Możliwość przedstawienia plakatu na Kongresie Historyków Języka stała się inspiracją do nowego omówienia Słownika języka polskiego XVII i I poł. XVIII wieku – obecnie Elektronicznego słownika języka polskiego XVII i XVIII wieku.
Poniższe opracowanie zostało przygotowane zgodnie z modelem obowiązują-cym w witrynie Słowniki dawne i współczesne (Bańko, Majdak, Czeszewski, 2011) służącej jako pomoc dydaktyczna w nauczaniu leksykografii. Schemat tam zastosowany zawiera jednolity zestaw rubryk z informacjami o poszczegól-nych słownikach, ich cechach charakterystyczposzczegól-nych, a także przykładowy artykuł hasłowy. Pięć lat, jakie upłynęły od daty publikacji i omówienia Słownika języka polskiego XVII i I poł. XVIII wieku, to w dobie władania mediów elektronicz-nych bardzo dużo. Także w Słowniku zmieniło się wiele, z czego niniejszy ar-tykuł ma w skromnych ramach zdać sprawę1. Nacisk został położony na rzeczy nowe z uwzględnieniem informacji historycznych w takim zakresie, w jakim wpływają one na obecną pracę nad Słownikiem. Poniższe omówienie jest zatem uzupełnieniem w stosunku do opracowania znajdującego się na wspomnianej witrynie oraz w „Poradniku Językowym” (Majdak, 2012).
Daleko idące zmiany w formie i treści instrukcji redakcyjnej dzieła spowo-dowane specyfiką postaci elektronicznej, potrzebą uwzględnienia najnowszych
* Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2013–2018 (nr projektu 0036/
NPRH2/H11/81/2012).
1 Więcej na temat losów Słownika oraz poszczególnych rozwiązań w następujących pub-likacjach: Adamiec, 2004, 2011; Adamiec, Bronikowska, 2016; Gruszczyński, 2005, 2010;
Majdak, 2012; Historia [Słownika], http://xvii-wiek.ijp-pan.krakow.pl/pan_klient/historia [dostęp:
1.09.2016].
książki
osiągnięć metaleksykografii oraz rozwojem inżynierii lingwistycznej skłaniają do zastanowienia, czy mówimy tu o ewolucji jednego leksykonu, czy też o odrębnych opracowaniach leksykograficznych. Materiał źródłowy podlega stałym uzupełnieniom, m.in. dzięki dygitalizacji kolejnych źródeł, pochodną zaś możliwości, jakie niesie za sobą forma elektroniczna, jest tworzenie no-wego sposobu opisu, niekiedy od podstaw. Mimo postaci znacząco odmiennej w stosunku do pierwotnej Słownik nie mógłby osiągnąć obecnego kształtu bez pięćdziesięcioletniej historii wypracowywania i weryfikacji koncepcji czy zgromadzonej kartoteki.
Pełny tytuł
Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. Red. W. Grusz-czyński. IJP PAN, Kraków, 2004–
Język / języki polski
Liczba haseł
Stan na 1 września 2016 roku: 27 292 Układ haseł
Alfabetyczny. Słownik elektroniczny umożliwia publikowanie artykułów hasło-wych w dowolnej kolejności. Istnieje możliwość uporządkowania haseł a fronte i a tergo oraz wyszukiwania zaczynających się od, zawierających, kończących się na.
Twórcy
Publikacja zespołowa Pracowni Historii Języka Polskiego XVII i XVIII wieku.
Od 2004 roku pod kierunkiem pomysłodawcy elektronicznej formy słowni-ka, prof. Włodzimierza Gruszczyńskiego. Obecnie w Pracowni: Włodzimierz Gruszczyński – kierownik, Dorota Adamiec – sekretarz, Renata Bronikowska, Paweł Kupiszewski, Magdalena Majdak, Wiesław Morawski, Aldona -Szulc, Aleksandra Wieczorek.
