Innym efektem intelektualizacji polszczyzny literackiej w początkach ery typograficznej, dopełniającym standaryzację, jest grafizacja, która wraz z pub-likacją pierwszych polskich książek drukowanych adresowanych do szerokiego kręgu czytelników wchodzi w nową fazę. Powstają wtedy partykularne rozwią-zania w tym zakresie, będące rezultatem kompromisu między przeprowadzo-ną przez redaktorów językowych oficyn wydawniczych analizą lingwistyczprzeprowadzo-ną w swojej naturze fonetyczno-fonologiczną a kalkulacją ekonomiczną prowa-dzoną przez nakładcę.
Grafizacja języka literackiego to proces polegający na wypracowaniu reguł transformacji kodu fonicznego języka naturalnego na kod graficzny, np. alfabe-tyczny, który pozwala utrwalać komunikaty językowe, odrywając je od miejsca i czasu ich powstania. W wypadku języka polskiego proces ten polegał na adaptacji alfabetu łacińskiego do potrzeb fonetycznych polszczyzny. Rozpoczął się w momencie, kiedy po raz pierwszy zapisano tekst polski tym alfabetem – najstarszy znany nam dziś dokument zawierający zapis polskich nazw własnych to Bulla gnieźnieńska z 1136 roku (Kamińska, 1953: 5–28; Urbańczyk, 1954:
81–92; Rospond, 1956: 121–123; Rospond, 1957; Dunaj, 1975; Jodłowski,
11 Ten cel merkantylny udało się w pełni zrealizować, o czym świadczy duże zainteresowanie Żywotem Pana Jezu Krysta – do końca XVI wieku wydano na pewno w sumie 5 edycji tego tytułu, poza wydaniem 1. i 2. z 1522 roku, ta opowieść apokryficzna ukazała się jeszcze w 1538 roku i około 1541 roku u Hieronima Wietora, a około 1548 roku u Macieja Scharffenberga (Przy-borowski, 1882: 35–37). A jeśli uwzględnić hipotezę o 1. wydaniu tego tytułu w 1516–1517 roku (Wydra, 2014: XXIV–XXV), to apokryf ten miałby 6 edycji szesnastowiecznych.
1979; Kamińska, 1981: 12–44; Kucała, 1985: 5–37; Cybulski, 1988: 21–53).
Problemowi grafizacji polszczyzny u progu ery typograficznej poświęcone jest moje studium (Lisowski, 2001).
System graficzny nie jest płaszczyzną językową sensu stricto, jest jednak w przypadku języków posługujących się pismem alfabetycznym, jak np. pol-szczyzna, paralelny wobec systemu fonologicznego poprzez fakt, iż jest on graficznym substytutem kodu fonicznego (Lisowski, 2001: 15–-16; Lisowski, 2004b: 17–18). Grafizację z zastrzeżeniami wynikającymi z autonomii kodu fonicznego i graficznego uznać można więc za szczególny przejaw normalizacji języka i za czynnik wpływający na jego intelektualizację.
