Ludzkość poszukuje optymalnego ustroju społecznego dla danych warunków bytowania ludzi. Ma on łączyć maksymalną efektywność gospodarowania z do brem każdego człowieka, więc i społeczeństwa. Zbudowanie takiego ustroju jest trudne ze względu na wiele sprzeczności np. między celami jednostki a celami społeczeństwa, między pracodawcą a pracownikem, między kupującym a sprze dającym. Większość tych sprzeczności rozwiązuje system gospodarki rynkowej. Głównym problemem gospodarki rynkowej jest to, że promuje ona przedsiębior cze jednostki kosztem mniej zaradnej części społeczeństwa. W efekcie prowadzi to do powstawania coraz głębszych dysproporcji w społeczeństwie, które wyka zują tendencje do ich petryfikacji. W perspektywie brak harmonijnego rozwoju społecznego pogarsza sytuację ogólną społeczeństwa i stanowi przesłankę do na pięć i rewolucji społecznych. Eliminacja dysproporcji społecznych i harmonijny rozwój społeczny, osiągane poprzez stosowanie instrumentów rynkowych i poza- rynkowych leżą u podstaw ekonomii społecznej. W istocie, w rozwiniętych kra jach udział sektora ekonomii społecznej wynosi około 6-8%. Nadmierny udział sektora ekonomii społecznej i świadczeń socjalnych też nie oddziałuje pozytyw nie na gospodarkę, hamuje naturalną przedsiębiorczość i innowacyjność jed nostki i społeczeństwa oraz kształtuje z czasem roszczeniową świadomość wobec państwa i innych instytucji (przykład byłych państw socjalistycznych).
Miejsce sektora ekonomii społecznej wyznacza rodzaj ustroju społeczno-go spodarczego.
Ustrój społeczny, w swym pragmatycznym wymiarze, odpowiada poziomowi kulturalnemu społeczeństwa, zwłaszcza elit społecznych. Mniejsze możliwości kształtowania „sprawiedliwości społecznej” mają społeczeństwa o niskim pozio mie rozwoju duchowego i materialnego4.
Z punktu widzenia gospodarczego możliwe są dwa skrajne rozwiązania:
• pierwsze odnosi się do ustroju o wysokiej produkcyjności, wymuszającego wy dajność pracy niedostatkiem i zachęcającego do niej bogaceniem się (w efek cie powstają znaczne dysproporcje w poziomie zamożności);
• drugi ustrój społeczny jest mniej produkcyjny, częściowo wymuszający wydaj ność pracy sposobem organizacyjnym i głównie zachęcający do niej bodźcami ekonomicznymi (państwo poprzez politykę socjalną eliminuje różnice w po ziomie zamożności)5.
4 Na podstawie: Z. Narski, Ekonomia społeczna - zarys popularny. Wydawnictwo Adam Marszalek, Toruń 2001, s. 41.
Obserwacja światowych gospodarek pozwoliła wyróżnić kilka współczes nych modeli ustrojowych gospodarki.
1. Globalna gospodarka rynkowa, poprzez konkurencję, handel i przepływ ka pitału, wymusza wysoką wydajność, lecz nie powoduje wyrównania szans poszczególnych społeczności i krajów, przyczynia się do dysproporcji go spodarczych6. Zakres ekonomii społecznej w tych warunkach jest niewielki, sprowadzający się najczęściej do powołania funduszy socjalnych w przedsię biorstwach i dobrowolnym uczestnictwie w akcjach charytatywnych.
2. Kapitalizm liberalny (model anglosaski, USA) polega na dążeniu do osobi stego dobrobytu i sukcesu. Oparty jest na indywidualnej przedsiębiorczości i wolnej konkurencji, w tym korporacyjnej. Walka o byt przedsiębiorstw i pra cowników pod groźbą klęski i upadku zmusza do maksymalizacji wysiłku przy minimalnej osłonie socjalnej. Opieka socjalna jest w zasadzie opłacana prywatnie. Konflikt społeczny przebiega na linii: swoboda gospodarowania - interwencjonizm państwowy7. W wymienionych warunkach dominują pry watne instytucje ekonomii społecznej, w których uczestnictwo jest poddane regułom gry rynkowej. Wzrost zamożności jednostek powoduje wzrost zain teresowania instytucjami ekonomii rynkowej.
