Geografia i demografia protestantyzmu

Andrzej Kobyliński, analizując przemiany w łonie współczesnego chrześcijaństwa, stwierdził: istnieje poważny problem związany z badaniami

demograficz-nymi i socjologiczdemograficz-nymi dotyczącymi religii. Jakie kryteria przynależności konfesyjne uznać za decydujące?43. Wydaje się, że podstawową musi pozostać autodeklaracja. Należy jednak pamiętać, że we wspólnotach ewangelikalnych występuje znaczna fluktuacja. Mobilność religijna z jednej strony, z drugiej „dublowanie” wiernych należących do różnych tradycji chrześcijańskich (np. w krajach Ameryki Południowej czy Afryki44), powoduje określone zamieszanie w demografii. Należy zwrócić uwagę również na inne problemy. Zgodnie z tradycją ewangelikalną wierni to najczęściej osoby ochrzczone, ale Kościoły sprawują opiekę również nad dziećmi i sympatykami, którzy nie przyjęli chrztu. Z tego powodu po-daje się liczbę wszystkich, którzy uczestniczą w życiu kongregacji, co nie do końca odpo-daje specyfiki tych wyznań. Jeszcze innym problemem jest oszacowanie ilości protestantów w Chinach, biorąc pod uwagę brak ścisłych danych na ten temat. Wspominana zostały również kwestia przynależności określonych denominacji do poszczególnych tradycji-rodzin protestanckich. W środowisku naukowym nie ma jednoznacznych kryteriów dobo-ru, co rodzi w konsekwencji brak precyzji. Te i inne problemy stanowią o trudnościach w jednoznacznym prezentowaniu materiału demograficznego.

Do końca XVI wieku protestantyzm obecny był wyłącznie na kontynencie europejskim. Emigracja, dobrowolna lub przymusowa, stała się pierwszą przyczyną ro-zpowszechnienia się protestantyzmu na świecie. W wieku XVII Kościoły tradycji refor-macyjnej przekroczyły ocean i znalazł się na nowo odkrytym kontynencie amerykańskim (podobne zjawisko miało miejsce na przełomie XVIII i XIX wieku w związku z zasiedle-41 W kolejnej części tego artykułu zostaną wskazane zarówno rozbieżności, jak też ich konsekwencje.

42 T.M. Johnson, Seven Signposts of Hope and Challenge in Global Christianity, „Connections” 5/1 (2006), s 22-23.

43 A. Kobyliński, Hermeneutyka nieciągłości i pentekostalizacja. Współczesne metamorfozy religii chrześcijańskiej, „Teologia i Moralność”, 11 (2016), s. 256.

44 Przykładem może być sytuacja w Ameryce Południowej. Kościół katolicki doświadcza od kilku dekad poważnych strat na korzyść wspólnot pentekostalnych. Ochrzczeni katolicy, dokonujący kon-wersji do nowych wspólnot, mogą być liczeni podwójnie, co wynika ze specyfiki eklezjologicznej obu tradycji wyznaniowych.

niem Australii). Emigracja nie była jedynym powodem rozprzestrzeniania się protes-tantyzmu. Ważnym czynnikiem była kolonizacja. Szczególną rolę odegrały w tym przy-padku dwie potęgi morskie – Wielka Brytania i Holandia. Jednak kolonizacja w sposób niewystraczający wyjaśnia fenomen rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa w Azji i Af-ryce45. Wydaje się, że istotniejszym czynnikiem były misje, których epokę rozpoczęły działania takich postaci, jak William Carey (Indie), Huddson Taylor (Chiny) czy David

Livingstone (Afryka). W wyniku tych wszystkich czynników zróżnicowany protestantyzm

europejski został zaimplantowany w nowe środowiska, które okazały się twórcze na tyle, że wykształciły nieznane wcześniej w Europie postacie protestantyzmu46.