Zdobyczą pierwszych lat epoki typograficznej są litery ze znakami diakry-tycznymi wprowadzone do polskich tekstów drukowanych w celu zwiększenia funkcjonalności stosowanych w nich systemów graficznych (Lisowski, 2003a:
116; Lisowski, 2004b: 23). Wzorem dla takiego nowoczesnego rozwiązania gra-ficznego była zmodernizowana jeszcze w początkach XV wieku przez Jana Husa pisownia czeska (Kucała, 1985: 31–33). Litery ze znakami diakrytycznymi zaproponował z intencją usystematyzowania pisowni polskich tekstów druko-wanych Stanisław Zaborowski w traktacie ortograficznym pt. Orthographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma quam utullissimus (Florian Ungler, Kraków 1514–1515). Traktat ten był nie tyle rozprawą akademicką, ile próbą wskazania konkretnych rozwiązań graficznych, które miałyby być zastosowane w praktyce drukarskiej. Powstał on na zamówienie krakowskiego impresora, Floriana Unglera, który zapewne nosił się z zamiarem wydawania książek po polsku (Urbańczyk, Olesch, 1983: 12). Dla drukarzy-nakładców w początku XVI wieku kwestią bezdyskusyjną była przystępność w odbiorze polskiej książki drukowanej, która stawała się medium utylitarnym. Jej czy-telnikami miały być nawet kobiety12. W roku 1538 w przedmowie do jednej z książek przez siebie wydawanych Hieronim Wietor pisał:
Mili Panowie Polacy, dbam o to, żebym z pracy, jaką wykonuję, nie tylko ja miał pożytek, ale też inni ludzie. A zwłaszcza staram się o to, żeby poprzez moją pracę i niemałe nakłady pismo języka polskiego się rozmnożyło ku czci i chwale tej sławnej Korony Polskiej. Pragnę też tego, aby nie tylko mężczyźni, ale też panie i panny nauczywszy się, czytały w swoim języku to, co jest dla nich pożyteczne i co niesie im pociechę (cyt. za: Klemensiewicz, 1985: 253) U progu polskiej ery typograficznej pilną potrzebą chwili okazało się zatem wypracowanie takiego systemu graficznego, który byłby wolny od wariantywno-ści zapisów wynikających z dysproporcji między liczbą liter alfabetu
łacińskie-12 To pragnienie wydawcy nasuwa skojarzenie z reformą króla koreańskiego Sejeonga, który w XV w. wprowadził alfabet hangeul z nadzieją demokratyzacji pisma poprzez uprzystępnienie go wszystkim poddanym bez względu na status społeczny czy płeć (Suh, 2006: 205–206).
go a liczbą głosek (fonemów) języka polskiego. Ten cel ostatecznie udało się osiągnąć nie autorowi propozycji teoretycznej, Stanisławowi Zaborowskiemu, ale praktykom, redaktorom językowym pracującym na usługach krakowskich oficyn wydawniczych, współpracującym z oficyną Hieronima Wietora w latach 1521–1522 (Lisowski, 1994: 66–73). Ten system graficzny, bliski rzeczywi-stości fonetycznej ówczesnej polszczyzny, był na tyle atrakcyjny zarówno dla czytelnika, jak i wydawcy-nakładcy, że ostatecznie upowszechnił się w szesna-stowiecznej praktyce drukarskiej (Rzepka, 1993: 275–282).
Rozwiązania graficzne, które zaproponował w edytowanym przez siebie Żywocie Pana Jezu Krysta z 1522 roku Jan Sandecki, miały charakter kon-serwatywny i bohemizujący zarazem. Zapewne z tego względu uznano je za w niedostateczny sposób funkcjonalne (zbyt odbiegające od rzeczywistości fonetycznej ówczesnej polszczyzny), czego dowodem jest fakt, że się nie upo-wszechniły (Lisowski, 1993: 93–104; Lisowski, 2001: 103; Lisowski, 2003a:
111–135; Lisowski, 2004a: 139–165; Lisowski, 2004b: 24–25).
Funkcjonalność systemu graficznego oficyny Hieronima Wietora osiągnię-to dzięki zasosiągnię-tosowaniu rozwiązań w gruncie rzeczy będących kompromisem między tradycyjną grafią piętnastowiecznych manuskryptów, która wykorzysty-wała grafię złożoną oraz nadawanie odrębnych znaczeń literom ze względu na kontekst graficzny, a nowoczesną, bo zaproponowaną dopiero przez Stanisława Zaborowskiego kilka lat wcześniej, grafią diakrytyczną.
System ten cechują:
• użycie liter łacińskich, np. p = [p], d = [d], z = [z], l = [l] itd. tam, gdzie we-dług redaktorów językowych współpracujących z oficyną Hieronima Wietora było to ze względów fonetycznych (fonologicznych) możliwe;
13 Wyjątkowo pojawiał się wariant tego połączenia literowego: ſſh.
14 Choć nie można wykluczyć jeszcze średniowiecznej wymowy [rž] (Kuraszkiewicz, 1986b: 231–244).
15 Wyjątkowo pojawiały się warianty: śi, śy (Lisowski, 2001: 61–65).
16 Wyjątkowo pojawiały się warianty: źi, źy (Lisowski, 2001: 68–70).
17 Nie można jednak wykluczyć wymowy [ą] (Kuraszkiewicz, 1986a: 226–227).
18 Literą tą oznaczono samogłoskę [a] jasne, podczas gdy literą a w systemie Wietora oznaczano samogłoskę [å] pochylone. W wyniku ewolucji ostatecznie te samogłoski w języku ogólnopolskim ujednoliciły się pod względem artykulacyjnym i dziś w polszczyźnie w ich miejsce mamy tylko jedną samogłoskę [a].
19 Liter m’ oraz w’ używano, by zapisać głoskę [m’] lub [v’], która w wymowie pojawiała się w wygłosie. Dziś nie wymawiamy miękkich [m’] i [v’] w wygłosie wyrazu, dlatego też litery te wyszły z użycia.
• kontaminacja grafii złożonej i grafii diakrytycznej: dź = [dź], dż = [dž];
• nadawanie literze odrębnego znaczenia ze względu na kontekst graficzny, w jakim się ona pojawia: użycie liter i oraz y do zapisu głoski [j], np.
iest, swoy, mieycie; zapisywanie spółgłosek [ś], [ź], [ć], [dź], [ń], [m’], [v’]
odpowiednio połączeniami liter si, zi, ci, dźi, ni, mi, wi, jeśli w wymowie występowały przed samogłoską inną niż [i], np. siano, ziemia, ciało, dziecię, niebo, uwielbienie, albo odpowiednio literami lub połączeniami literowymi:
ś, ź, ć, dź, ń, m’, w’, jeśli w wymowie występowały przed spółgłoską lub przed wygłosem, np. kości, kaźń, dźwięk, krew’, albo odpowiednio literami:
s, z, c, dz, n, m, w, jeśli w wymowie występowały przed samogłoską [i], np. siny, zimno, cichy, dziwny, niski, miły, wilgotny (Lisowski, 2015, 48–49).
Szczegółowe rozwiązania, które złożyły się na system graficzny zapropo-nowany przez redaktorów językowych współpracujących z oficyną wydawniczą Hieronima Wietora w latach 1521–1522, były rezultatem kompromisu między przeprowadzoną przez nich analizą lingwistyczną w swojej naturze -fonologiczną a kalkulacją ekonomiczną prowadzoną przez przedsiębiorcę, dla którego książka była towarem do zbycia. Tak więc rachunek ekonomiczny prowadzony w latach 1521 i 1522 przez krakowskiego wydawcę Hieronima Wietora zmusił redaktorów językowych dla niego pracujących do stworzenia systemu graficznego będącego kompromisem między rozwiązaniami nowo-czesnymi (litery ze znakami diakrytycznymi – czcionki je przedstawiające musiały być specjalnie zamawiane, co podnosiło koszt druku, a tradycyjnymi – dwuznaki czy trójznaki składały się z liter alfabetu łacińskiego, czyli do ich wydrukowania użyć można było czcionek znajdujących się w podstawowym komplecie drukarskim (Lisowski, 2010, 195–204). Zaproponowane przez nich w latach 1521 i 1522 zasady adaptacji pisma łacińskiego do potrzeb fonetycz-nych (fonologiczfonetycz-nych) polszczyzny z niewielkimi modyfikacjami obowiązują piszących po polsku do dziś.
Konkluzje
Typografizacja polszczyzny, której początki sięgają 1. ćwierci XVI wieku, jest katalizatorem nasilającym proces intelektualizacji polszczyzny. Pochodnymi intelektualizacji są standaryzacja oraz grafizacja.