3. Kapitalizm społeczny - społeczna gospodarka rynkowa (model nie- miecko-skandynawski), zakłada dobrobyt dla społeczeństwa i wyraża się rozbudowaną osłoną socjalną (umiarkowany interwencjonizm państwowy). Ustrój opiera się na zbiorowym poczuciu odpowiedzialności, na zasadzie umowy społecznej i realizuje ideę solidaryzmu oraz równości społecznej. W ustroju tym występuje konflikt między znacznym opodatkowaniem przed siębiorstw i ludności a narastającymi potrzebami zbiorowymi. Wyrazem tego konfliktu są znaczne deficyty budżetowe państw. Słaba gospodarka nie wytrzymuje kosztów osłony socjalnej8. W wymienionych warunkach duże znaczenie posiadają publiczne instytucje ekonomii społecznej, w których uczestnictwo jest uzależnione od spełnienia przez jednostkę określonych kryteriów kwalifikujących do pomocy
4. Kapitalizm kolektywistyczny (model azjatycki: Japonia, Korea Pd.) opiera się na porozumieniu między państwem, związkami zawodowymi pra cowników i związkami pracodawców. Podkreśla nadrzędność kolektywu i do bra wspólnego nad jednostką. Eliminuje on w pewnym stopniu konkurencję na korzyść współdziałania przedsiębiorstw i ingerencji państwa oraz
6 Ibidem, s. 31.
7 Ibidem, s. 32.
8 Ibidem, s. 33.
samorządu gospodarczego w sprawy ekonomiczne. Interes przedsiębiorstwa i pracownika ustępuje miejsca korzyściom społecznym. Wykazuje znaczną konkurencyjność w handlu międzynarodowym z uwagi na niskie koszty siły roboczej oraz ograniczenia osłony socjalnej. W Japonii ogranicza się konkurencję wewnętrzną poprzez wzajemne wykupywanie swych akcji i tworzenie konglomeratów gospodarczych, stanowiących często państwo w państwie. Państwo, ingerując, chroni gospodarkę przed konkurencją zewnętrzną (gospodarka rynkowa społecznie kontrolowana)9. W warunkach tego ustroju sektor ekonomii społecznej miał charater korporacyjny, tzn. był organizowany przez krajowe korporacje.
5. Kapitalizm zorganizowany jest kontrolowany przez wielkie korporacje
0 zasięgu międzynarodowym. Próbują one opanować gospodarkę świa tową i narzucić pozostałym uczestnikom swe warunki. W ustroju tym działają dwa mechanizmy regulujące: pierwszym jest wolny rynek, dzia łający automatycznie i żywiołowo, drugim planowana działalność korpo racji, regulująca procesy gospodarcze. Ponad 30% światowego majątku kontroluje około 100 międzynarodowych korporacji (General Motors, Sie mens, Wal-Mart, Philips, Ford Motors itp.). 200 największych korporacji międzynarodowych wytwarza 25% produkcji przemysłowej świata. Two rzą one imperium finansowe i produkcyjne. Wielkie korporacje, jeżeli na to zyski pozwalają, humanizują stosunki pracy, organizując w zakładach opiekę zdrowotną, wczasową, oświatową czy emerytalną, sprzedając swym pracownikom akcje. Politykę koncernów trudno generalizować, jest ona zróżnicowana10. Główny trzon ekonomii społecznej jest w tym ustroju re alizowany wewnątrz korporacji, która organizując określone świadczenia socjalne, uzależnia od siebie pracowników, ograniczając fluktuację kadr
1 pozwalając na kształtowanie autonomicznej polityki zarządzania perso nelem.
6. Gospodarka samorządowa jest nastawiona na obronę interesów poszczegól nych sektorów gospodarki na zasadzie konkurencji i/lub współdziałania. W skład samorządowej gospodarki sterowanej wchodzą sektory: państwowy, komunalny, prywatny, rolniczy, spółdzielczy i syndykalistyczny (własności robotniczej). Tworzą ją: związki konsumentów, związki zawodowe, izby gos podarcze i państwo jako arbiter11. W tym ustroju głównym koordynatorem polityki i ekonomii społecznej są jednostki samorządowe i komunalne.
9 Ibidem, s. 33-34.
10 Ibidem, s. 34.
W Polsce gestorami ekonomii społecznej w największym stopniu jest pań stwo, jednostki samorządu terytorialnego oraz zakłady pracy. Rośnie znaczenie sektora prywatnego w realizacji misji społecznej (fundacji, stowarzyszeń, spół dzielni, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych).