W polskim systemie prawnym egzekucja należności pieniężnych może zostać przeprowadzona na podstawie przepisów ustawy Kodeks postępowania cywilnego lub ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.183 Zastosowanie właściwych przepisów nie jest dowolne, lecz zależy od rodzaju wierzytelności, których zaspokojenie ma być celem egzekucji. Jak zostało to zasygnalizowane we wstępie do niniejszego opracowania, egzekucja z ruchomości uregulowana przepisami ustawy Kodeks postępowania cywilnego zmierza do zaspokojenia roszczeń wynikających ze stosunków cywilnoprawnych. Jak wynika z art. 1 k.p.c., ustawa ta normuje postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których jej przepisy stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Wskazany zakres przedmiotowy tego postępowania odnosi się nie tylko do postępowania rozpoznawczego, ale również postępowania egzekucyjnego.
Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji ma z kolei na celu zapewnienie zaspokojenia roszczeń wynikających z obowiązków publicznoprawnych. Objęte tą ustawą obowiązki zostały wymienione przez ustawodawcę w art. 2 u.p.e.a.
Porównując wyżej wskazane postępowania egzekucyjne dostrzec można wiele różnic. Odmienności można odnaleźć w kwestiach terminologicznych, stopniu sformalizowania postępowania, sposobie ukształtowania i zakresie kompetencji organów egzekucyjnych oraz w sposobie i trybie podejmowania poszczególnych czynności
182 Szerzej: H. Thomas, H. Putzo, op. cit., s. 1176 – 1179.
183 Dz. U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 t.j. (z późn. zm.).
107
egzekucyjnych. Ograniczając się jednak do porównania różnic dotyczących egzekucji z ruchomości stwierdzić należy, że oba postępowania egzekucyjne w zasadniczych kwestiach są mocno do siebie zbliżone.
Jak wynika z art. 97 u.p.e.a., wszczęcie egzekucji z ruchomości następuje poprzez ich zajęcie, którego można dokonać zarówno u zobowiązanego, jak również u osoby trzeciej.184 W przypadku tej egzekucji ustawodawca dopuścił możliwość zajęcia ruchomości stanowiącej współwłasność łączna lub współwłasność w częściach ułamkowych także wówczas, gdy zobowiązanym jest tylko jeden lub niektórzy ze współwłaścicieli. Aby sprzedać taką ruchomość jest jednak konieczna zgoda wszystkich współwłaścicieli na jej sprzedaż. Zbliżone rozwiązanie zawiera Kodeks postępowania cywilnego. Zgodnie z art. 846 § 1 k.p.c., w przypadku gdy dłużnik posiada tylko udział we współwłasności, egzekucja może być skierowana wyłącznie do tego udziału. Innym współwłaścicielom przysługuje jednak na podstawie art. 846 § 2 k.p.c., prawo żądania, aby cała rzecz została sprzedana. W przypadku braku opisanej wyżej zgody lub żądania można zająć i sprzedać tylko udział we współwłasności. Przepisy regulujące egzekucję administracyjną przyznały, odmiennie niż egzekucja sądowa, każdemu ze współwłaścicieli z osobną oraz im wszystkim łącznie prawo nabycia zajętego udziału zobowiązanego po cenie jego oszacowania.
Sposób dokonania zajęcia ruchomości w egzekucji sądowej oraz egzekucji administracyjnej przebiega podobnie. Zajęte ruchomości wpisywane są do protokołu zajęcia, gdzie zamieszcza się ich opis i oznacza wartość szacunkową. Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji wskazuje w art. 99 § 1 zd. 2, że zobowiązanemu przysługuje przy sporządzaniu protokołu zajęcia prawo przedstawienia rachunków i innych dowodów dla oznaczenia wartości szacunkowej zajętej ruchomości.185 Nie stoi jednak nic na przeszkodzi, aby takie dokumenty dłużnik przedstawił komornikowi przy zajęciu ruchomości w toku egzekucji sądowej. Pomiędzy tymi postępowaniami zachodzi jednak różnica pod względem terminu do wniesienia środka zaskarżenia na
184 Fakt władania rzeczą przez osobę trzecią, jak również tytuł prawny tego władania nie ma znaczenia z punktu widzenia dopuszczalności jej zajęcia, pod warunkiem że rzecz ta stanowi własność zobowiązanego.
Konstrukcja ta zapobiega usuwaniu ruchomości przed egzekucją przez oddawanie ich na przechowanie do osób trzecich. – tak Z. Kmiecik, D. Steć, „System egzekucji administracyjnej”, (red.) J. Niczyporuk, S. Fundowicz, J. Radwanowicz, C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 415.
185 Dowody te mają służyć poborcy skarbowemu do dokonania prawidłowego oszacowania. W przypadku braku takich danych określenia wartości szacunkowej dokonuje poborca skarbowy według własnego rozeznania, biorąc pod uwagę ceny płacone za takie lub podobne ruchomości, z uwzględnieniem ich zużycia – R. Hauser, „Postępowanie egzekucyjne w administracji. Komentarz”, (red.) R. Hauser, A. Skoczylas, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 442.
108
oszacowanie zajętych ruchomości. W przypadku egzekucji sądowej skargę na oszacowanie wnosi się najpóźniej przy zajęciu ruchomości, a gdyby to nie było możliwe, w terminie późniejszym, aż do dnia licytacji (art. 853 § 2 k.p.c.). Natomiast w przypadku egzekucji administracyjnej termin ten w każdym przypadku wynosi 5 dni i liczony jest od daty zajęcia ruchomości. Sposób dokonania opisu i oszacowania zajętych ruchomości w każdym z tych postępowań przebiega również w sposób podobny.
Analogicznie w obu postępowaniach ukształtowana została instytucja dozoru nad zajętymi ruchomościami, w tym prawo osoby u której dokonano zajęcia do używania zajętej ruchomości. W obu analizowanych postępowaniach podobnie uregulowana została odpowiedzialność dozorcy za uszkodzenie, zniszczenie lub zaginięcie zajętej ruchomości, oraz przysługujące mu prawo do wynagrodzenia i zwrotu poniesionych kosztów.
W przypadku obu omawianych postępowań podobnie została uregulowana sprzedaż zajętych ruchomości. W obu postępowaniach sprzedaż nie może nastąpić wcześniej niż siódmego dnia od daty zajęcia ruchomości. Oba postępowania przewidują identyczne odstępstwa od tej zasady, które zostały uregulowane w art. 864 § 2 k.p.c. oraz art. 104 § 2 u.p.e.a. W przypadku egzekucji administracyjnej zajęte ruchomości można jednak sprzedać bezpośrednio po ich zajęciu dodatkowo w sytuacji, gdy egzekucja dotyczy zobowiązania, na którego pokrycie organ egzekucyjny przyjął od zobowiązanego, będącego rolnikiem, przelew jego należności za przyszłe dostawy towarowe, a dostawy te z winy zobowiązanego nie zostały wykonane.
Podstawowym sposobem sprzedaży w przypadku obu egzekucji jest licytacja publiczna. Organizacja licytacji publicznej oraz jej przebieg, w przypadku egzekucji sądowej oraz egzekucji administracyjnej, została uregulowana w podobny sposób.
W przypadku egzekucji administracyjnej obwieszczenie o wyznaczonej licytacji ruchomości może być dokonane w prasie tylko w przypadku, gdy wartość szacunkowa sprzedawanej ruchomości przewyższa kwotę 4.500 zł. Tego rodzaju ograniczenie nie występuje w przypadku egzekucji sądowej. Z drugiej strony, w przypadku egzekucji sądowej osoba przystępująca do licytacji zobowiązana jest zgodnie z art. 8671 § 1 k.p.c.
złożyć rękojmię w wysokości jednej dziesiątej sumy oszacowania, bez względu na wartość sprzedawanej ruchomości, gdy w przypadku egzekucji administracyjnej taki obowiązek spoczywa na tej osobie dopiero, gdy wartość szacunkowa sprzedawanej ruchomości, zgodnie z art. 105b u.p.e.a., przewyższa kwotę 4.500 zł.186
186 R. Hauser, A. Skoczylas, „Postępowanie egzekucyjne w administracji. Komentarz”, (red.) R. Hauser, A. Skoczylas, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 453 - 454. Autorzy wskazali, że wprowadzenie wadium do
109
Pomiędzy porównywanymi postępowaniami zachodzi również różnica w sposobie uiszczenia wylicytowanej ceny nabycia. W obu przypadkach zasadą jest, że nabywca zobowiązany jest zapłacić cenę nabycia natychmiast po udzieleniu mu przybicia. Każde z omawianych postępowań ma odmienne w tym względzie wyjątki. W przypadku egzekucji sądowej, zgodnie z art. 871 zd. 2 k.p.c., gdy cena nabycia przewyższa 500 zł obowiązek nabywcy ogranicza się do złożenia natychmiast jednej piątej ceny, nie mniej niż 500 zł, przy czym reszta powinna być uiszczona do godziny dwunastej dnia następnego. W przypadku egzekucji administracyjnej nabywca jest obowiązany uiścić natychmiast przynajmniej cenę wywołania lub przedłożyć na tę kwotę poborcy skarbowemu czek potwierdzony, wystawiony na organ egzekucyjny. Pozostałą część ceny nabywca zobowiązany jest, podobnie jak w przypadku egzekucji sądowej, zapłacić najpóźniej do godziny dwunastej dnia następnego.
Istotne różnice zachodzą również w kwestii odpowiedzialność nabywcy w przypadku uchybienia obowiązkowi zapłaty ceny w określonym przez przepisy prawa terminie. W przypadku egzekucji sądowej odpowiedzialność opieszałego nabywcy ogranicza się do wysokości jednej dziesiątej części sumy nabycia, gdy tymczasem w przypadku egzekucji administracyjnej nabywca, który w terminie nie zapłacił wylicytowanej ceny, traci prawo do zwrotu kwoty uregulowanej w czasie licytacji gotówką lub czekiem, a więc w praktyce min. kwotę odpowiadającą cenie wywołania.
W pozostałym zakresie licytacja publiczna zajętych ruchomości w obu postępowaniach egzekucyjnych przebiega co do zasady w sposób podobny.
W przypadku obu porównywanych postępowań egzekucyjnych, poza licytacja publiczną możliwa jest sprzedaż zajętych ruchomości w trybie pozalicytacyjny. Zwrócić jednak należy w tym miejscu uwagę, że zgodnie z art. 867 § 1 k.p.c. licytacja publiczna zajętych ruchomości w toku egzekucji sądowej ma zastosowanie dopiero w sytuacji, gdy ruchomości nie da się sprzedać w trybie pozalicytacyjnym. Reguła ta nie ma zastosowania w przypadku egzekucji administracyjnej. Wskazać należy chociażby na przepis art. 107a § 1 u.p.e.a., zgodnie z którym organ egzekucyjny organizuje, za zgodą wierzyciela i zobowiązanego, przetarg ofert, jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że w wyniku sprzedaży zajętej ruchomości w drodze licytacji publicznej nie uzyska się korzystnej ceny. Zwrócić należy również w tym względzie uwagę na przepis
przetargu oznacza ustanowienie swoistego cenzusu majątkowego jako kryterium doboru potencjalnych oferentów. Wadium ma stanowić środek służący zapewnieniu wiarygodności składanych ofert.
110
art. 108 § 1 u.p.e.a. Zgodnie z tym przepisem zajęte ruchomości, które nie zostały sprzedane po cenie oszacowania podmiotom prowadzącym działalność handlową, w trybie sprzedaży komisowej, w drodze przetargu ofert lub pomimo bezskuteczności licytacji publicznej w drugim jej terminie, zajęte ruchomości mogą być sprzedane z wolnej ręki.187 Z uwagi, iż egzekucja administracyjna zmierza do zaspokojenia roszczeń wynikających z obowiązków publicznoprawnych, których wykonanie powinno korzystać z szerszej ochrony, aniżeli ochrona roszczeń wynikających ze stosunków cywilnoprawnych, w przypadku sprzedaży z wolnej ręki, uregulowanej w art. 108 § 1 u.p.e.a., zbycie zajętych ruchomości może nastąpić po cenie określonej przez organ egzekucyjny, jednak nie niższej niż 1/3 ich wartości szacunkowej. Należy mieć w tym miejscu na uwadze, że w przypadku egzekucji sądowej sprzedaż ruchomości poniżej ½ sumy ich oszacowania w żadnym przypadku nie jest możliwa. Jeżeli w toku egzekucji sądowej zajętych ruchomości nie uda się sprzedać w trybie licytacyjny i żaden z wierzycieli nie złoży zgodnie z art. 875 § 4 k.p.c. lub art. 877 k.p.c. stosownego wniosku (w szczególności oświadczenia o przejęciu niesprzedanych ruchomości) postępowanie egzekucyjne co do tych ruchomości podlegać będzie umorzeniu. Tymczasem w przypadku egzekucji administracyjnej ochrona roszczeń egzekwowanych jest dużo bardziej rozbudowana. Jak wynika z art. 108 § 2 u.p.e.a., jeżeli opisana wyżej sprzedaż z wolnej ręki w trybie art. 108 § 1 u.p.e.a. okaże się nieskuteczna, organ egzekucyjny zajęte ruchomości zobowiązany jest sprzedać po cenie stosownej (a więc także niższej niż 1/3 ich wartości szacunkowej) przy skupie przedmiotów używanych lub skupie surowców wtórnych jednostkom organizacyjnym ochrony zdrowia i pomocy społecznej, placówkom oświatowym, instytucjom kultury oraz organizacjom charytatywnym, jeżeli mogą być przez te podmioty wykorzystane przy realizacji ich zadań statutowych.188 Jeżeli zajętych ruchomości nie uda się sprzedać również w ten sposób, zgodnie z art. 108 § 3 u.p.e.a.
organ egzekucyjny zajęte ruchomości zobowiązany jest sprzedać jednostkom prowadzącym skup przedmiotów używanych lub surowców wtórnych. Dopiero, gdy ta sprzedaż okaże się bezskuteczna administracyjny organ egzekucyjny zobowiązany jest zgodnie z art. 108a u.p.e.a. zwrócić zajęte ruchomości zobowiązanemu.
187 Szerzej: Z. Kmiecik, D. Steć, „System egzekucji administracyjnej”, (red.) J. Niczyporuk, S. Fundowicz, J. Radwanowicz, C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 418 – 419.
188 Szerzej: R. Hauser, „Postępowanie egzekucyjne w administracji. Komentarz”, (red.) R. Hauser, A. Skoczylas, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 465.
111
Jak wynika z powyższego, porównywane przeze mnie postępowania egzekucyjne pod względem podstawowych rozwiązań prawnych nie odbiegają od siebie w sposób istotny. Cel postawiony przed egzekucją administracją, którym jest ochrona interesu publicznego, dał podstawę do zastosowania rozwiązań prawnych, które pozwalają w wyższym stopniu, aniżeli egzekucja sądowa, ingerować w prawa majątkowe osoby, przeciwko której prowadzone jest postępowanie egzekucyjne. Należy mieć jednak w tym miejscu na uwadze fakt, że rozwiązania prawne przewidziane w ustawie o postępowaniu egzekucyjnym w administracji mogą mieć zastosowanie w zakresie dochodzenia roszczeń ze stosunków cywilnoprawnych w sytuacji, gdy dojdzie do zbiegu obu tych postępowań, a sąd rejonowy rozstrzygający w tej sprawie postanowi wyznaczyć do dalszego prowadzenia egzekucji organ administracyjny.