Kiedy mówimy o eksperymencie w nauce, to nie mamy na myśli doświadczeń w potocznym rozumieniu, tylko doświadczenia naukowe czyli takie badania danego faktu lub procesu, które są ściśle określone i przeprowadzone w celowo stworzonych warunkach, dających się z reguły powtarzać. Eksperyment w naukowym znaczeniu jest bardzo istotnym przedsięwzięciem poznawczym. Także w naukach społecznych odwołujemy się do eksperymentów, ponieważ pozwalają one na:
a) prawie pełne kontrolowanie i kształtowanie uwarunkowań sytu-acyjnych danego zjawiska lub procesu;
b) sprawdzanie hipotez w sytuacjach, które są dla ich weryfikacji bardzo istotne czyli w sytuacjach ekstremalnych.
Niektórzy spośród wcześniejszych socjologów, jak choćby Comte i Durkheim, uważali, że w naukach społecznych nie można odwoływać się do takich samych eks-perymentów, jakie są stosowane w naukach przyrodniczych. Sądzili natomiast, że na przykład socjolog może wykorzystywać tzw. „eksperymenty naturalne”, do których za-liczali m.in. klęski żywiołowe, wojny, różne zjawiska z zakresu „patologii społecznej”, jak alkoholizm czy przestępczość oraz badać, jaki wpływ wywierają one na procesy społeczne tych zbiorowości, w których występują. Przyjmując taki punkt widzenia na eksperyment w naukach społecznych, nie dopuszczali oni możliwości kształtowania zjawisk społecznych, ani też nie zalecali sprawdzania hipotez w sytuacjach ekstremal-nych, uzyskanych w warunkach laboratoryjnych.
Niebawem dostrzeżono, że oprócz eksperymentów naturalnych można brać pod uwagę również te swoiste eksperymenty, jakie wynikają z realizacji przeróżnych pro-blemów lub reform społecznych, jakimi są industrializacja, urbanizacja, walka z nar-komanią itp. Odwoływanie się do eksperymentów w powyższym znaczeniu zakładało, że badacz może właściwie badać przyczyny i skutki danych zjawisk tylko z pozycji biernego obserwatora, porównującego społeczności, w których realizowano dany program, z takimi społecznościami, w których nic podobnego nie miało miejsca. Oka-zało się jednak, że wnioski wynikające z takich porównań nie zawsze są prawdziwe i często nie nadają się do szerszych uogólnień, m.in. dlatego, że niełatwo znaleźć tak dalece podobne do siebie dwie społeczności, aby nadawały się one do tego rodzaju porównań. Skłania to badaczy coraz bardziej do poszukiwania możliwości odwoływa-nia się do eksperymentów inspirowanych przez nich samych.
Oczywiście, przeprowadzanie eksperymentów w naukach społecznych np. przez psychologów, pedagogów i socjologów na szerszą skalę nie jest sprawą łatwą. Oprócz przeszkód natury moralnej, istnieją także przeszkody natury metodologicznej.
Pierwsze wynikają głównie z wątpliwości co do tego, jak dalece wolno uczonemu poddawać ludzi próbom badawczym, które jeśli nawet nie są szkodliwe dla ich orga-nizmów, to mimo wszystko mogą powodować określone zmiany w ich świadomości. Drugie natomiast – najogólniej biorąc – wynikają z dużej złożoności i dynamiki roz-woju rzeczywistości społecznej.
Ze względu na sposób przeprowadzania i charakter eksperymentów można wy-różnić kilka ich rodzajów w naukach społecznych. Można je ująć w takie oto przeciw-stawne pary:
a) eksperymenty projektowane w terenie i laboratoryjne; b) eksperymenty ex-post-facto i projekcyjne;
c) eksperymenty jednoczesne i sukcesywne.
Pierwszy z wymienionych jest najbardziej zbliżony do eksperymentów w naukach przyrodniczych. Istotną jego cechą jest to, że badany zespół ludzi nie zostaje
wyob-cowany ze swojego środowiska naturalnego na czas badań. Przy omawianym ekspery-mencie posługujemy się z reguły dwoma zbiorami ludzi: grupą eksperymentalną i grupą kontrolną, które dobiera się tak, aby były ze sobą porównywalne na zasadzie podo-bieństwa cech społeczno-demograficznych i innych właściwości istotnych dla badacza. W eksperymencie laboratoryjnym badający stwarza wyizolowaną czyli właśnie la-boratoryjną sytuację dla dobranego przez siebie zbioru ludzi na podstawie hipotetycz-nie zestawionych zmiennych. Zależności między zmiennymi są weryfikowane przez manipulację jedną lub więcej zmiennymi i przez sprawdzanie potencjalnego wpływu zmiennych, które nie należą do weryfikowanych hipotez. Zachowanie badanych jest więc kształtowane przez badającego, a celem eksperymentu jest sprawdzenie, czy dane zmienne – zależne i niezależne – mają istotnie wpływ na zachowanie ludzi, jaki się im przypisuje. Tworzenie określonych sztucznych sytuacji ma m.in. na celu wykluczenie wpływu wszystkich innych czynników poza tymi, które są obserwowane w badaniach.
Eksperyment ex-post-facto polega na badaniu określonego zaszłego zdarzenia spo-łecznego, którego uwarunkowania i rozwój analizuje się retrospektywnie, starając się ustalić np. czy przyjęty przez nas kompleks uwarunkowań potwierdza się rzeczywi-ście, tzn. czy tłumaczy nam genezę danego faktu.