Charakterystyka
Prace nad Słownikiem języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku rozpoczęły się w 1954 roku, kiedy to w celu opisania leksyki doby średniopolskiej powo-łano w Instytucie Języka Polskiego PAN Pracownię Historii Języka Polskiego XVII i XVIII wieku. Przez lata wypracowywano w zespole koncepcję dzieła, prowadzono ekscerpcję oraz dyskutowano nad kanonem źródeł. W latach 1999–
2004 ukazał się w pięciu zeszytach pierwszy tom Słownika obejmujący hasła na literę A. Jak prognozowano, utrzymanie dotychczasowego tempa pozwoliłoby
zakończyć prace za około 100 lat. Poszukiwanie sposobów na przyspieszenie działań zaowocowało decyzją o zmianie formy publikacji. W 2004 roku Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku uzyskał postać elektroniczną i jako pierwszy polski słownik historyczny powstaje obecnie wyłącznie w tej wersji. Przy zachowaniu świadomości ewolucji dzieła dla wersji obowiązującej od 2004 roku wprowadzono nową nazwę – Elektroniczny słownik języka pol-skiego XVII i XVIII wieku. Zmiany, które nastąpiły w Pracowni w 2004 roku, można jak na tamte warunki uznać za rewolucyjne, choć z dzisiejszego punktu widzenia wydają się naturalne, konieczne i oczywiste. Udało się zapoczątko-wać działanie sieci wewnętrznej podłączonej do internetu, wykonano stronę internetową słownika, zrezygnowano z wykorzystywania komputerów jedynie jako edytorów tekstu na rzecz prac w formularzu elektronicznym, zmieniono format przygotowanych tekstów na bardziej funkcjonalny, zaczęto realizować postulat doprowadzenia jak największej liczby źródeł do postaci elektronicznej, co dało początek korpusowi tekstów. Jednocześnie rozpoczął się proces udo-stępniania materiałów zgromadzonych w Pracowni szerszemu gronu użytkow-ników. Dzisiaj dzięki projektowi RCIN2 każdy może korzystać z kartoteki bez konieczności przyjeżdżania do warszawskiej siedziby Instytutu.
W 2006 roku podjęto decyzję o zaniechaniu wydawania Słownika w for-mie tradycyjnej. Dziś e-SXVII ma postać bazy danych, która ułatwia stoso-wanie zaawansowanych technik jego tworzenia i przeszukiwania. Równolegle w Pracowni realizowany jest nowy projekt, w którego efekcie powstanie Elektroniczny korpus tekstów polskich XVII i XVIII w. (do 1772 r.)3 (zob. wię-cej na ten temat w artykule R. Bronikowskiej i A. Przyborskiej-Szulc zawar-tym w niniejszym tomie). Korpus „KorBa” będzie pełnił m.in. funkcję zasila-nia Słownika materiałem źródłowym. Z dzisiejszego punktu widzezasila-nia decyzję o wyborze formie elektronicznej dzieła jako adekwatnej do stałego przyrostu zdygitalizowanego materiału źródłowego i wymagań współczesnej leksykografii można ocenić jako właściwą.
2 Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych (RCIN) – projekt realizowany w la-tach 2010–2014 finansowany ze środków Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka.
„[…] umożliwia bezpłatny dostęp do blisko 50 tysięcy najwyższej jakości publikacji elektronicz-nych (książki, czasopisma, artykuły, stare druki, rękopisy, archiwalia, kartoteki, mapy, fotografie, dokumenty dźwiękowe) z niemal wszystkich dziedzin wiedzy”. (Gazicka-Wójtowicz, -Dzieduszycka, Wiśniewska, 2014).
3 W ramach projektu NPRH na lata 2013–2018 (nr 0036/NPRH2/H11/81/2012) opracowy-wany jest Elektroniczny korpus tekstów polskich z XVII i XVIII w. (do 1772 r.) – projekt badawczy realizowany pod kierownictwem Włodzimierza Gruszczyńskiego przez Pracownię Historii Języka Polskiego XVII i XVIII wieku Instytutu Języka Polskiego PAN we współpracy z Zespołem In-żynierii Lingwistycznej w Instytucie Podstaw Informatyki PAN.
Innowacje warsztatowe
Innowacje e-SXVII w stosunku do SPXVII można rozpatrywać na wielu pozio-mach. Niektóre ze zmian technicznych i merytorycznych naturalnie wynikają ze specyfiki wersji elektronicznej. Szczegółowa analiza różnic zasługuje na osobne opracowanie, w tym miejscu porównany zostanie przykładowy artykuł hasłowy AZARDOWAĆ w obu wersjach Słownika. Oto podstawowe odmienności:
• W e-SXVII wybór omawianego tu hasła przenosi użytkownika do artykułu HAZARDOWAĆ, który gromadzi warianty fonetyczne, w tym azardować.
• W słowniku elektronicznym zrezygnowano z podawania frekwencji wystą-pień. W obliczu stałego przyrostu ekscerpowanych źródeł liczba wystąpień określonej formy przestała mieć wartość statystyczną.
• Liczba cytatów w omawianym artykule hasłowym e-SXVII jest trzykrotnie wyższa niż w SPXVII. Materiał ilustracyjny został uzupełniony, najczęściej do pełnego zdania, ponieważ w wersji elektronicznej nie ma konieczności oszczędzania miejsca i wybierania fragmentu przykładu.
