We współpracy z informatykiem Michałem Rudolfem przygotowane zo-stało narzędzie ułatwiające analizę danych leksykograficznych, a dzięki temu również obserwacje zmian semantycznych zachodzących na przestrzeni wie-ków. Dane tego typu można, oczywiście, przedstawić w tabeli przygotowanej w Wordzie (tabela 1). Nie spełnia ona jednak wszystkich oczekiwań.
W tabeli 1 przedstawione są informacje zebrane na podstawie źródeł leksy-kograficznych1. Czasownikiem wybranym jako ilustracja jest forma malować.
Przykład ten wraz z innymi czasownikami mówienia sensu largo (aplaudować, flecić, gadulić, gębować, instynktować, kolorować) został przedstawiony pod kątem analizy zmian znaczeniowych w artykule (Kwapień, 2016a), tutaj przy-wołany zostanie jako ilustracja wykorzystania bazy danych przygotowanej przez informatyka do badań nad słownictwem.
Tabela 1. Rozwój znaczeniowy czasownika malować na podstawie źródeł leksykograficznych MALOWAĆ
Lp. Znaczenia SStp SXVI e-SXVII SL SWil SW SJPD USJP
1. farbami pewne kształty
1 Tabele zawierają uwzględnione w słownikach znaczenia przytoczone w kolejności logiczno -chronologicznej, informację na temat obecności poszczególnych znaczeń w słownikach oraz kwalifikatory. Znaczenia są przytaczane w tabelach w zasadzie w takiej kolejności, w jakiej pojawiają się w źródłach, jednak jeśli widać wyraźny związek semantyczny z jednym ze znaczeń wymienionych wcześniej, wówczas to późniejsze jest przesuwane do góry. O obecności danego znaczenia lub odcienia znaczeniowego w słowniku informują znaki plus (+) lub plus z gwiazdką (+* – odcień znaczeniowy) oraz kwalifikatory wstawione w odpowiednich kratkach pod skrótem nazwy słownika. Dla czytelności przedstawionych faktów w tabelach odnotowano to, co obecne w słownikach. Przy nieodnotowanych znaczeniach w tabeli znajduje się puste okienko. Gdyby w każdej kratce wpisany został minus (–) lub słowo brak, odwracałoby to uwagę od tego, co najbardziej istotne, a co zostało odnotowane w źródłach leksykograficznych. W tabelach zasto-sowane zostały takie kwalifikatory, jakie występują w poszczególnych słownikach (np. w SW † – oznacza wyraz staropolski, X – wyraz mało używany, [] – wyraz gwarowy).
8. robić makijaż, nakładając na twarz puder, tusz,
szminkę itp. +
a. obmawiać, oczerniać []
b. iść po mału, wlec się []
c. kręcić, wykręcać się,
wy-łgiwać się []
W tabeli poniżej linii przerywanej z numeracją literową a, b, c… wyróżniłam znaczenia wyodrębnione wprawdzie w SW z kwalifikatorami gwarowe, które nie zostały zarejestrowane w pozostałych źródłach, więc można je uznać za okazjonalizmy.
Malować
Czasownik malować odnotowano w SStp w znaczeniu związanym z przed-stawianiem czegoś za pomocą farb, ma on niewiele poświadczeń. W XVI wieku odnotowano to słowo 146 razy w różnych znaczeniach: oprócz wspomniane-go znaczenia konkretnewspomniane-go już wtedy pojawiły się także przenośne ‘przedsta-wiać słowami, opisywać’ (poświadczone 21 razy) oraz ‘wyobrażać sobie’ (6).
e-SXVII notuje tylko znaczenie: ‘wyobrażać coś za pomocą farb; pokrywać coś farbą’ z jednym przykładem, edycja hasła nie została jednak zakończona.
SL odnotowuje kilka znaczeń czasownika malować: ‘farbami figury wyra-żać’; ‘malować, pomalować stół, laskę, farbować’ oraz fig. ‘zdobić, przyozda-biać, pstrzyć, barwić’. Odnotowano również znaczenie związane z wyrażaniem uczuć, wyprowadzone z przykładu: recipr. Smutek się maluie na twarzy. Teatr 38, 212, ‘przebija się, odbija się, wyraża się’. SWil podaje te same znaczenia co SL, natomiast znaczenie związane z czynnością mówienia wyodrębnione zostało jako 4) = fig. ‘przedstawiać, opisywać, opowiadać’. Kiedy nie znasz tego człowieka, posłuchaj jak go malują. Malowano nam charakter jego w naj-czarniejszych kolorach.
Autorzy SW podali jeszcze więcej znaczeń czasownika malować oprócz tych, które pojawiły się w źródłach wcześniejszych (5. X przen. ‘pisać, okazy-wać na piśmie’, 6. [malookazy-wać] a) ‘obmawiać, oczerniać’, b) ‘iść pomału, wlec ś.’, c) ‘kręcić, wykręcać ś., wyłgiwać ś.’). W SJPD znaczeń jest już mniej, oprócz znaczenia 1. ‘powlekać, pokrywać co farbą, lakierem itp.; nadawać czemu kolor; barwić’, znajduje się jeszcze 2. ‘tworzyć obraz, dzieło malarskie, pokrywać co malowidłami, wzorami’. Pod tym znaczeniem wyodrębniono dwa metaforyczne odcienie znaczeniowe, jeden z kwalifikatorem przen. a)
‘opowia-dać o czym, opisywać co; przedstawiać, wyobrażać’ oraz b) przen. przestarz.
‘wyrażać, uzewnętrzniać’. Jest on poparty przykładami, z których najbardziej wyrazisty to: Wziął mię za rękę i mówił głosem, malującym głębokie rozrzew-nienie: – Jak mi żal, jak mi żal, że tak krótko jesteśmy z sobą. GOSZ. Król 198.
W USJP znalazło się również jedno ze znaczeń odnoszących się do czynności mówienia: 4. książk. ‘opowiadać o czymś lub o kimś, opisywać, przedstawiać coś lub kogoś żywo, zajmująco, plastycznie, barwnie’.
Obserwacja rozwoju znaczeniowego czasownika malować pokazuje, że znaczenie związane z barwnym opowiadaniem jest wynikiem przekształcenia się w wyniku metaforyzacji ze znaczenia konkretnego związanego z malowa-niem – pokrywamalowa-niem farbą lub (przede wszystkim) wyrażamalowa-niem pewnych treści poprzez sztukę malarską. Znaczenia przenośne związane z mówieniem (później także pisaniem) pojawiły się zatem stosunkowo wcześnie (XVI wiek) w wy-niku przeniesienia nazwy poprzez podobieństwo. Można opowiadać o kimś lub o czymś plastycznie, zajmująco, barwnie – tak jakby było to wyrażone na obrazie. Warto podkreślić też, że używane przy omówieniu przysłówki również zaczerpnięte są z zakresu sztuk plastycznych (plastycznie, barwnie).
Czasownik malować używany na oznaczenie czynności mówienia nie jest dokładnym synonimem typowych czasowników mówienia, jak mówić czy po-wiedzieć. W wypadku czasowników takich, jak malować, podkreślany jest przede wszystkim sposób mówienia. Podobny stan dotyczy również używanego metaforycznie w kontekście mówienia czasownika kolorować.
Dane leksykograficzne dotyczące czasownika malować zawarte w tabeli w Wordzie przedstawiają rzeczywistość językową w czytelny, jednak dość uproszczony sposób, są jedynie schematem zdającym sprawę z porówny-wanych definicji słownikowych wraz z kwalifikatorami. Jest to już jednak propozycja interpretacji tych danych. Na tej podstawie można już dokonać pewnych obserwacji, nie są one jednak z pewnością wystarczające. Tabela w Wordzie jest bowiem dwuwymiarowa. Brakuje w niej wymiaru trzeciego, czyli ilustracji materiałowej. Dopiero bowiem porównanie przykładów ilu-strujących konkretne znaczenia pozwala stwierdzić, czy któreś z nich było notowane z różnymi cytatami w różnych źródłach, czy też może w każdym ze słowników podawano ten sam przykład. Dopiero zatem uwzględnienie tego wymiaru pozwala na rzeczywiste porównanie danych zawartych w słowni-kach. Takie możliwości daje przygotowana do tego celu tabela elektroniczna.
Widok tabeli bez przykładów przedstawia ryc. 9, kolejne trzy zaś (ryc. 10–12) ukazują tabele z podświetlonymi przykładami z poszczególnych słowników.
Są one widoczne po najechaniu kursorem na oznaczenie przy jednej z defi-nicji w dowolnym słowniku.
