Na podstawie nielicznych dostępnych badań, projektów i wstępnych wy ników można stwierdzić, że badanie zjawisk i procesów transakcyjnych jest trudne ze względu na:
• złożoność procesów (wiele działań, czynności składających się pewien pro ces np. proces sprzedaży),
• różny stopień standaryzacji procesów, a tym samym trudność w badaniu ich stałych elementów,
• oddzielenie procesów od siebie, ich przenikanie się i współzależność,
• wybór kryterium oceny alternatyw (efektywność) w krótkim i długim okre sie,
• wpływ czynników endogenicznych oraz egzogenicznych transakcji na jej przebieg i efekt,
• określenie zależności pomiędzy tymi czynnikami,
• złożony proces podejmowania decyzji uczestników wymiany oraz w zarzą dzaniu przedsiębiorstwem.
Ze względu na stopień ogólności w literaturze można spotkać wiele podejść do badań kosztów transakcyjnych. Podobnie jak w innych złożonych proble mach ekonomicznych bada się albo układy cząstkowe, tworząc z nich potem jedną całość, albo prowadzi się badania ogólne (porównania sektorowe instytu cjonalne) na ograniczonej ilości głównych zmiennych.
? K. Kowalska, Konkurowanie i koszty transakcyjne w nowej ekonomii instytucjonalnej, „Gospodarka Narodowa” 2005, nr 7-8, s. 58.
Inny kierunek badań dotyczy możliwości zastosowania pomiaru bezpośred niego i metod pośrednich. Pierwszy kierunek podejmuje próby pomiaru iloś ciowego kosztów transakcyjnych, drugi koncentruje się na badaniu czynników wpływających na proces transakcyjny i w konsekwencji na ich wielkość. W tym kontekście w literaturze stosuje się najczęściej podział na pomiar bezpośredni i pomiar pośredni. Oba sposoby pomiaru należy traktować jako sposoby uzu pełniające, a nie alternatywne. Cechują się pewnymi wadami i zaletami.
a) Pomiar bezpośredni i pośredni
Pomiar bezpośredni odnosi się do źródeł informacji dostępnych lub możli wych do uzyskania bezpośrednio w firmach czy szerzej u uczestników proce sów transakcyjnych. Wskazuje się najczęściej na dane księgowe i finansowe jako źródła informacji na temat kosztów ponoszonych przez podmioty uczestniczące w transakcjach. Nie są one jednak klasyfikowane i ewidencjonowane w podziale na koszty produkcji i koszty transakcyjne. Krytyka tradycyjnego podziału kosztów stosowanych w firmach wyraża się koniecznością stworzenia systemów ewiden cji kosztów nastawionych na możliwość identyfikacji przewag konkurencyjnych i dających możliwość wykorzystania przy formułowaniu działań strategicznych. Tabela 1. Tendencje rozwojowe w rachunkowości przedsiębiorstw
Strategiczne przewagi konkurencyjne
Transakcja
System rachunkowości Okres pomiaru Podejście
Produkcja Krótkoterminowy Klasyczne Rachunek kosztów produkcji Rynek Długoterminowy Neoklasyczne Rachunek kosztów
transakcyjnych
Bezpieczeństwo Ciggły Relacyjne Rachunek kosztów koordynacji
Źródło: H. Albach, Transaktionen und externe Effekte im betrieblichen Rechnungwesen, „Zeitschrift fur Betriebs- wirtschaftslehre” 1988, nr 58, s. 11-59.
W tabeli 1 zaprezentowano związek pomiędzy strategicznymi przewagami konkurencyjnymi a typem transakcji i systemem rachunku kosztów w rachun kowości. Rozróżnienie pomiędzy klasycznymi, neoklasycznymi i relacyjnymi transakcjami uwzględnia prawne związki pomiędzy partnerami transakcji. Kla syczny kontrakt obejmuje krótkoterminowe uzgodnienia dostawy uwzględnia jące parametry ilościowe przy określonej cenie. W tym przypadku koszty pro dukcji są zasadniczym przedmiotem ewidencji księgowej.
Transakcje neoklasyczne odznaczają się długoterminowymi związkami z klientami, których pielęgnowanie stanowi rynkową przewagę konkurencyjną. Przy czym nie chodzi już tylko o sprawność w dostarczaniu towarów, ale ofero wanie usług dodatkowych stanowiących element jakości lub poziomu obsługi klienta. Należy przy tym pamiętać, że w tym przypadku długoterminowy cha rakter transakcji wymaga ponoszenia nakładów i ryzyka tzw. sunk costs. Wska zuje się przy tym na swoistego rodzaju metodę opłacalności inwestycji jako war tość kapitału netto będącą różnicą przychodów i kosztów transakcyjnych oraz niezwiązanych z transakcjami kosztami stałymi funkcjonowania przedsiębior stwa w danym okresie.
W przypadku transakcji „relacyjnych” bazujących na uzgodnieniach zawar tych w kontaktach zarówno z odbiorcami, jak i pracobiorcami powstają koszty koordynacji, które określa się jako koszty koordynacji wewnętrznej. Przewaga konkurencyjna bazująca na bezpieczeństwie opiera się na zagwarantowanej przez kontrakty kontroli partnerów rynkowych. Najczęściej wskazuje się tu na zastosowanie badań jakościowych5.
Pozostaje jednak pytanie, jak powiązać system rachunkowości z systemem pomiaru i ewidencji kosztów koordynacji opierającej się na danych jakościo wych.
Przykładem próby operacjonalizacji jest zaproponowany przez M. Fischera
Scoring-Model, który wprawdzie odnosi się do relacji w kanale dystrybucji, ale
może zostać zastosowany w analizie problemu make or buy6. Opiera się on na
komparatywnej analizie specyfiki i niepewności transakcji, która ma raczej cha rakter szacunków niż konkretnych pomiarów. W tym celu Fischer zaproponował katalog kryteriów, do których oceny przyjął siedmiostopniową skalę. Wartość 1 oznacza, że dany czynnik nie występuje, a wartość 7 - że występuje w stop niu najwyższym. Kryteria dotyczące specyfiki i niepewności zostały dodatkowo podzielone na subkryteria, z których 38 dotyczyło specyficzności, a 18 niepew ności transakcji. Na podstawie odpowiedzi obliczono dla każdego z kryteriów średnią ważoną, przy czym wagi powinny być dostosowane do wewnętrznych i zewnętrznych warunków sytuacyjnych firmy. Uzyskane średnie posłużyły do stworzenia strategii portfelowych. Metody jakościowe spotykają się z krytyką ze względu na trudność ich uniwersalnego zastosowania oraz na subiektywny cha rakter przyjętych kryteriów i sposobów pomiaru. Z drugiej strony ich stosowa
5 R. Bogaschewsky, Vertikále Kooperationen - Erklčirungsansatze der Transaktionskostentheorie wid des
Bezie-hungsmarketing, [w:], K.R Kaas (Hrsg.): Kontrakte, Gescháfisbeziehungen, Netzwerke: Marketing und neue Institutionenókonomik, Dusseldorf, Frankfurt am Main 1995, s. 159-177.
6 M. Fischer, Make-or-Biiy-Entscheidungen im Marketing: neue Institutionenlehre und Distributionspolitik, Wies baden 1993.
nie jest zbieżne z heurystycznym podejściem do identyfikacji i wyceny KT oraz dokonywania na jej podstawie wyborów.
b) Podejście Input-Output
Ciekawym podejściem jest potraktowanie kosztów transakcyjnych w ukła dzie systemów wejść i wyjść oraz czynności handlowych. Zaproponowana przez R. Gumbela metoda opiera się na macierzy zestawiającej koszty produk cji i koszty transakcyjne z miejscami transformacji dóbr7.
Przez pojęcie miejsca transformacji dóbr rozumie się zarówno miejsca po wstawania kosztów produkcji, jak i kosztów transakcyjnych, przy czym te ostat nie dzieli się na koszty wewnętrzne (IT) i koszty zewnętrzne (ET). Do ze wnętrznych kosztów transakcyjnych zalicza się takie koszty, które bazują na warunkach kontraktów pomiędzy partnerami rynkowymi (np. zakup, dystry bucja), natomiast koszty wewnętrzne to wszelkie koszty niezwiązane bezpo średnio z przygotowaniem, realizacją i kontrolą kontraktów (np. planowanie, księgowość, przetwarzanie danych). Zaprezentowana wyżej matryca jest zbudo wana w oparciu o kombinację różnych miejsc transformacji dóbr z poszczegól nymi szczeblami transformacji dóbr. Czynnik Input obejmuje ilościowe zużycie zasobów w miejscu transformacji dóbr prowadzące do powstania kosztów sta łych (set up) i zmiennych. W przypadku Output mamy do czynienia z czynnoś ciami, które mogą być wykonywane na potrzeby rynku, jak i na własne potrzeby (np. sprzedaż części zamiennych, czynności naprawcze). Funkcje handlowe do tyczą czynności mających bezpośrednie znaczenie w pokonaniu barier pomię dzy sferą produkcji i sferą konsumpcji. Dlatego będziemy tutaj zaliczać część czynności wchodzących w skład wejść (Input) i wyjść (Output). W tabeli 3 za prezentowano przykład procesu zaopatrzenia towarowego.
Pomiar kosztów transakcyjnych w tym przypadku wiąże się z następującymi aspektami:
• koszty transakcyjne są wywołane przez miejsca ich powstawania; miejsca te są w gestii podejmujących decyzje w sprawie wykorzystania zasobów,
• mierzone są tylko koszty transakcyjne mające związek z decyzjami, przy czym należy rozróżnić pomiędzy kosztami (inwestycjami) mogącymi powodować
sunk costs i kosztami zmiennymi; trzeba przy tym uwzględnić, czy chodzi
o koszty ex-ante, czy ex-post,
• pomiar kosztów transakcyjnych następuje poprzez ocenę wartości zużycia zasobów w miejscach dokonywania transakcji,
7 S.O. Mandewirth, Transaktionskosten von Handelskooperationen, Physica-Verlag, Heidelberg 1997, s. 70.
Miejsca transformacji dóbr
kosztów produkcji Miejsca powstawania kosztów transakcyjnych
P1 Pi Pi* IT1 ITj ITj* ET1 ETr ETr*
Input: Set up & zmienne
f1 f11 f1i fli* Fil Flj Flj*
fs fs1 fsi fsi* fs* fs*j* fs*r* Output: Rynek Y1 Y11 Y11 Yu
Yu* Yu*i Yu*j* Yu*r*
Funkcje handlowe
h1 hi 1 hi 1 hi 1
he
he* he*l* he*j* he*r*
• pomiędzy miejscami powstawania kosztów transakcyjnych i kosztów produk cji powstają zależności wynikające z przeplatania się wewnątrz procesów we wnątrzzakładowych,
• koszty transakcyjne Iutput stoją na przeciwnym biegunie do kosztów trans akcyjnych Output.
Powyższe podejście nie rozwiązuje wprawdzie problemu samego pomiaru kosztów w poszczególnych miejscach ich powstawania, ale pozwala na ich lep szą identyfikację i analizę zależności pomiędzy nimi oraz stwarza większą moż liwość do analiz porównawczych.
W przypadku pomiaru kosztów transakcyjnych w sposób pośredni mamy do czynienia z określeniem czynników mających wpływ na powstawanie kosztów transakcyjnych na poziomie konkretnego przedsiębiorstwa lub grupy przed siębiorstw należących do tego samego sektora. W tym przypadku problem po miaru dotyczy:
• możliwości całościowej identyfikacji czynników wpływających na koszty transakcyjne,
• możliwości prognozy oddziaływania czynników na wartość kosztów trans akcyjnych.
Tabela 3. Przykładowe koszty związane z procesem zaopatrzenia w układzie ko operacyjnym przedsiębiorstwa handlowego
Przepływy towarowe Zaopatrzenie w ramach układów kooperacyjnych
Input Set up
Jednorazowe opłaty zwiqzane z podjęciem współpracy, specyficzne inwestycje w sferze zaopatrzenia
Zmienne Koszty osobowe, biurowe, komunikacyjne, przejazdów
Output Rynek Kontrakty dotyczące zakupu, dostawy, usług dodatkowych
Potrzeby własne Zaopatrzenie w towary, usługi logistyczne, informacja rynkowa
Funkcje handlowe
Dystrybucja towarów w poszczególnych kategoriach, w określonej przestrzeni, czasie i ilości
Źródło: S.O. Mandewirth, Transaktionskosten von Handelskooperationen, op. cit., s. 71.
Zastosowanie w przypadku kosztów transakcyjnych analizy kompara tywnej wydaje się dodatkowym sposobem oceny wartości kosztów trans akcyjnych, np. stopień powiązań wertykalnych można obliczyć jako róż nicę pomiędzy całkowitą wartością dodaną a wartością dodaną wytworzoną przez daną firmę. Nieliczne badania w tym zakresie wskazują np. na obni żający się stopień internalizacji firm w przemyśle samochodowym w Niem czech, który spadał z przeciętnego poziomu 43% w roku 1980 do 39,5% w roku 19868.
Za kończenie
Opisywane w literaturze podejścia, sposoby identyfikacji i pomiaru wska zują na duże problemy i nieustanne poszukiwanie dobrych metod w tym zakre sie. A. Picot wskazuje na problemy związane z przyjęciem jednego podejścia. Jeżeli potraktujemy koszty transakcyjne jako różnicę pomiędzy kosztami całko witymi a kosztami produkcji, to pozostaje dalej dylemat identyfikacji i kwalifi kacji kosztów, co wydaje się w indywidualnych przypadkach niemożliwe do wy konania. Wskazuje się również na hipotetyczną możliwość zaliczenia kosztów transakcyjnych do kosztów produkcji w przypadku operacjonalizacji i kwan- tyfikacji. Dlatego propozycja wysuwana przez większość autorów zajmujących się tym problemem, aby stosować podejście komplementarne i całościowe do problematyki kosztów transakcyjnych wydaje się najbardziej słuszna i może prowadzić do powstania nowych rozwiązań w tym zakresie.
Literatura
[1] R. Bogaschewsky, Vertikále Kooperationen - Erkldrungsansatze der Trans-
aktionskostentheorie und des Beziehungsmarketing, [w:], K.P. Kaas (Hrsg.): Kontrakte, Geschaftsbeziehungen, Netzwerke: Marketing und neue Institutio- nenókonomik, Dusseldorf, Frankfurt am Main 1995.
[2] M. Fischer, Make-or-Buy-Entscheidungen im Marketing: neue Institutionen-
lehre und Distributionspolitik, Wiesbaden 1993.
[3] M. Hamrnes, Poser G., Die Messung von Transaktionskosten, [w: ] WISU, 21. Jg„ Heft 11/1992.
[4] K. Kowalska, Konkurowanie i koszty transakcyjne w nowej ekonomii instytu
cjonalnej, „Gospodarka Narodowa” 2005, nr 7-8.
[5] S.O. Mandewirth, Transaktionskosten von Handelskooperationen, Physica- Verlag, Heidelberg 1997.
[6] A. Picot, Transaktionskosten im Handel. Zur Notwendigkeit einer flexib-
len Strukturentwicklung in der Distribution, [w:] Betriebs-Berater, Beilage
13/1986 zu Heft 27/1986.
[7] J. Sydow, Strategische Netzwerke: Evolution und Organisation, Nachdruck, Wiesbaden 1993.
[8] O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, przeł. J. Kropiwnicki, PWN, Warszawa, 1998.
Summary
The question of transaction costs is one of the latest concepts in economy to describe business processes and phenomena. Its scope of use and field of study are both broad and complex. Relevant research has been conducted for no more than a few years. The article suggests the reasons for such a status quo. Never theless, research should continue to discover methods, approaches, and ways of learning both the complex and general transaction processes. While measuring transaction costs, we should apply the hybrid, multi-stage approach combining qualitative and quantitative methods.