Eklezjalne wspólnoty protestanckie

Kościoły protestanckie można pogrupować w cztery wielkie tradycje: luterań-ską, reformowaną, anglikańską i ewangelikalną. Pominięte w tym studium zostaną wspól-noty eklezjalne, które przyjmują doktrynę antytrynitarną, ponieważ ogół protestantów wyklucza ich ze swego grona, a i one w większości nie identyfikują się z tym nurtem4. Zaproponowany podział wymaga omówienia.

Spośród wszystkich wspólnot protestanckich, Kościoły luterańskie są najbar-dziej zwarte. Powstanie Kościoła ewangelickiego tradycji luterańskiej wiążą się z osobą ks. Marcina Lutra i jego wystąpieniem 31 października 1517 r. Reformacyjne idee znalazły zwolenników najpierw w krajach Rzeszy Niemieckiej, a niemal jednocześnie w innych państwach europejskich5. W XVI wieku niektóre państwa przyjęły luteranizm i uczyniły z niego religię państwową (Prusy Książęce 1524; Szwecja 1527; Finlandia 1530; Dania i Norwegia 1539; Islandia 1554; Kurlandia i Semigalia 1562)6. Zdecydowana większość Kościołów luterańskich ma charakter krajowy. Tworzą w pełni autonomiczne, samodziel-ne jednostki, nie podlegające żadsamodziel-nej władzy centralsamodziel-nej. Zgodnie z przyjętymi zwyczajami poszczególne Kościoły krajowe zachowują swoją specyfikę ustrojową, oscylującą między strukturą episkopalną, synodalną i kongregacjonalną, ale mogą być też mieszanką różnych form (obecnie najczęściej spotykaną jest struktura episkopalno-synodalna)7. Największym przedstawicielem tego środowiska, zrzeszającym około 90 procent wszystkich luteran, jest Światowa Federacja Luterańska (Lutheran World Federation - LWF8), utworzona w 1947 roku na Zgromadzeniu Ogólnym w Lund (Szwecja). W statucie możemy przeczytać mię-3 PRC to organizacja non-profit, która prowadzi badania demograficzne, w tym badania religii. Dane pochodzą ze strony: http://www.pewforum.org/2011/12/19/global-christianity-exec/ oraz pochodnych [dostęp: 02. 10. 2017]

4 Za takie wspólnoty uchodzą m.in. Świadkowie Jehowy, unitarianie, mormoni czy chrystiadelfianie.

5 H. Tüchle, C.A. Bouman, Historia Kościoła, t. 3. 1500-1715, przeł. J. Piesiewicz, Warszawa 1986, s. 59.

6 E.E. Cairns, Z chrześcijaństwem przez wieki: historia Kościoła Powszechnego, Katowice 2003, s. 303-304.

7 K. Karski, Symbolika. Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich, Warszawa 1994, s. 140.

dzy innymi: Światowa Federacja Luterańska wyznaje, że Pismo Święte Starego i Nowego

Testamentu jest dla niej jedynym źródłem i jedną normą nauki, życia i służby. W trzech ekumenicznych wyznaniach wiary i w wyznaniach Kościoła luterańskiego, zwłaszcza w niezmienionej Konfesji Augsburskiej i Małym Katechizmie Lutra, widzi ona prawidłowy wykład Słowa Bożego9. LWF zrzesza 145 Kościoły z 98 krajów i liczy ok. 74 mln wier-nych10. Przykładem zróżnicowania są konserwatywne wspólnoty, pochodzące z tradycji staroluterskiej, a zrzeszone w Międzynarodowej Radzie Luterańskiej i Wyznającej Kon-ferencji Ewangelicko-Luterańskiej (oba niezrzeszone w LWF)11. Odrzucają one teologię liberalnego chrześcijaństwa i akcentują kongregacjonalizm (autokefalię wspólnot lokal-nych).

Kościoły tradycji reformowanej, w przeciwieństwie do luteranizmu, nie powsta-ły w jednym ośrodku, ale równolegle w kilku. Nie bypowsta-ły też zdominowane przez osobę jed-nego reformatora, ale u swoich początków miały kilku ważnych teologów, w tym: Ulryka Zwingliego i Henryka Bullingera (Zurych), Marcina Bucera (Strasburg), Jana Oekolampa-da (Bazylea), Jana Łaskiego (Fryzja Wschodnia; Rzeczpospolita), nade wszystko zaś Jana Kalwina i jego następcę, Teodora Bezę (Genewa)12. Z tego powodu Kościoły należące do tradycji reformowanej różnią się w pewnych aspektach teologicznych. Kościół refor-mowany stał się wyznaniem państwowym w części kantonów Szwajcarii (m.in. Bazylea, Berno, Szafuza, Zurych) i w Zjednoczonych Prowincjach Niderlandów (1572).

Poza Europą, szczególnie na gruncie kultury anglosaskiej, Kościoły reformo-wane nazyreformo-wane są Kościołami prezbiteriańskimi ze względu na prawo wiernych do wy-borów zwierzchników wspólnot13. Jednym z głównych propagatorów teologii kalwińskiej w północnej Anglii był reformator szkocki, John Knox. Ogłoszenie przez niego Księgi

Dys-cypliny (1560) stanowi początek prezbiteriańskiego Kościoła Szkocji (parlament szkocki 9 Cyt. za: E.L. Brand, Lutheran World Federation, [in:] H.J. Hillerbrand (ed.), The Encyclopedia of Protestantism, vol. 3, New York – London 2004, s. 1181.

10 Dane z oficjalnej strony internetowej https://www.lutheranworld.org/content/member-churches [dostęp 02.10.0217]. W roku 2000, jak podaje E.L. Brand, Lutheran…, s.1181, Lutheran World Fe-deration liczyło 131 Kościołów, w tym trzech członków stowarzyszonych i dwanaście uznanych kon-gregacji, w 73 krajach.

11 Największym Kościołem wchodzącym w skład MRL jest Kościół Luterański Synodu Missouri (oficjalna strona: http://ilc-online.org/ [dostęp: 02.10.2017]), a w skład WKEL Synod Ewangelic-ko-Luterański Wisconsin (oficjalna strona: http://www.celc.info/default.asp?sec_id=180010197 [do-stęp: 02.10.2017].

12 T. Kałużny, Na drogach jedności. Dwustronne dialogi doktrynalne Kościoła rzymskokatolickiego na płaszczyźnie światowej, Kraków 2012, s. 162.

ogłosił kalwinizm religią państwową)14. Z kolei purytanie, zwolennicy nauki Kalwina i głębszych reform kościelnych w Anglii, którym nie odpowiadał oficjalny episkopalizm ani nurt prezbiteriański, doprowadzili do powstania Kościołów kongregacjonalistycznych

(indepentyści)15. Wybitnym przedstawicielem tego nurtu w Anglii był Oliwer Cromwell. Zdecydowana większość Kościołów reformowanych zrzeszona jest Światowym Aliansie Kościołów Reformowanych (od 1875)16, przekształconym w 2010 r. w Światową Wspól-notę Kościołów Reformowanych (World Communion of Reformed Churches17). Wspólno-ta zrzesza 233 społeczności kalwińskich / reformowanych (kontynenWspólno-talne), prezbiteriań-skich, kongregacjonalnych, unijnych i waldensów 18. Wierni żyją w 105 krajach i liczą ok. 80 mln osób19. Wspólnoty konserwatywne zrzeszone są m.in. w Światowej Społeczności Reformowanej (World Reformed Fellowship) w 22 krajach (34 Kościoły krajowe)20.

Kościoły anglikańskie wyrosły na odmiennym gruncie. W 1534 roku parlament angielski uchwalił akt supremacji21. Na jego mocy król Henryka VIII został głową Ko-ścioła w Anglii. Akt ten uchylony przez jego córkę, Marię I (1554), został ponownie ogło-szony za panowania Elżbiety I (1559). Badacze podkreślają, że Kościół anglikański nie utrwalił się w świadomości wiernych jako reformacyjny. Stanowił niejako drogę pośrednią pozostając swoistą syntezą katolicyzmu i protestantyzmu22. Wprowadzono jednak wiele zmian, tak w życiu liturgicznym, jak i organizacyjnym, czerpiąc wzorce z luteranizmu i kalwinizmu (39 Artykułów Wiary, Księga Wspólnej Modlitwy [Book of Common

Pray-er]). Kościoły anglikańskie zachowują historyczny episkopalizm jako niezbędny znak

jed-ności Kościoła, uznają jednocześnie nadrzędność Pisma Świętego (najwyższa i ostateczna norma wiary), Symbol apostolski i nicejsko-konstantynopolitański oraz dwa sakramenty: chrzest i Wieczerzę Pańską, jako istotne dla życia i wiary Kościoła23.

