Mikołajczuk A., red.: Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów Warszawa
Żmigrodzka B., 1997: Testament jako gatunek tekstu Katowice.
Historical genre studies – the state of affairs, perspectives and contexts
S u m m a r y
The article presents historical genre studies as one of the subdisciplines practiced within philology, and rooted theoretically in general genre studies, as it takes over from this source the conceptual apparatus and the agreed and/or disputable theoretical problems and the methods of their solving accessible at a given time. Being a part of genre studies, it draws inspiration
pects. Researchers of historical phenomena focus especially on the following problems: 1) origin (in this case, origin of genres), 2) processes of crystallization of their patterns, 3) temporally embedded metamorphoses, 4) circumstances (including causes) of changes (especially the cul
tural context), 5) (evolutionary or sudden) nature of transformations.
Epistemic paths may be arranged in diverse configurations. A pretty expressive issue com
prises history of a particular genre of speech or a set of genres related to history of a given cultural (discursive) community.
S ł o w a k l u c z o w e: historia języka, stylistyka, genologia, genologia historyczna, gatunek wypowiedzi
K e y w o r d s: history of language, stylistics, genre studies, historical genre studies, genre of speech