W roku 2010 na świecie żyło ok. 7 mld ludzi. Liczba chrześcijan wynosiła w przybliżeniu ok. 2 mld 184 mln, co stanowi 31,2% ludności świata47. Według PRC nieco ponad połowę światowej liczby chrześcijan stanowią katolicy (ok. 1 mld 94 mln; 50,1%), drugą co do wielkości są protestanckie wspólnoty eklezjalne (800 mln; 36,7%), trzecie środowisko tworzą prawosławni (260 mln; 11,9%), pozostałe denominacje chrześcijańskie lub quasi-chrześcijańskie to 28,4 mln osób (1,3%)48. Według Todda Johnsona, wiodącego eksperta w dziedzinie ilościowej analizy danych historycznych chrześcijańskich wspólnot eklezjalnych, protestanci (klasyczni) stanowią populację 381 mln osób. Do tej listy badacz dodaje 81 mln anglikanów oraz 433 mln wiernych Kościołów ewangelikalno-pentekostal-nych, co daje łącznie liczbę 895 mln wiernych49. Z kolei Mark Noll jest zdania, że prote-stantów (w tym chrześcijan ewangelicznych) jest obecnie 875 mln50. Hans Hildebrand, na podstawie innej specyfikacji protestantyzmu, przedstawia podobne szacunki: protestantów (klasycznych) 342 mln, anglikanów 80 mln, pozostałych (ewangelikalnych - pentekostal-45 C. Prudhomme, Afryka Subsaharyjska: koniec epoki misyjnej i powstanie państw postkolonialnych, [in:] Najnowsza historia Kościołą. Katolicy i Kościoły chrześcijańskie w czasie pontyfikatu Jana Paw-ła II (1978-2005), red. E. Guerriero, M. Implagliazzo, przekł. J. Partyka, Kraków 2006, s. 142-145.

46 Doskonały obraz przemian i przeobrażeń, a jednocześnie wyjątkowej kreatywności społeczeństwa amerykańskiego w wymiarze religijnym dają Tablice Kościołów i wyznań chrześcijańskich (zasadni-czo wyłącznie protestanckich), w: R.C. Walton, J.D. Hannah, S.L. Peterson (red.), Kościoły Zachod-nie. Chrześcijańskie tablice encyklopedyczne, t. 3, Warszawa 2008, s. 681-699.

47 Dane na podstawie: http://www.pewforum.org/2011/12/19/global-christianity-exec/ [dostęp 02.06.2017].

48 http://www.pewforum.org/2011/12/19/global-christianity-traditions/ [dostęp 02.06.2017].

49 T.M. Johnson, Seven Signposts…, s. 23. Na marginesie warto przywołać pozostałem dane: 1.129 mln katolików, 220 mln prawosławnych oraz 35 mln pozostałych. Por. T.M. Johnson, G.A. Zurlo, A.W. Hickman, P.F. Crossing, Christianity 2017: Five Hundred Years of Protestant Christianity, „In-ternational Bulletin of Mission Research” 41 (2017), s. 41-52.

nych) 411 mln, co daje łącznie 833 mln51. Z obliczeń T. Johnsona i H. Hillerbranda wynika, że protestantyzm trzech pierwszych tradycji stanowi wielkość rzędu 340-440 mln, niemal drugie tyle to protestanci czwartej tradycji. Zauważalna jest przy tym rozpiętość w prezen-towanych danych, która wynosi ok. 100 milionów (między 800 mln a 895 mln).

Porównując dane statystyczne chrześcijaństwa sprzed stu lat można dokonać dwóch obserwacji. Po pierwsze globalne proporcje zasadniczo się nie zmieniły. W roku 1910 mieszkańców na 1,8 mld mieszkańców Ziemi chrześcijan było 600 mln, co stanowi 34,8% populacji. Według danych PRC w 2010 r. jest to 31,2%, a zdaniem Todda Johnsona 33,2% populacji52. Zauważalny jest nieznaczny spadek udziału chrześcijaństwa w świecie.