Ryc. 9. Narzędzie do analizy danych leksykograficznych (widok bez przykładów)
Ryc. 10. Narzędzie do analizy danych leksykograficznych (widok z przykładami z SL do znaczenia 1)
Ryc. 11. Narzędzie do analizy danych leksykograficznych (widok z przykładami z SL do znaczenia 4)
Ryc. 12. Narzędzie do analizy danych leksykograficznych (widok z przykładami z SJPD do znaczenia 5)
Wnioski
Udostępnianie w zasobach internetowych materiału badawczego, źródłowe-go, a także uzyskanych wyników badań, jest przyszłością badań leksykologicz-nych i leksykograficzleksykologicz-nych. Dzięki temu zwiększa się dostępność tych materia-łów niezależnie od miejsca i czasu, a ich zasięg staje się o wiele większy niż tradycyjnych drukowanych monografii i czasopism. Chodzi tu nie tylko o zasięg terytorialny, ale także ograniczony jakimikolwiek czynnikami zewnętrznymi, np.
godzinami otwarcia biblioteki czy wreszcie niepełnosprawnością, by wymienić tylko kilka przykładowych. Nie sądzę, aby autorzy monografii czy też redak-cje prestiżowych czasopism zrezygnowali w najbliższym czasie z publikacji w formie książkowej. Udostępnienie ich w wersji elektronicznej będzie jednak towarzyszyło procesowi drukowania (jeśli nie w całości, to przynajmniej tylko części prac, baz danych, materiału, wyników). Umożliwi to szybszą i bogatszą wymianę myśli pomiędzy badaczami i ośrodkami naukowymi.
Jeszcze jedna z korzyści, jakie daje prowadzenie badań z wykorzystaniem bazy danych, to możliwość realizacji dużych projektów badawczych, grantów o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Prowadzenie badań w bazach danych umożliwia współpracę osobom z różnych ośrodków naukowych bez konieczności częstych spotkań i przekazywania opracowanego materiału. Całość zebranych danych może być od razu zamieszczana we wspólnej bazie danych.
Dzięki temu jest również automatycznie chroniona przed utratą.
Na razie są to tylko narzędzia, które mogą służyć niezależnie od wybranej metodologii. Być może z czasem przyczynią się do wypracowania nowych metod analizy. Na razie wielką pomocą w badaniach historycznojęzykowych są różnorodne udogodnienia, jakie zawdzięczamy rozwojowi technicznemu: bazy danych, korpusy, słowniki elektroniczne, kartoteki elektroniczne, udostępnione w Internecie zdygitalizowane wersje tekstów.
Tabele w wersji elektronicznej umożliwiają śledzenie rozwoju semantycz-nego poszczególnych słów z uwzględnieniem ilustracji materiałowej. Zawierają więc wiele różnorodnych danych, na podstawie których można odtworzyć praw-dopodobny (zarejestrowany w słownikach) rozwój znaczeniowy. Wzbogaceniem tego typu analiz byłoby porównanie ich z materiałem zgromadzonym w korpu-sach historycznych, o ile będą już dostępne. Wówczas tabele mogłyby zostać potraktowane jako punkt wyjścia. Ponadto wszelkie wpisane dane znajdują się od razu w Internecie, co sprawia, że można je łatwo udostępnić.
Obecnie program jest przygotowywany na potrzeby prowadzonych przeze mnie aktualnie badań. Zaprezentowany fragment stanowi jedynie niewielką część zamierzonego, szerszego przedsięwzięcia, które ma obejmować wszelkie płaszczyzny badań nad leksyką (m.in. te, które uwzględniałam już w bazie Microsoft Excel).
Perspektywy
Opracowywana elektroniczna baza danych zarówno w postaci zaprezento-wanych tabel, jak i w pełnej wersji przygotowanej do wszechstronnych badań nad leksyką, może stać się w przyszłości niemal uniwersalnym narzędziem stosowanym w bardzo różnorodnych badaniach językoznawczych w zakresie szeroko pojętej leksykologii. Tego typu baza może bowiem służyć badaczom słownictwa dawnego i współczesnego, np. leksyki w różnych okresach, określo-nych pól semantyczokreślo-nych, leksyki zróżnicowanej terytorialnie, onomastyki itp., wszędzie tam, gdzie materiał wymaga zgromadzenia i uporządkowania danych, a następnie ich analizowania oraz wyciągania wniosków.
Posługiwanie się proponowanym narzędziem umożliwi przechowywanie i udostępnianie danych zarówno w wersji drukowanej, jak i cyfrowej, np. w po-staci słowników, korpusów tekstów, wyszukiwarek. W przyszłości chciałabym, by przedstawiane narzędzie lub narzędzia zostały powszechnie nieodpłatnie udostępnione, aby mogły służyć w trakcie pisania różnego typu prac dyplo-mowych (licencjackich, magisterskich i doktorskich), artykułów naukowych, rozpraw oraz większych publikacji (monografii, słowników).
Literatura
Bakuła K., Heck D., red., 2006: Efekt motyla. Humaniści wobec teorii chaosu. Wrocław.
Górski R.L., 2003: Korpus współczesnego języka polskiego IJP PAN, tzw. korpus krakowski.
W: Gajda S., red.: Językoznawstwo w Polsce. Stan i perspektywy. Opole, s. 158–161.
Górski R.L., 2005: Frekwencja przytoczeń przy verba dicendi. „Polonica”. T. 24–25.
Hebal-Jezierska M, red., 2014: Praktyczny przewodnik po korpusach języków słowiańskich.
Warszawa.
Kleszczowa K., 2006: Dobrodziejstwo chaosu znaków językowych. W: Bakuła K., Heck D., red.: Efekt motyla. Humaniści wobec teorii chaosu. Wrocław.
Kwapień E., 2016a: Analiza zmian znaczeniowych czasowników wychodzących z użycia nowopol-skich w dobie nowopolskiej (na wybranych przykładach). W: Gutiérrez R.E., Kislova E., Kubicka E., Hrsg.: Beiträge der Europäischen Slavistischen Linguistik (POLYSLAV) 19.
Wiesbaden, s. 165–185.
Kwapień E., 2016b: Elektroniczna baza danych jako narzędzie do badań leksykologicznych.
„Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 72, s. 177–149.
Kwapień E., 2010: Kształtowanie się zasobu leksykalnego polszczyzny XIX wieku – rzeczowniki (na podstawie danych leksykograficznych). Warszawa.
Kwapień E., 2013: Słownik rzeczowników polszczyzny XIX wieku. Warszawa.
Pastuchowa M., 2006: Ślad czy obecność? Staropolskie leksemy czasownikowe we współczesnej polszczyźnie. W: Bakuła K., Heck D., red.: Efekt motyla. Humaniści wobec teorii chaosu.
Wrocław.
Pastuchowa M., 2009: Interdyscyplinarność w badaniach językoznawczych. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”. T. 44, s. 223–235.
Pawłowski A., 2006: O stosowalności metod ścisłych w badaniach języka. W: Bakuła K., Heck D., red.: Efekt motyla. Humaniści wobec teorii chaosu. Wrocław.
Przepiórkowski A., 2015: Inżynieria lingwistyczna a obecna sytuacja językoznawstwa polskiego.
„LingVaria”. R. 10, nr 2, s. 135–145.
Przepiórkowski A., Górski R.L., Lewandowska-Tomaszczyk B., Łaziński M., 2009: Naro-dowy Korpus Języka Polskiego. „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 65, s. 48–55.
Twardzik W., 2003: Korpus staropolski Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie. W:
Gajda S., red.: Językoznawstwo w Polsce. Stan i perspektywy. Opole, s. 155–157.
The use of electronic databases for research on the history of vocabulary
S u m m a r y
The paper presents possible usage of electronic tools like database to different kinds of research on the field of the history of language. The first part of the text is to present a select few websites being a result of work in database. They were designed to provide their usage not only for scientific and teaching purposes but also for the purpose of popularizing. The second part of the article is a presentation of different ways to use a database during the research on the vocabulary of the 19th century. Changes of meaning registered in lexicografical sources has been considered as a separate part of the analysis. History of semantic changes of the verb malować (to paint) was an illustration of disadvantages of traditional analysis (including a charts in Word programme) and facilities offered by electronic tools.
S ł o w a k l u c z o w e: badania historycznojęzykowe, słownictwo, leksykologia, baza danych, narzędzia elektroniczne
K e y w o r d s: research on the history of language, vocabulary, lexicology, database, electronic tools
Magdalena Majdak
Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk