W tradycji anglosaskiej pierwsze metryczne parafrazy Ojcze nasz pojawiają się już w X wieku. Mają one postać wiersza aliteracyjnego, charakterystycznego dla wczesnośredniowiecznej poezji angielskiej. Najdłuższa, bo licząca 136 wer-sów, parafraza poetycka pochodzi z Ms. 201 Corpus Christi College Cambridge, datowanego na pierwszą połowę XI stulecia1. Tekst ma układ dwujęzyczny, a modlitwa przedstawiona została zarówno po łacinie, jak i w języku staroan-gielskim. Zapis ma charakter naprzemienny: po krótkim wersecie łacińskim, np.
Pater noster, następuje rozbudowana parafraza w języku wernakularnym. Pismo jest staranne i czytelne, a przejście od łaciny do języka staroangielskiego zazna-czone zostało kolorem poprzez wyróżnienie zielonym i czerwonym atramentem inicjałów pierwszych słów rozpoczynających kolejne sekwencje.
Historia edycji tego utworu sięga roku 1705. W Oxfordzie opublikowano wówczas katalog rękopisów staroangielskich autorstwa Humfreya Wanleya (1705), paleografa i kustosza biblioteki Harleya, której zbiory stały się kamie-niem węgielnym obecnej British Library. Wanley przedstawił w nim nie tylko podstawowe informacje kodykologiczne, ale przytoczył wybrane teksty, w tym parafrazę Modlitwy Pańskiej z Ms. 201 CCCC in extenso (por. Paraphrasis poetica Orationis Dominicae. T. 2, s. 147–148)2.
W wieku XVIII oraz XIX kolejni wydawcy włączali staroangielski tekst Modlitwy Pańskiej do licznie wówczas powstających antologii literatury staroan-gielskiej. Tekst najdłuższej parafrazy (w oryginale i przekładzie na współczesny język angielski) został zawarty m.in. w Historii Anglosasów autorstwa Sharona Turnera (1840) – prawnika, historyka, miłośnika wczesnej historii i kultury literackiej Wysp Brytyjskich.
Zarówno katalog Wanleya, jak i praca Turnera, zawierają istotne opuszcze-nia i błędy edytorsko-typograficzne. Mimo to stały się one podstawą źródłową dla przedstawionej w pracy Choroszego edycji tekstu staroangielskiego oraz przekładu modlitwy na język polski. Część uproszczeń wynika z praktyki edy-torskiej stosowanej w nowożytnych wydaniach średniowiecznych dzieł. Inne mogły powstać w procesie drukowania tekstu. Jednak ich obecność w
staro-1 Najstarsza wierszowana parafraza Ojcze nasz w języku staroangielskim pochodzi z Kodek-su z Exeter (Ms. 3501, Library of the Dean and Chapter of Exeter Cathedral). Druga, o podobnej kompozycji do opisanej wyżej parafrazy z rękopisu w Cambridge, zachowała się w datowanym na pierwszą połowę XI wieku kodeksie z Oxfordu – Ms. 121 Junius, Bodleian Library. Wszystkie trzy modlitwy oraz ich kontekst rękopiśmienny są przedmiotem odrębnego opracowania (Opaliń-ska, 2016). Ponadto parafraza z Cambridge oraz parafraza z Oxfordu zostały poddane analizie porównawczej w artykule zamieszczonym w „Przekładańcu” (Opalińska, 2010).
2 Dzieło Wanleya znajduje się w Polsce w zbiorach Biblioteki Czartoryskich w Krakowie.
drukach angielskich ma bezpośredni wpływ na opracowanie polskie. Nawet drobny błąd typograficzny, który mógłby zostać łatwo wyeliminowany przez porównanie zapisu rękopiśmiennego, powielony we współczesnej polskiej edy-cji, zniekształca w sposób istotny myśl oryginału. Za przykład może posłużyć wyjątek z ostatniej linii dziesiątej części utworu, która parafrazuje łaciński werset Et dimitte nobis debita nostra.
W omawianym fragmencie zarówno Wanley, jak i Turner, błędnie podają pierwszą literę staroangielskiego słowa mihta (moce, siły, cnoty – odpowiednik łacińskiego terminu virtus; por. wsp. ang. might), czytając <n> w miejsce <m>, i zastępując zaświadczoną w rękopisie formę poprzez inną, istniejącą w języku i gramatycznie paralelną, formę nihta (noce por. wsp. ang. nights); por. ryc. 1 (tu i niżej podkreślenia pochodzą od autorki – M.O.).
a)
b)
Ryc. 1. a) Wanley, 1705, s. 148; b) Turner, 1840, s. 206
W opracowaniu Choroszego (2008) tekst angielski, podany za Turnerem (1940), utrwala ten błąd oraz przenosi go do polskiego przekładu; por. ryc. 2.
Ryc. 2. Choroszy, 2008, s. 353
Stworzony w ten sposób „translatorski palimpsest” jest całkowicie nieuza-sadniony w świetle danych rękopiśmiennych; por. ryc. 3 (słowo mihta znajduje się w ostatniej linii tekstu)3.
Ryc. 3. Ms. 201 CCCC, s. 168 (detal). Reproduced by kind permission of the Master and Fellows of Corpus Christi College, Cambridge.