Po drugie, badania wykazują, że zmieniły się proporcje obecności chrześcijan na różnych kontynentach. O ile w roku 1910 większość chrześcijan żyła w Europie i Sta-nach Zjednoczonych, bo aż 95%, o tyle obecnie mieszka tam 76% wyznawców Chrystu-sa. Natomiast udział populacji chrześcijańskiej na terenie Afryki Subsaharyjskiej wzrósł z 9% w 1910 r. do 63% w 2010. W rejonach Azji i Pacyfiku zmiana nie jest tak znacząca – z 3% do 7%. Tendencje te, dotyczą ogólnie chrześcijaństwa, ale odnoszą się także do pro-testantyzmu. Mark Noll podaje, że w roku 1910 w Europie i Stanach Zjednoczonych za-mieszkiwało 89% całej populacji protestanckiej świata. Przewaga była po stronie Europy (58%). Blisko 50% wszystkich członków Kościołów protestanckich zamieszkiwało cztery państwa: Niemcy, Wielką Brytanię, Holandie i Szwecję. Po stu latach w Europie żyje 12%, a w USA 15% protestantów, pozostałe 73% zamieszkuje pozostałe kontynenty53.

Najwięcej protestantów wciąż mieszka w Stanach Zjednoczonych (159 mln 850 tys.; 57% populacji USA), ale kolejne cztery miejsca zajmują kraje z poza Europy: Nigeria (59 mln 680 tys.; 37,7 % populacji Nigerii), Chiny (58 mln 040 tys.; 4,3%), Brazylia (40 mln 500 tys.; 20,8%), Południowa Afryka 36 mln 550 tys.; 72,9%). Na szóstym miejscu znajduje się Wielka Brytania (33 mln 820 tys.; 54,5%), która nieznacznie wyprzedza De-mokratyczną Republikę Konga (31 mln 700 tys.; 48,1%). Odpowiednio od ósmego do dziesiątego miejsca zajmują Niemcy (28 mln 640 tys.; 34,8%), Kenia (24 mln 160 tys.; 59,6%), Indie (18 mln 860 tys.; 1,5%)54. Protestantyzm, rozwijając się liczebnie, coraz bardziej oddala się od swojego północnego (euro-amerykańskiego) zaplecza kulturowego. „Globalna Północ”, jak ją określają badacze, coraz wyraźniej traci, rozwija się natomiast 51 H.J. Hillerbrand (ed.), The Encyclopedia of Protestantism, vol. 4, New York – London 2004, s. 905 (Appendix, Tabele 1).

52 T.M. Johnson, K.R. Ross (ed.), Atlas of Global Christianity, Edinburgh 2009, s. 6.

53 Por. M. Noll, op. cit., s. 17.

„Globalne Południe”. Obserwowalny jest wzrost liczebny protestanckich wspólnot ekle-zjalnych w Ameryce Łacińskiej, szczególnie zaś w Azji i Afryce Subsaharyjskiej. Już dziś czterech na dziesięciu protestantów mieszka w Afryce55. Doskonałą ilustracją może być Namibia. W roku 1910 mieszkało tam 10 tys. protestantów (5,7% populacji), liczba ta wzrosła w roku 2010 do 1,2 mln, stanowiąc ponad połowę populacji (59,4%)56.