14 H. Tüchle, C.A. Bouman, op. cit., s. 97-98.

15 E.E. Cairns, op. cit., s. 347-349.

16 J. Stahl, Kościoły reformowane, [in:] Ku chrześcijaństwu jutra. Wprowadzenie do ekumenizmu, red. W. Hryniewicz, J.S. Gajek, S. Koza, Lublin 1996, s. 177.

17 Oficjalna strona internetowa http://wcrc.ch/ [dostęp 02.10.2017].

18 Dane z oficjalnej strony: http://wcrc.ch/members [dostęp 02.10.2017]

19 Por. J.D. Douglass, World Alliance of Reformed Churches, [in:] H.J. Hillerbrand (ed.), The Encyclo-pedia of Protestantism, vol. 4, New York – London 2004, s. 818. Autor podaje, że World Alliance of Reformed Churches, poprzednik World Communion of Reformed Churches, stanowiło wspólnotę ok. 200 Kościołów narodowych liczących 75 mln wiernych, w 100 krajach.

20 Oficjalna strona internetowa http://wrfnet.org/ [dostęp 02.10.2017].

21 H. Tüchle, C.A. Bouman, op. cit., s. 72.

22 T. Kałużny, op. cit., s. 133, nota 290.

Rodzina Kościołów anglikańskich zasada się na dwóch fundamentalnych za-sadach: autokefalii Kościołów-prowincji oraz komunii ze stolicą arcybiskupią Canterbu-ry. Prymas Anglii, arcybiskup Canterbury, jest honorowym zwierzchnikiem wszystkich prowincji, ale nie ma uprawnień jurysdykcyjnych poza swoją prowincją, jego przywódz-two ma charakter duchowy (jest widzialnym zwornikiem jedności i primus inter pares).

Church of England jest pierwszym, ale nie jedynym Kościołem anglikańskim24. Status prowincji posiada obecnie łącznie 38 Kościołów, powstałych między innymi w wyniku działalności kolonizacyjnej. Tworzą one Wspólnotę Anglikańską, a za symboliczną datę jej powstania uważana jest pierwsza konferencja w Lambeth (1867)25. Część Kościołów--prowincji preferuje nazwę Kościoła episkopalnego (np. w Szkocji i USA). Wspólnota Anglikańska liczy około 78 mln wiernych26. Konserwatyści, sprzeciwiający się m.in. wy-święcaniu na biskupów praktykujących homoseksualistów, zagrozili zerwaniem wspólno-ty z Kościołem Episkopalnym w USA i Anglikańskim Kościołem Kanady (2008). W 2009 r. około stu wspólnot anglikańskich, które nie zgadzały się na ordynację kobiet i udzielanie małżeństw parom homoseksualnym, zwróciło się do papieża Benedykta XVI o przyjęcie do wspólnoty katolickiej. Stolica Apostolska w konstytucji Anglicanorum coetibus utwo-rzyła ordynariat personalny dla anglikanów nawiązujących pełną komunię z Kościołem katolickim27.

W końcu XVIII wieku, pod wpływem pietyzmu i morawian, doszło do wyło-nienia się z nurtu anglikańskiego Kościoła metodystycznego (Jan Wesley). Stanowi on oddzielną od anglikanizmu wspólnotę, liczącą obecnie ok. 80 mln wiernych ze 133 kra-jów28. Część badaczy uznaje różne nurty metodyzmu za Kościoły należące do tradycji ewangelickiej, inni skłonni są raczej zaszeregować je do tradycji ewangelikalnej.

W wyniku Reformacji pojawiły się wspólnoty ideowo zawiązane z protestant-yzmem, którym jednak z powodu radykalizmu odmawiano często racji bytu29. Takimi byli 24 T.J. Zieliński, Państwowy Kościół Anglii. Studium prawa wyznaniowego, Warszawa 2016, s. 13-14.

25 Pałac Lambeth jest londyńską rezydencją arcybiskupów Canterbury.

26 Oficjalna strona internetowa: http://www.anglicancommunion.org/ [dostęp 02.10.2017]. Por. P. Avis, Anglicanism, [in:] H.J. Hillerbrand (ed.), The Encyclopedia of Protestantism, vol. 1, New York – London 2004, s. 110.

27 Konstytucja Apostolska „Anglicanorum coetibus” odnośnie do tworzenia Ordynariatów Personal-nych dla Anglikanów nawiązujących pełną komunię z Kościołem katolickim: http://sanctus.pl/index. php?grupa=89&podgrupa=478&doc=430 [dostęp: 02.10.2017].

28 Światowa Rada Metodystyczna (World Methodist Council), organizacja zrzeszająca Kościoły meto-dystyczne różnych nurtów, powołana została w 1881 w Londynie. Dane za oficjalną stroną interneto-wą: http://worldmethodistcouncil.org/about/member-churches/ [dostęp: 02.10.2017].

29 Świadectwem epoki jest tzw. „Plakat z 10 czerwca 1535 roku”, przeciw anabaptystom, wydany przez cesarza Karola V, uznany za „jeden z najokropniejszych, jakie były kiedykolwiek wydane

prze-anabaptyści, prześladowani z powodu domagania się chrztu osób dorosłych. Główne nurty tego ruchu zostały nazwane od swoich protagonistów: huterianami (Jakub Hutter), meno-nitami (Meno Simons) i amiszami (Jakub Amman). Zwolennicy tych ruchów utworzyli szereg Kościołów (np. amisze tworzą osiem Kościołów, które są efektem procesów histo-rycznych i schizm). Na początku XVII wieku powstały pierwsze zbory baptystów (Lon-dyn). W wieku XVIII i XIX pojawił się w Europie kontynentalnej pietyzm (wśród luter-an), w Wielkiej Brytanii wspomniany już metodyzm. W tym samym czasie miały miejsce w Ameryce ruchy religijne określane mianem Wielkich Przebudzeń (Great Awakening; I – 1726-1759; II – 1800-1840; III – 1875-1890). Te i inne zjawiska doprowadziły do pow-stania nowych społeczności eklezjalnych. Konwersje były najczęściej znakiem sprzeci-wu wobec utraty kontaktu Kościołów ze społeczeństwem, wzrostem modernizmu czy liberalizmu, odejściem od zasad wiary. Główne środowiska eklezjalne, na bazie których pojawiły się nowe ruchy, były związane z różnymi nurtami Kościołów protestanckich. Z tego powodu nowopowstałe wspólnoty, pomimo zróżnicowań, zachowały principia prot-estantyzmu. Określa się je wspólnym mianem Kościołów ewangelikalnych albo wolnych30 (ang. Evangelical Chrurches; Free Churches; w polskiej literaturze przedmiotu ten typ chrześcijaństwa bywa też nazywany ewangelicznym)31. Sam termin „Kościoły ewange-likalne” i jego synonimy - „chrześcijaństwo ewangeliczne”, „ruch ewangeliczny”, to kalka językowa angielskiego przymiotnika „evangelical”, które przyjęło się m.in. w kulturze niemieckiej i francuskiej32.

ciw herezji” (Joseph Lecler): „Wszyscy mężczyźni i kobiety, którzy okażą się zbałamuceni, przez wyżej wspominaną a potępioną sektę anabaptystów, czyli nowochrzczeńców, jakiegokolwiek by byli rodu, jakiekolwiek by zajmowali w społeczeństwie stanowisko, a także ich poplecznicy, adherenci i wspólnicy podlegają karze, przewidzianej za wiarołomstwo, na ciele i majętności, a wyrok śmierci będzie wykonany bezzwłocznie, (…) poniosą śmierć na stosie. Wszyscy zaś inni, którzy albo pozwo-lili się powtórnie ochrzcić, albo tajemnie udzielali schronienia kobiecie lub mężczyźnie należącej do anabaptystów, czyli nowochrzczeńców, a wyrzekną się niegodziwej sprawy i poglądów i okażą szczerą skruchę i żal, poniosą śmierć, mężczyźni przez ścięcie, kobiety zaś przez utopienie”. Cyt. za: J. Lecler, Historia tolerancji w wieku Reformacji, t. 2, przekł. L. i H. Kühn, Warszawa 1964, s. 178.

30 Pojęcia te nie muszą być synonimy. Kościołami wolnymi określa się bowiem również te wspólnoty, które uniezależniły się od dotychczasowych Kościołów narodowych. Kościoły wolne podkreślają swobodę wyboru przy przyjęciu członkostwa, por. N. Modnicka, Polskie społeczności ewangelikalne jako „Kościoły wyboru” w „społeczności losu”, [in:] Ewangelikalny protestantyzm w Polsce u progu XXI stulecia, red. T.J. Zieliński, Warszawa 2004, s. 71-81.

31 M. Kwiecień, O wolnych kościołach, „Chrześcijanin”, 7-8 (1977), s. 5; H. R. Tomaszewski, Wyzna-nia typu ewangeliczno-baptystycznego wchodzące w skład Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w latach 1945-1956, Warszawa 1991, s. 5.; idem, Baptyści w Polsce w latach 1858-1918, Warszawa 1993, s. 9 (wstęp autorstwa M. Kwietnia); W. Gajewski, Dzieje i charakter seminarium pentekostalne-go w okresie międzywojennym, [in:] „Studia Theologica Pentecostalia”, 2:2014, s. 64-65.