• W obrębie artykułów hasłowych wprowadzono zróżnicowanie kolorystyczne (por. plakat). W przypadku omawianego hasła szarym kolorem zaznaczono cytaty, które pochodzą z wydań spoza epoki, jaką obejmuje Słownik (np.
z XIX wieku).
• W wyniku ponownej analizy gramatycznej zlikwidowano odrębny artykuł hasłowy AZARDOWAĆ SIĘ.
• W e-SXVII nastąpiły również zmiany strukturalne – w omawianym przy-kładzie wprowadzono podhasło *HAZARDOWANY wraz z charakterystyką gramatyczną, definicją i przykładami użycia.
Jak pokazuje przykład, różnice między wersją papierową a elektroniczną istnieją. Co istotne, zmiany wprowadzane są także w obrębie artykułów hasło-wych już opublikowanych, należy zatem przy korzystaniu ze Słownika zwracać uwagę na datę ostatniej modyfikacji hasła.
Budowa artykułu hasłowego
Wyraz hasłowy (AZBEST) zapisany jest pogrubionymi wersalikami w pro-stokątnym polu na niebieskim tle. Obok znajduje się informacja gramatyczna (tu: rzecz. m) oraz warianty fonetyczne (azbest, azbestus, albest, azwest), a na-stępnie informacja o tym, w którym ze słowników (staropolskim, polszczyzny XVI wieku, Knapiusza, Troca, Lindego, wileńskim, warszawskim, pod red.
W. Doroszewskiego) wyraz hasłowy jest notowany (wyraz azbest notowany jest jako pierwszy w Słowniku Lindego). Jeżeli najwcześniejsze poświadczenie znajduje się w materiale Elektronicznego słownika XVII i XVIII wieku, jest to wyrażone explicite w formule „najwcześniejsze poświadczenie” (w przypadku azbestu jest to rok 1638). Poniżej pojawia się wyróżniony niebieską czcionką wykaz obecnych w materiale źródłowym form gramatycznych, następnie przy wyrazach pochodzenia obcego pojawia się informacja etymologiczna (tu łac.
asbestos, z gr.). Dalej, w ostrokątnych cudzysłowach czcionką w kolorze czer-wonym zapisywane są kolejno numerowane definicje znaczeń. Hasło azbest ma jedno znaczenie („minerał odporny na działanie wysokiej temperatury”), które nie zostało opatrzone żadnym z 27 kwalifikatorów. Po definicji następuje materiał ilustracyjny, w którym wszystkie formy wyrazu hasłowego wyróżniane są niebieską czcionką (wyrazy obce zaś innym krojem czcionki). Poświadczenia opatrywane są skrótem nazwiska autora i/lub tytułu dzieła oraz numerem strony.
Skróty bibliograficzne rozwijają się po najechaniu na nie kursorem. Pod zna-czeniami mogą znajdować się związki wyrazowe o różnym stopniu łączliwości:
1) ustabilizowane połączenia wyrazowe (▲), 2) związki frazeologiczne (♦), 3) przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa (●) wraz z zaznaczeniem ewentual-nego szyku zmienewentual-nego. Pod każdym ze związków wyrazowych zamieszczono materiał ilustracyjny z lokalizacją. Poniżej znajdują się podhasła, odsyłacze oraz miejsce na wymianę opinii (Wyświetl dyskusję na temat hasła) i umieszczenie komentarzy zarówno użytkowników, jak i autorów. Artykuły hasłowe są syg-nowane inicjałami autorów.
InneW słowniku elektronicznym wprowadzono trzy stadia opracowania artykułu ha-słowego: 1) zalążek artykułu (widoczny tylko dla autorów Słownika), 2) artykuł hasłowy w trakcie opracowania, 3) artykuł opracowany. Na stronie każdego artykułu hasłowego widnieje data jego ostatniej modyfikacji.
Kanon źródeł wykorzystywany w ekscerpcji pełnej i wybiórczej liczył w SPXVII 275 tekstów. Obecnie teksty poddane dygitalizacji wykorzystuje się bez ograniczeń.
Kartoteka Słownika liczy ok. 80 tys. wyrazów i ok. 2,8 mln fiszek. Została zeskanowana w ramach projektu Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych (RCIN) i udostępniona publicznie pod adresem: http://rcin.org.pl/dlibra/publicat ion?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=1&QI=.
Użytkownik może wybrać sposób prezentacji artykułu hasłowego (widok zwięzły lub obszerny), zmienić szerokość okna, wybrać poprzednie lub następne hasło z ciągu alfabetycznego lub kwerendy. Ma także do dyspozycji listę wszyst-kich haseł podhaseł oraz wariantów fonetycznych, których wybór prowadzi go do głównego artykułu hasłowego.
e-SXVII daje możliwość przeprowadzania zaawansowanych kwerend, po-zwala m.in. na wyszukiwanie ze względu na każdy element artykułu hasłowego.
Umożliwia znalezienie haseł najnowszych i ostatnio zmodyfikowanych.
Materiały z zeszytu pierwszego, w tym Przedmowa W.R. Rzepki, Historia Słownika K. Siekierskiej i T. Sokołowskiej, Zasady opracowania, bibliografia oraz biogramy pisarzy i tłumaczy dzieł będących podstawą źródłową omawianej publikacji, znajdują się obecnie na stronie internetowej e-SXVII.
Ciekawostki
W przykładowym okresie – od 1 do 31 czerwca 2016 roku – stronę internetową Słownika odwiedzili internauci ze wszystkich kontynentów, 46 państw (m.in.
Indii, Belgii, Ukrainy, Wietnamu, Nowej Zelandii, Kenii, Irlandii, Niemiec, Chorwacji, Botswany, Białorusi, Brazylii, Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Izraela, Chile, Kolumbii czy Sri Lanki) oraz z 286 miast i miejscowości (m.in.
Łodzi, Torunia, Poznania, Wrocławia, Wilna, Rzeszowa, Londynu, Rybnika, Wiednia, Międzyrzecza, Hongkongu, Dzierżoniowa, Sao Paulo, Leżajska, Rio de Janeiro, Żytomierza, Nairobi, Rouen, Dubaju, Świdnicy, Kutna czy Płońska).
Autorzy Słownika podczas opracowywania wypełniają poszczególne ele-menty artykułu hasłowego w formularzu, który zawiera pełen zestaw form do wyboru w ramach określonej kategorii. Taki sposób pracy znacznie zmniej-sza ryzyko pomyłek. Zmodyfikowany formularz elektroniczny zaprojektowany przez Mateusza Żółtaka jest wykorzystywany w pracach nad Wielkim słowni-kiem języka polskiego PAN.
Wydania
Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. Red. W. Grusz-czyński. IJP PAN, Kraków 2004–, http://sxvii.pl.
Literatura
Adamiec D., 2011: Podhasło jako element opisu leksykograficznego w „Słowniku języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku”. W: Dunaj B., Rak M., red.: Badania historycznojęzykowe.
Stan, metodologia, perspektywy. Materiały konferencji naukowej, Kraków 21–22 września 2010 r. Kraków, s. 193–199.
Adamiec D., Bronikowska R., 2016: Wybór formy hasłowej jako problem opisu w „Elektronicznym słowniku języka polskiego XVII i XVIII wieku” (na tle tradycji leksykograficznej). „Prace Filologiczne”. T. 86, s. 13–26.
Bańko M., Majdak M., Czeszewski M., red., 2011: Słowniki dawne i współczesne. Internetowy przewodnik edukacyjny, http://leksykografia.uw.edu.pl [dostęp: 1.09.2016].
Bronikowska R., PrzyborskA-Szulc A.: Elektroniczny korpus tekstów polskich XVII i XVIII w. (do 1772 r.) (w niniejszym tomie).
Gazicka-Wójtowicz D., Reizes-Dzieduszycka O., Wiśniewska K., 2014: Repozytorium Cyfro-we Instytutów Naukowych (RCIN): stan na 24.10.2014 r., http://rcin.org.pl/dlibra/docmetada ta?id=49332&from=publication [dostęp: 1.09.2016].
Gruszczyński W., 2005: O przyszłości „Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku”.
„Poradnik Językowy”, z. 7, s. 48–61.
Gruszczyński W., 2010: Jednostka opisu leksykograficznego w słowniku historycznym na przy-kładzie „Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku”. „Poradnik Językowy”, z. 4, s. 26–40.
Historia [Słownika], http://xvii-wiek.ijp-pan.krakow.pl/pan_klient/historia [dostęp: 1.09.2016].
Majdak M., 2012: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, Kraków 1996–. IJP PAN. „Poradnik Językowy”, z. 8, s. 105–111, także: http://leksykografia.uw.edu.pl/slowniki/21/
slownik-jezyka-polskiego-xvii-i-1-polowy-xviii-wieku-krakow-1996 [dostęp: 1.09.2016].
Siekierska K., red., 1999–2004: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków.
T. 1, z. 1–5.
Electronic Dictionary of the 17th and 18th-century Polish, edited by IJP PAN
S u m m a r y
Magdalena Majdak presents Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku which is being created in the Institute of Polish Language, Polish Academy of Sciences. She compares it with the previous version, and indicates the difference between them.
S ł o w a k l u c z o w e: słownik historyczny, leksykografia, słownik elektroniczny K e y w o r d s: historical dictionary, lexicography, electronic dictionary
Uniwersytet Zielonogórski