Mark Noll stwierdził: „W XXI wieku protestantyzm stał się religią niezachod-nią. Podczas, gdy w 1910 r. 79% anglikanów mieszkało w Wielkiej Brytanii (a pozosta-li głównie w USA i na terenie Imperium brytyjskiego), w 2010 r. aż 59% angpozosta-likanów przypadało na Afrykę. Więcej protestantów żyje dziś w Indiach niż w Niemczech czy Wielkiej Brytanii, a ich łączna liczba w tych dwóch ostatnich krajach ledwie dorównuje ich populacji w Brazylii. Zarówno w Chinach, jak i w Nigerii protestantów jest tylu, co w całej Europie”57. Według prognoz w okresie najbliższych czterdziestu lat protestantyzm wciąż ma szansę zachować dynamikę ostatnich czterech dekad. Zespół Todda Johnsona przewiduje, że klasyczne Kościoły protestanckie zanotują dalszy wzrost liczby wiernych, najwyższy na obszarze Azji i Afryki. Szacuje, że w roku 2025 ich liczba przekroczy 626 mln wiernych, a w r. 2050 będzie ich 870 mln58. W tym czasie liczba protestantów w Eu-ropie i Stanach Zjednoczonych nadal będzie spadać (Johnson przewiduje, że w EuEu-ropie w roku 2050 protestantów będzie nie więcej niż 10% populacji). Jednocześnie gwałtow-ny wzrost odnotują ewangelikalne wspólnoty eklezjalne (w tym pentekostalne), osiągając w 2050 r. miliard wiernych59.

Zakończenie

Po pięciuset latach od Reformacji Kościoły protestanckie stały się zjawiskiem globalnym. Ostatnie sto lat stały się widownią wielu przemian w łonie tego nurtu chrze-ścijaństwa, w tym dalszej multiplikacji i jego liczebnego rozwoju. Protestantyzm opuścił miejsce swoich narodzin – cywilizację euro-amerykańską i stał się religią „Globalnego Po-łudnia”. Około roku 2040 połowa wszystkich protestantów mieszkać będzie w Afryce. Nie mniej ważną rolę odegra w dalszym rozwoju protestantyzmu Azja. Misje, migracje i glo-balizacja powodują dalszy rozwój wspólnot eklezjalnych czerpiących z pryncypiów Re-formacji. Najżywotniejsze pod tym względem są obecnie wspólnoty należące do tradycji 55 T.M. Johnson, G.A. Zurlo, A.W. Hickman, P.F. Crossing, Christianity 2017…, s. 44.

56 Ibidem, s. 42.

57 M. Noll, op. cit., s. 17.

58 T.M. Johnson, G.A. Zurlo, A.W. Hickman, P.F. Crossing, Christianity 2017…, s. 49.

ewangelikalnej, w tym pentekostalne i neo-charyzmatyczne, i to im badacze zapowiadają największy rozwój. Protestantyzm wywiera wpływ na inne Kościoły, w tym katolicyzm. Jednym z efektów jest pojawienie się „katolicyzmu ewangelikalnego” oraz zjawisko pen-tekostalizacji chrześcijaństwa60.

Literatura (wybrane pozycje):

Hillerbrand H.J. (ed.), The Encyclopedia of Protestantism, vol. 4, New York – London 2004. Johnson T.M., Seven Signposts of Hope and Challenge in Global Christianity, „Connections” 5/1

(2006).

Johnson T.M., Zurlo G.A., Hickman A.W., Crossing P.F., Christianity 2017: Five Hundred Years of Protestant Christianity, „International Bulletin of Mission Reaserch” 41 (2017).

Johnson T.M.,. Ross K.R. (ed.), Atlas of Global Christianity, Edinburgh 2009.

Karski K., Symbolika. Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich, Warszawa 1994. Noll M.A., Protestantyzm. Krótkie wprowadzenie, tłum. M. Potz, Łódź 2017 (tytuł org.,

Protestant-ism: A Very Short Introduction, Oxford 2011).

Stahl J., Kościoły reformowane, [in:] Ku chrześcijaństwu jutra. Wprowadzenie do ekumenizmu, red. W. Hryniewicz, J.S. Gajek, S. Koza, Lublin 1996.

Tomaszewski H.R., Wyznania typu ewangeliczno-baptystycznego wchodzące w skład Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w latach 1945-1956, Warszawa 1991.

Zieliński T.J., Państwowy Kościół Anglii. Studium prawa wyznaniowego, Warszawa 2016. Zieliński T.J., Protestantyzm ewangelikalny. Studium specyfiki religijnej, Warszawa 2013.