32 T.J. Zieliński, Ewangelikalizm, [in:] Encyklopedia PWN. Religia, red. T. Gadacz, B. Milerski, t. 3, Warszawa 2001, s. 498-501; N. Modnicka, Małe światy polskiego ewangelikalizmu. Studium z antro-pologii interpretatywnej, Łódź 2013, s. 19-20.

Członkowie Kościołów ewangelikalnych często nie utożsamiają się z protes-tanckimi Kościołami nurtu ewangelickiego i anglikańskiego33. Wspólnoty ewangelikalne najczęściej mają charakter konserwatywny i fundamentalistyczny. Zalicza się do nich menonitów, baptystów, metodystów34, a także: ewangelicznych chrześcijan, wolnych chrześcijan, uczniów Chrystusa (Kościoły uczniów Chrystusa) i różne nurty pentekos-talne (zielonoświątkowcy). Kościoły ewangelikalne posiadają charakterystyczne cechy, odróżniające je od pozostałych denominacji chrześcijańskich, ale utrzymujące w segmen-cie protestanckim35. Część z nich uznaje wyłącznie świadomie przyjmowany chrzest, który powinien być poprzedzony nawróceniem (nowe narodziny; born again)36, a także centralną rolę Chrystusa i krzyża, nadrzędną pozycję Biblii, aktywność misyjną (ewangelizację) i uświęcająca rola Ducha Świętego. Akcent kładziony jest także na charakterysty-czny dla protestantyzmu indywidualizm w relacjach z Bogiem (Christus pro me) oraz odpowiedzialność każdego wiernego za wspólnotę w ramach kapłaństwa powszechnego. Kościoły ewangelikalne są rozdrobnione, co wynika ze specyficznie pojętej eklezjologii. Niektóre wspólnoty eklezjalne liczą miliony wiernych, inne zaledwie kilkaset, a nawet kilkadziesiąt osób. Pomimo zróżnicowań istnieje poczucie komunii z innymi Kościołami o podobnym profilu. Prowadzi to do zawiązywania federacji i tworzenia aliansów37. Kościoły ewangelikalne, poza Stanami Zjednoczonymi, stanowiły dotąd mniejszościowe komponenty wchodzące w skład mapy religijnej Europy i świata, jednak obecnie sytuacja ulega zmianie. Największą organizacją, zrzeszającą omawiane Kościoły, jest Światowy Alians Ewangelikalny (World Evangelical Alliance38), zrzeszający 129 krajowych alian-sów ewangelicznych, ponad stu organizacji i diakonii. Na stronach internetowych możemy znaleźć informację, że Alians stanowi płaszczyznę jedności gromadzącą około 600 mln wiernych39. Tadeusz Zieliński stwierdza nieco ostrożniej: Liczbę ewangelikalistów

sza-cuje się na ponad pół miliarda osób40. Należy pamiętać, że część członków zrzeszonych w Aliansie przynależy jednocześnie do innych protestanckich wspólnot eklezjalnych 33 N. Modnicka, Małe światy polskiego ewangelikalizmu, s. 31

34 Z powodu wejścia w unię z Kościołami luterańskimi i reformowanymi (wspólnota Stołu i Kazalni-cy) nie zalicza się ich często do nurtu ewangelikalnego.

35 T.J. Zieliński, Protestantyzm ewangelikalny. Studium specyfiki religijnej, Warszawa 2013, s. 13.

36 W. Gajewski, Kościoły ewangelikalne na Żuławach dziś, [in:] Mniejszości narodowe i etniczne na Żuławach, red. J. Hochleitner, Malbork 2016, s. 206.

37 Por. Alians Ewangeliczny w RP, red. W. Dwulat, Warszawa 2009, s. 11.

38 Oficjalna strona internetowa: http://www.worldea.org/ [dostęp: 15.05.2017].

39 Za: http://www.worldea.org/whoweare/introduction [dostęp 02.10.2017].

i aliansów. Stanowić to może problem dla ośrodków badawczych, które w zależności od przyjętej metodologii podawać będą różne dane uwzględniając (bądź nie), wspólnoty ewangelikalne41. Dynamika rozwoju tego nurtu chrześcijaństwa często wymyka się stat-ystykom42.