Za dominantę sprawczą przemian ewolucyjnych języka literackiego tamtego czasu uznać należy intelektualizację, czyli proces powodujący zmianę proporcji między słownictwem konkretnym a abstrakcyjnym na korzyść tego drugiego oraz kształtujący środki składniowe pozwalające precyzyjnie przekazywać ko-munikat w logicznej formie. Jego ostatecznym rezultatem był wzrost sprawności
funkcjonalnej polszczyzny. Przebiegał on poprzez kontakt polszczyzny z języ-kami wyższej kultury – z łaciną i językiem czeskim – za sprawą przekładów Pisma Świętego.
Za pochodną intelektualizacji uznać należy dopełniającą ją standaryzację (normalizację) języka literackiego. W badaniach diachronicznych przyjąć należy istnienie wariantywnego poziomu powierzchniowego systemu i w dużym stop-niu inwariantnego poziomu głębokiego systemu, co pozwala mówić o normie immanentnej, tkwiącej w języku etnicznym, oraz o normie tekstowej będącej odzwierciedleniem wariantywnego poziomu powierzchniowego systemu języka.
W tekstach drukowanych początku ery typograficznej dostrzec można tak zwane normy partykularne, czyli katalog rozstrzygnięć normatywnych charakterystycz-nych dla poszczególcharakterystycz-nych oficyn wydawniczych.
Intelektualizacja polszczyzny literackiej w początkach ery typograficznej miała także przemożny wpływ na zwiększenie tempa grafizacji, procesu trwa-jącego już od doby staropolskiej. Nasila się on w momencie, gdy tekst pisany ulega merkantylizacji, stając się przedmiotem obrotu handlowego, pierwsze polskie książki drukowane adresowane bowiem były do szerokiego kręgu czytelników. Grafia polskich książek drukowanych wydanych w latach 1521 i 1522, w początkach ery typograficznej, ujawnia dążenia ich redaktorów do usystematyzowania (znormalizowania) pisowni tekstu drukowanego, którego odbiorcą-nabywcą miał być nie nazbyt wykształcony czytelnik. Partykularne rozwiązania w tym zakresie są, jak się okazuje, rezultatem kompromisu między przeprowadzoną przez redaktorów językowych oficyn wydawniczych analizą fonetyczno-fonologiczną ówczesnej polszczyzny a kosztem ich wprowadzenia, jaki miałby ponieść nakładca.
W badaniach polszczyzny literackiej w początkach ery typograficznej uwzględniać należy fakt, że w przestrzeni komunikacyjnej funkcjonowało kil-ka konkurujących ze sobą norm tekstowych bądź partykularnych. Proponowana tu hierarchizacja czynników może porządkować opis przemian polszczyzny w początkach ery typograficznej.
Literatura
Bajerowa I., 1965: Próba sformułowania kilku praw ewolucji języka (na materiałach z historii polskiego języka literackiego). „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 23, s. 125–142.
Bajerowa I., 1968: Rola związku formy z funkcją w ewolucji polskiego języka literackiego.
„Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 26, s. 101–119.
Bajerowa I., 1969: Strukturalna interpretacja historii języka. „Język Polski”. R. 49, s. 82–103.
Bajerowa I., 1980: Wpływ techniki na ewolucję języka polskiego. Kraków.
Borawski S., 1982: O potrzebach historii języka polskiego. II. Czas powstania polskiego języka literackiego. „Poradnik Językowy”, nr 5, s. 368–386.
Borawski S., 1995: Tradycja i perspektywy. Przeszłość i przyszłość nauki o dziejach języka polskiego. Wrocław.
Borawski S., 2000: Wprowadzenie do historii języka polskiego. Warszawa.
Borecki M., 1974: Kształtowanie się normy językowej w drukach polskich XVI wieku (na przy-kładzie oboczności pirwszy // pierwszy). Wrocław.
Cybulski M., 1986: Bohemizmy ortograficzne w drugiej i trzeciej części Psałterza floriańskiego.
„Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”. T. 32, s. 43–50.
Cybulski M., 1988: Język piętnastowiecznej części Psałterza floriańskiego. Ortografia, fonetyka, fleksja. Łódź.
Cybulski M., 1990: Bohemizmy leksykalne w piętnastowiecznej części Psałterza floriańskiego.
„Acta Universitatis Lodziensis. Folia Lingusitica”. T. 23, s. 51–64.
Cybulski M., 1993: Język piętnastowiecznej części Psałterza floriańskiego. Składnia zdania pojedynczego. Łódź.
Cybulski M., 1996: Staropolskie przekłady Psałterza. Łódź.
Dunaj B., 1975: Język polski najstarszej doby piśmiennej (XII–XII w.). Kraków.
Furdal A., 1977: Językoznawstwo otwarte. Wrocław.
Jodłowski S., 1979: Losy ortografii polskiej. Wrocław.
Kamińska K., 1953: Pisownia druków polskich XVI wieku. „Prace Polonistyczne”. T. 2, s. 5–28.
Kamińska M., 1981: Psałterz floriański. Monografia językowa. Cz. 1: Ortografia, fonetyka, fleksja imion. Wrocław.
Klemensiewicz Z., 1985: Historia języka polskiego. Warszawa.
Książek-Bryłowa W., 1986: Uwarunkowania społeczne normy językowej w XVI wieku. „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”. T. 32, s. 139–146.
Książek-Bryłowa W., 1994: Wariantywność fleksji w historii i gwarach języka polskiego. Lublin.
Kucała M., 1985: Wstęp. W: Kucała M., wyd.: Jakuba Parkosza „Traktat o ortografii polskiej”.
Warszawa, s. 5–37;
Kuraszkiewicz W., 1986a: Właściwości językowe wielkopolskiego rękopisu Marcina z Międzyrzecza z 1428 roku. W: Kuraszkiewicz W.: Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą.
Warszawa, s. 231–244.
Kuraszkiewicz W., 1986b: Znaczenie druków renesansowych w rozwoju polskich samogłosek nosowych. W: Kuraszkiewicz W.: Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą.
Warszawa, s. 221–230.
Kwilecka I., 1990: Średniowieczna Biblia czeska a staropolskie przekłady biblijne (zarys prob-lematyki badawczej). „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Lingusitica”. T. 23, s. 73–82.
Kwilecka I., 2003: Bible tchèque médiévale et les traductions bibliques anciennes polonaises (Précis de problèmes des recherches). W: Kwilecka I.: Studia nad staropolskimi przekładami Biblii. Poznań, s. 197–198.
Kyas V., 1962: Česká předloha staropolského žaltáře. Praha.
Lewaszkiewicz T., 1992a: Rola przekładów Biblii w formowaniu języków literackich europej-skiego kręgu kulturowego. W: Kamińska M., Małek E., red.: Biblia a kultura Europy. T. 1.
Łódź, s. 232–248.
Lewaszkiewicz T., 1992b: Rola kontaktów językowych we wstępnym okresie formowania się sło-wiańskich języków literackich (na tle ogólniejszym). W: Galster B., red.: Z polskich studiów slawistycznych. Seria 8: Językoznawstwo. Prace na XI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Bratysławie 1993. Warszawa, s. 133–138.
Lewaszkiewicz T., 1994: O potrzebie nowego spojrzenia na genezę polskiego języka literackiego (z uwzględnieniem tła ogólnoeuropejskiego). W: Kucała M., Krążyńska Z., red.: Studia historycznojęzykowe. T. 1. Kraków, s. 213–220.
Lisowski T., 1993: Jan Sandecki, redaktor Żywota Pana Jezu Krysta z 1522 roku wobec ortografii druków czeskich. „Slavia Occidentalis”. T. 50, s. 93–104.
Lisowski T., 1994: Ślady graficznej tradycji rękopisów w dwu edycjach Żywota Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca z 1522 roku. „Slavia Occidentalis”. T. 51, s. 66–73.
Lisowski T., 1999: Polszczyzna początku XVI wieku. Problemy wariantywności i normalizacji fonetyki i fleksji. Poznań.
Lisowski T., 2001: Grafia druków polskich z 1521 i 1522 roku. Problemy wariantywności i nor-malizacji. Poznań.
Lisowski T., 2003a: Polish printed book and the developing of Polish spelling system. „East European Studies”. Vol. 12, s. 111–135.
Lisowski T., 2003b: Structure of Linguistic Norms in 16th Century Polish. „Seullabeueo Yeongu”.
Vol. 8, s. 69–86.
Lisowski T., 2004a: The beginning of the typographical era in Poland. „Journal of Central &
East European Studies”. Vol. 6, s. 139–165.
Lisowski T., 2004b: Ideografizacja polskiego pisma a interpretacja historycznojęzykowa albo co wiemy o dawnym polskim systemie graficznym. „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 60, s. 17–28.
Lisowski T., 2010: Economic calculation and Polish alphabetic writing. W: Sekiguchi T., red.:
Spotkania polonistyk trzech krajów – Chiny, Korea, Japonia. Międzynarodowa Konferencja Akademicka w Tokio. Rocznik 2009. Tokyo, s. 195–204.
Lisowski T., 2015: Grafizacja polszczyzny u progu ery typograficznej – między konwencją a krea-cją. „Seullabeueo Yeongu”. Vol. 20, s. 43–56.
Lisowski T., Migdał J., 1994: Leksemy osobliwe w miejscach słownikowo różnych Psałterza flo-riańskiego i puławskiego. W: Kucała M., Krążyńska Z., red.: Studia historycznojęzykowe.
T. 1. Kraków, s. 101–112.
Mayenowa M.R., 1956: Problemy i stanowiska w dyskusji o pochodzeniu polskiego języka litera-ckiego. W: Budzyk K., red.: Pochodzenie polskiego języka literalitera-ckiego. Wrocław, s. 453–471.
Mayenowa M.R., 1966: Analiza doktryny stylistycznej praskiego koła. W: Mayenowa M.R., red.:
Praska szkoła strukturalna w latach 1926–1948. Warszawa, s. 26–40.
McLuhan M., 1962: The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man. Toronto.
Ong W.J., 1982: Orality and Literacy. The Technologizing of the Word. New York.
Przyborowski J., 1882: Baltazara Opeca „Żywot Pana Jezu Krysta” w pięciu wydaniach XVI wieku. Warszawa.
Rospond S., 1956: Problem genezy polskiego języka literackiego. Uwagi polemiczne do artyku-łów T. Milewskiego i W. Taszyckiego. W: Budzyk K., red.: Pochodzenie polskiego języka literackiego. Wrocław, s. 121–123;
Rospond S., 1957: Dawność mazurzenia w świetle grafiki staropolskiej. Wrocław.
Rospond S., 1963: Z badań nad stosunkami językowymi polsko-czeskimi do XVI w. „Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”. T. 4, s. 103–215.
Rzepka W.R., 1985: Demorfologizacja rodzaju w liczbie mnogiej rzeczowników w polszczyźnie XVI–XVII wieku. Poznań.
Rzepka W.R., 1993: Odrębność regionalna polszczyzny literackiej w Wielkopolsce XVI–XVII wie-ku. W: Basaj M., Zagórski Z., red.: Munera linguistica Ladislao Kuraszkiewicz dedicata.
Wrocław, s. 275–282.
Skubalanka T., 1983: O pojęciu wariantu fleksyjnego. „Z Polskich Studiów Slawistycznych.
Językoznawstwo”. T. 6, s. 369–381.
Stieber Z., 1956: Udział poszczególnych dialektów w formowaniu polskiego języka literackiego. W:
Stieber Z., red.: Z dziejów powstawania języków narodowych i literackich. Warszawa, s. 97–120.
Suh Ch.S., red.: 2006: An Encyclopaedia of Korean Culture. Seoul.
Ulewicz T., 1977: Wśród impresorów krakowskich doby Renesansu. Kraków 1977.
Urbańczyk S., 1946: Z dawnych stosunków językowych polsko-czeskich. Cz. 1: Biblia królowej Zofii a staroczeskie przekłady Pisma św. Kraków.
Urbańczyk S., 1950: W sprawie polskiego języka literackiego. 1. O dawności dialektu kultural-nego. „Język Polski”. R. 30, s. 97–109.
Urbańczyk S., 1953: Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski i jego rówieśnicy? „Język Polski”. R. 23, s. 214–224.
Urbańczyk S., 1955: Dzieje polskiej ortografii. „Język Polski”. R. 35, s. 81–92.
Urbańczyk S., 1979: Periodyzacja dziejów polskiego języka literackiego. W: Tegoż: Prace z dziejów języka polskiego. Wrocław, s. 50–62.
Urbańczyk S., Olesch R., 1983: Die altpolnischen Orthographien des 16. Jahrhunderts.
Stanisław Zaborowski, Jan Seklucjan, Stanisław Murzynowski, Jan Januszowski. „Slavistiche Forschungen”. Vol. 37. Köln–Wien.
Walczak B., 1990: Pochodzenie polskiego języka literackiego w świetle nowej metody. W:
Preisner M., red.: Język. Teoria. Dydaktyka. Kielce 1990, s. 5–19.
Walczak B., 1993: Komu zawdzięczamy polski język literacki? W: Bajerowa I., Karpluk M., Leszczyński Z., red.: Język a chrześcijaństwo. Lublin, s. 23–42.
Walczak B., 2000: Rola Biblii w rozwoju języków i językoznawstwa. Zarys problematyki.
W: Wożniak E., red.: Inspiracje chrześcijańskie w kulturze Europy. Materiały konferencji 11–14 maja 1999 r. Łódź, s. 155–167.
Wydra W., 2014: Drukarstwo nasze nic podobnego później nie wydało. W: Wydra W., Wójcik R., wyd.: Baltazar Opec, Żywot Pana Jezu Krysta. Poznań, s. XI–XXIX.
Wydra W., Rzepka W.R., 1975: Niesamoistne drukowane teksty polskie sprzed roku 1521 i ich znaczenie dla historii drukarstwa i języka polskiego. W: Grzeszczuk S., -Gryczowa A., red.: Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce. Wrocław 1975, s. 263–288.
Słowniki
SPXVI – Mayenowa M.R., Pepłowski F., Mrowcewicz K., Potoniec P., 1966–2012: Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 1–36. Wrocław.
Teksty źródłowe
Opec B.: Żywot wszechmocnego Syna Bożego, Pana Jezu Krysta. Hieronim Wietor. Kraków 5 V 1522.
Opec B.: Żywot Pana Jezu Krysta. Florian Ungler, nakładem Jana Hallera. Kraków po 5 V 1522.
Intellectualization and depending on it: standardization and graphization as factors modernizing the Polish language at the beginning of the typographical era
S u m m a r y
The typographic era of the Polish language beginned 1521 and 1522. In 1522 Żywot Pana Jezu Krysta was published twice in two competitive publishing houses in Cracow. These two editions are the textual basis of the paper. The typographical technology increased the pace of intellectualization of Polish. As result of the process the pace of standardization and graphiza-tion of Polish was increased as well.
Intelletualization, i.e. increase of the functional efficiency of Polish, should be regarded as the causative predominant feature of gradual transformations of the standard language of that time. Standardization and graphization of Polish should be recognized as subordinate factors towards intellectualization. In beginnings of the typographical era, both complementary ef-fects of intellectualization entered the new phase along with the publication of the first Polish printed books which were addressed to the wide range of readers becoming a good for sale.
The analysis of two editions of Żywot Pana Jezu Krysta shows that in 1522 there were two diverse so-called particularistic norms, i.e. the diverse catalogues of standard solutions depended on the publishing houses.
The hierarchy of the factors presented in the paper should be taken into consideration when the description of transformation of the Polish language at the beginning of the typographical era is intended.
S ł o w a k l u c z o w e: polszczyzna początku ery typograficznej, intelektualizacja, standaryzacja, grafizacja
K e y w o r d s: Polish of the beginning of the typographical era, intellectualization, standardiza-tion, graphization