Genologia historyczna

2.1. Stan posiadania

2.1.1. Zagadnienia metodologiczne

Postulat włączenia historycznej perspektywy w refleksję nad gatunkami po­

jawiał się od początku funkcjonowania genologii lingwistycznej jako dyscypli­

ny, lecz początkowo ze względu na ogólną sytuację poznawczą w humanistyce i w lingwistyce wymagał uzasadnień (Rejter, 2000a: 333). Ustalano stopniowo zakresy analiz, prezentując etapy kształtowania się konkretnego gatunku, stałość i zmienność zespołu gatunków, zwykle należących do określonej sfery komu­

nikacyjnej (Malinowska, 2000: 86–95; Rejter, 2007: 224–231), gatunkowe zróżnicowanie określonego typu komunikacji w wybranym czasie (Siuciak, 2000: 355–367).

Badacze poszukiwali pojęć uwypuklających historyczną perspektywę ana­

liz, stąd obecność takich między innymi dookreśleń: gatunki  (X,  Y,  Z)  w  per-spektywie  historycznej, przemiany  gatunku  X, stałość  i  zmienność  gatunku  X, modyfikacje gatunkowe, kształtowanie się gatunku X

Nawiązując do ustaleń genologii teoretycznej i opisowej, większość badaczy przejmowała siatkę pojęciową tych subdyscyplin, stanowiącą wspólne zaplecze teoretyczne

2.1.2. Typy i zakresy analiz

Badania z zakresu genologii historycznej nie są w Polsce prowadzone we­

dług ujednoliconego programu, lecz wiążą się przede wszystkim z zainteresowa­

niami kilku lingwistów z różnych ośrodków akademickich. Charakterystyki mo­

nograficznej doczekały się takie gatunki, jak: testament (Żmigrodzka, 1997), reportaż podróżniczy (Rejter, 2000b), staropolska postylla (Przymuszała, 2003, 2012), kronika staropolska (Przyklenk, 2009), mowa sejmowa (Dawi­

dziak­Kładoczna, 2012), protokół (Wojciechowska, 2012), konstytucja (Malinowska, 2012), felieton (Pietrzak, 2013). Artykuły bądź rozprawy po­

święcono: przewodnikowi (Ostaszewska, 2000: 74–85), noweli i romansowi oraz staropolskim poradnikom myśliwskim (Rejter, 2013a: 351–364; 2013b:

315–334; 2004: 256–257), komedii (Wojtak, 2000a: 169–186; 2014c: 69–85), poradnikowi (Tomecka­Mirek, 2012: 105–120), aktowi notarialnemu (Dunin­

­Dudkowska, 2012: 135–150), wiadomości prasowej (Siuciak, 2013: 351–365).

Analizom prowadzonym w perspektywie immanentnej, nakierowanej na problematykę ewolucji (wybranych) gatunków, towarzyszą opisy kontekstowe, uwzględniające kategorię dyskursu ujmowanego w perspektywie funkcjonalnej, tematycznej i ideologicznej (Rejter, 2014: 22–35).

Do składników współmyślenia o podjętej problematyce zaliczyć trzeba:

1) solennie zebraną, bogatą podstawę materiałową; 2) odwoływanie się do zało­

żeń metodologicznych współczesnej genologii teoretycznej i opisowej w wersji językoznawczej; 3) przejmowanie instrumentarium badawczego genologii, uzu­

pełnianego o pojęcia nadające analizom perspektywę historyczną (przemiany, geneza, ewolucja gatunku); 4) różnorodnie kształtowany redukcjonizm poznaw­

czy polegający na ograniczaniu zakresu opisu (dominują, jak już wspominałam, opracowania pojedynczych gatunków), perspektyw badawczych (wieloaspekto­

we analizy lub charakterystyki sprowadzone do wybranych aspektów wzorca czy też jego wariantów), celów badań (z reguły zakładano rekonstrukcję wzorca gatunkowego gatunku X w określonym horyzoncie czasowym lub prezenta­

cję modyfikacji gatunkowych); 5) drobiazgowość analiz, których przedmiotem podstawowym były odpowiednio dobrane korpusy tekstów gwarantujące empi­

ryczny charakter badań; 6) czerpanie instrumentarium badawczego z tekstologii;

7) postawa retrospektywna i porównawczy charakter analiz.

Dotychczasowe badania genologiczne o nachyleniu historycznym mają wprawdzie charakter wycinkowy, ale w wybieranych przez konkretnych lin­

gwistów profilach są pogłębione i prowadzone z wyjątkową skrupulatnością oraz analityczną rzetelnością.

2.2. Genologia historyczna a inne dyscypliny filologiczne

Badania nad dziejami gatunków mogą być sytuowane w ramach nowych koncepcji historii języka. Klemensiewiczowskie rozróżnianie dyscypliny na wewnętrzną historię języka i jej formę zewnętrzną zastępuje się, zgodnie z propozycją Stanisława Borawskiego (2006: 23–25) charakterystyką dziejów użycia języka, a więc „terytorialnego, socjalnego i stylistycznego różnicowania się polszczyzny”. Zostały w związku z tym opracowane studia i monografie inspirujące dla genologii historycznej, uwzględniające perspektywę komunika­

cyjną, a zwłaszcza pojęcie wspólnoty komunikatywnej i związków gatunków wypowiedzi z typami wspólnot oraz preferowanymi przez nie stylami komuni­

kowania się (Uździcka, 2010; Hawrysz, 2012; Wojciechowska, 2012).

Perspektywę badań historycznojęzykowych otwartych na problematykę ge­

nologiczną postrzegała jako nową i nowatorską Danuta Ostaszewska (2010:

249–251), widząc słusznie w genologicznym zwrocie szansę na ożywienie badań nad komunikacją językową w przeszłości.

Badania o analogicznym po części charakterze były prowadzone w Instytucie Filologii Polskiej UMCS. Wspomnę w tym miejscu jedynie o próbach charak­

terystyki wybranych zabytków z epoki staropolskiej i średniopolskiej w per­

spektywie tekstologicznej, pragmatycznej i stylistycznej (Wojtak, 1992: 90–97;

1996: 177–186; 1998: 85–97; 2000b: 177–190; 2001: 257–269; Kość, 2012:

103–115).

Prezentowany nurt badawczy skrystalizował się w pracach historyków języ­

ka z ośrodków katowickiego, lubelskiego, łódzkiego i opolskiego. Opracowali oni dzieje kilku odmian polszczyzny – nie tylko stylowych, ale też regionalnych czy społecznych.

2.2.2. W ramach różnorodnie konfigurowanych badań stylistycznych

Część zagadnień związanych z tą perspektywą omówiłam w poprzednim segmencie artykułu. Historia języka bowiem ściśle w pewnym okresie koope­

rowała ze stylistyką funkcjonalną, a potem stylistyką o nachyleniu tekstolo­

gicznym. Właśnie tekstologiczny zwrot w badaniach językoznawczych stał się początkiem badań nad tekstami historycznymi, które nie były już traktowane wyłącznie jako źródło informacji o stanie systemu językowego w danej epoce.

Zaczęto je opisywać jako całostki komunikacyjne, powiązane z potrzebami wspólnot komunikacyjnych, łącząc perspektywę immanentną z badaniami kon­

tekstowymi (zob. 2.1.2).

Opisano wybrane odmiany stylistyczne, poszukując w zbiorach tekstów cech i wyznaczników owych odmian. Tymczasem z badań genologicznych wynika, że nie ma bezpośredniego przejścia między stylem tekstu i stylem funkcjonalnym, istnieje bowiem jeszcze filtr gatunkowy, który pokazuje dyferencjację odmian stylowych, często ich paradoksalny i antynomiczny charakter oraz brak wyspe­

cjalizowanych wykładników. Filtr gatunkowy pozwala ponadto dostrzegać kilka nowych kategorii stylowych, a mianowicie styl gatunku (ściśle, jak wskazywa­

łam na początku, powiązany z płaszczyznami wzorca gatunkowego) oraz styl gatunkowy, który jako zbiór cech i wyspecjalizowanych wykładników może wędrować w różne przestrzenie logosfery (Wojtak, 2007: 16–24). Zadaniem badawczym są w tym kontekście dzieje wybranych stylów gatunkowych, szcze­

gólnie tych, które wpływają nadal na zachowania komunikacyjne Polaków.

Można wymienić styl modlitewny (styl modlitwy jest zasadniczo opisany), ka­

znodziejski, epistolarny, propagandowy, felietonistyczny czy eseistyczny.

Poszerzając swe horyzonty poznawcze, współczesna stylistyka podejmu­

je refleksję nad podstawowymi dla siebie kategoriami pojęciowymi, przede wszystkim nad kategorią stylu (Witosz, 2009: 37–43) i włącza w zakres badań (także o orientacji historycznej) kwestie stylu tekstów ujmowanych komunika­

cyjnie, z możliwością profilowania dyskursywnego, a więc opisywania zacho­

wań komunikacyjnych ludzi z naciskiem na aspekt poznawczy i interakcyjny (Witosz, 2009: 71; Siuciak, 2011: 285–298; Rejter, 2011: 208–209), co nie wyklucza zmiany orientacji na genologiczną i nadawania parametrom dyskur­

sywnym innego miejsca w tak zaprogramowanych procesach analitycznych.