Drugi przykład pochodzi z tekstu średnioangielskiego. W tym wypadku podstawą dla cytowanego w opracowaniu Choroszego utworu był zbiór liryków religijnych Carletona Browna (1939); por. ryc. 4. Analiza językowa tekstu wskazuje raczej na wiek XIV, wbrew klasyfikacji Browna. Trzeba również zaznaczyć, że tytuł liryku został nadany przez wydawcę angielskiego – w ręko-pisie, zgodnie z konwencją średniowieczną, tekst nie został opatrzony żadnym tytułem.
Anonim
Ojcze nasz, miej litość nade mną
Pater noster, największa z mocy, Który cały ten świat stworzyłeś,
Pomóż mi grzesznemu, biednemu człowiekowi, Żebym nie zginął przez grzech.
Pater noster, miej litość nade mną I pomóż mi uniknąć grzechu I zawsze spełniać Twoją wolę.
Pater noster, błogosławiony musisz być Przez Twego Syna, który umarł na drzewie, Pomóż mi, biednemu, abym nie zginął.
Ryc. 4. Choroszy, 2008, s. 814–815
W krótkiej notce zamieszczonej w Komentarzach wydania Choroszego (2008: 543, t. 2) podana jest (za Brownem) informacja, że „Rękopis znajduje się
3 Tego typu błędów jest w edycji więcej. Szczegółowa analiza porównawcza parafraz Pa-ter nosPa-ter w edycji Wanleya, Turnera i Choroszego została przedstawiona w cytowanym wyżej artykule, por. Opalińska (2010).
w Cambridge University, Ms. Add. 5943, folio 167 verso”. Poza tą uwagą brak jakichkolwiek dalszych szczegółów zarówno o samym utworze, jak i o jego kontekście rękopiśmiennym. Tymczasem w kodeksie tekstowi towarzyszy no-tacja muzyczna (por. ryc. 5). Na kolejnych kartach manuskryptu zaświadczone są dwa inne krótkie utwory wierszowane inspirowane łacińskimi modlitwami Credo i Ave Maria, o takiej samej strukturze. Podobnie jak w wielu innych rękopisach anglosaskich wszystkie wymienione utwory tworzą spójną grupę tekstów sakralnych o jednorodnym charakterze. Jako kompozycje muzyczne zostały włączone m.in. do bibliofilskiej edycji pt. Music, cantelenas, songs, etc. from an early fifteenth century manuscript (Myers, 1906), która zawiera zarówno transkrypcję tekstów, jak i reprodukcje kart rękopiśmiennych.
Ryc. 5. Cambridge University Library, Ms. Add. 5943, fol. 167v. Reproduced by kind permission of the Syndics of Cambridge University Library
Analiza muzykologiczna, przedstawiona przez Dobsona i Harrisona (1979), sugeruje, że zapisany na karcie 167v Pater noster był wzorowany na dwuczęściowych włoskich kanzonach. Stąd też trójdzielny podział stroficzny tekstu średnioangielskiego przedstawiony przez Browna i paralelny format typograficzny przyjęty dla polskiego przekładu są nieprawidłowe i wynikają z niedostatecznej analizy kontekstu rękopiśmiennego, jak również z błędnej interpretacji struktury poetyckiej. Brown musiał założyć, że w dwóch ostatnich strofach rym wiąże wszystkie trzy wyrazy: me, flee, wylle w pierwszej oraz be, tre, spylle w drugiej. W rzeczywistości zarówno wylle, jak i spylle były w czter-nastym wieku monosylabiczne, a końcowe e pozostało jedynie w zapisie, jako relikt dawnej wymowy. Można zatem przyjąć, że liryk miał istotnie dwie strofy o odmiennej strukturze metrycznej – z rymem abab w pierwszej oraz z rymem aabaab w drugiej, dłuższej strofie. Taka interpretacja historycznojęzykowa po-zwala zniwelować rozbieżność pomiędzy zrekonstruowaną formą muzyczną a kompozycją metryczną utworu4:
Pater noster most of myȝt, Þat al þys world hast wrot, help me, synful wrechyd wyȝt, for synne þat I perysche nowt.
Pater noster, haue pety on me, and helpe me synne for to flee and euer to worch þy wylle.
Pater noster, yblessyd mote þu be, ffor þyn sone þat deye on tre, help me, wrecche, þat y ne spylle.
Angielska literatura średniowieczna kryje w sobie pewien badawczy pa-radoks. Z jednej strony należy do najlepiej opisanych dziedzin europejskiego piśmiennictwa tej epoki, a sama historia badań stanowi oddzielną gałąź filologii angielskiej, z drugiej zaś sam jej zakres i rozmach powodują, że wiele tekstów wciąż pozostaje w rękopisach bądź dostępnych jest jedynie w przestarzałych edycjach. Praca nad nimi wymaga zarówno szacunku dla badawczej tradycji, jak i świadomości nowoczesnych reguł warsztatu.
4 Notabene, kopista musiał być świadom rozbieżności pomiędzy tekstem a formą muzycz-ną i metryczmuzycz-ną utworu. Wskazuje na to repetycja formy czasownikowej wrot w postaci wrote w drugiej linii tekstu poniżej rozbudowanej notacji muzycznej (por. ryc. 5). Mimo krótkiej formy utwór ten kryje w sobie jeszcze kilka fragmentów, które wymagają rewizji, zarówno jeśli chodzi o warstwę językowo-metryczną, jak i kwestie edytorsko-paleograficzne. Z uwagi na limit stron zostały one pominięte w niniejszym omówieniu.