Eksperyment projekcyjny polega na badaniu danego zjawiska społecznego w takiej sytuacji, gdy wprowadzamy nowe bodźce i obserwujemy, jakie wywołują one skutki u badanych. Wymaga to, rzecz jasna, określonej obserwacji i selektywnej kontroli nad poszczególnymi czynnikami, współokreślającymi dane zjawisko.
Eksperymenty jednoczesne polegają na równoczesnym badaniu jednego, dwóch lub nawet większej liczby zbiorów ludzi, które poddajemy działaniu różnych bodźców. Natomiast eksperymenty sukcesywne polegają ma tym, że dany zbiór lub zbiory ludzi poddaje się badaniom, które są przeprowadzane w różnym czasie. Z reguły badania takie prowadzi się przed i po zastosowaniu określonych bodźców13.
Obserwacja
Jest to najbardziej elementarna metoda poznania empirycznego, jaka wchodzi w skład innych metod zaliczanych do tej grupy. Przez obserwację rozumie się celowe, tzn. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przed-miotu. Obserwacja jest procesem związanym z oddziaływaniem świata zewnętrznego na narządy zmysłowe człowieka, opierającym się na ukierunkowanej przez jego wolę
pracy narządów zmysłowych, dzięki której dane pochodzące od przedmiotu poznania docierają do jego świadomości i tu są poddane swoistej obróbce intelektualnej.
Czynnik rozumowy włącza się w proces obserwacji także poprzez wykorzysty-wanie przez obserwatora nagromadzonej wcześniej wiedzy o danym przedmiocie i sposobach obserwacji oraz doświadczeń nabytych w związku z wcześniej przepro-wadzanymi obserwacjami.
Z uwagi na ograniczone możliwości postrzegania za pomocą narządów zmysło-wych – m.in. na skutek istnienia progów wrażliwości i progów bólu – nie wszystkie spostrzeżenia mogą być bezpośrednie. Dzięki rozwojowi technicznych środków po-znawania oraz pojawieniu się przeróżnych tzw. „narzędzi poznawczych” większość obserwacji jest przeprowadzana za pomocą rozmaitych przyrządów obserwacyj-nych i przy użyciu urządzeń utrwalających ich wyniki. Na skutek tego obserwacje są w mniejszym stopniu uzależnione od czułości naszych narządów zmysłowych i od możliwości rejestrowania wyników dokonanych obserwacji.
Obserwacja – jako metoda badawcza – powinna charakteryzować się następują-cymi cechami:
a) premedytacją – wyrażającą się w tym, że jest ona przeprowadzana w celu osiągnięcia ściśle określonego zadania czyli postrzegania czegoś, co nas interesuje;
b) planowością – polegającą na tym, aby metoda ta była stosowana według planu odpowiadającego celowi obserwacji, umożliwia-jącego koncentrację na tym, co jest najważniejsze w danych ba-daniach;
c) celowością – dzięki której uwaga obserwatora skupia się tylko na tym, co go interesuje w danym procesie lub zjawisku;
d) aktywnością – która polega na tym, że obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, jakie dostrzega, lecz dokonuje ich selek-cji i poszukuje interesujących cech badanego przedmiotu, wyko-rzystując do tego celu cały zasób posiadanej wiedzy;
e) systematycznością – będącą bardzo ważnym postulatem w tej me-todzie, ponieważ nie chodzi tu przecież o jednorazowe postrze-ganie przypadkowe.
Ze względu na sposoby dokonywania obserwacji w badaniach stosowanych w na-ukach społecznych można wyróżnić następujące rodzaje:
» bezpośrednią i pośrednią; » kontrolowaną i niekontrolowaną; » jawną i ukrytą.
Przy obserwacji bezpośredniej badający nie tylko zbiera dane, ale ma również możliwość wzbogacania ich i weryfikacji poprzez odwoływanie się do innych metod badawczych. Szczególnym rodzajem takiej obserwacji jest obserwacja uczestnicząca, polegająca na tym, że obserwator na okres badań stara się wejść do badanej zbioro-wości i badać zachodzące w niej zjawiska od wewnątrz, jako jeden z jej członków.
Przy obserwacji pośredniej badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu na ich powstanie. Korzysta on natomiast z wcześniej zebranych materiałów, dostępnych w archiwach, muzeach, skansenach itp.
Obserwacja kontrolowana jest prowadzona z wykorzystaniem określonych na-rzędzi systematyzujących, jak choćby kwestionariusze czy schematy, obserwacja nie-kontrolowana czyli nieskategoryzowana zaś to obserwacja prowadzona bez narzędzi systematyzujących badania. Nie jest to jednak obserwacja żywiołowa, lecz planowa, acz niesformalizowana w takim stopniu, jak obserwacja kontrolowana.
Obserwacja jest jawna, jeśli badani wiedzą o tym, że są przedmiotem zaintereso-wania, choć nie znają dokładnie celów badań i ich problematyki. Obserwacja ukryta to z kolei jej przeciwieństwo. Przeprowadza się ją, aby wyeliminować nieautentyczne zachowania, które czasem pojawiają się, gdy badani są świadomi tego, iż stanowią obiekt badawczy.
Wywiad
Oczywiście, nie wszystko, co interesuje badacza zjawisk społecznych, można zba-dać poprzez obserwację. Dotyczy to np. wyobrażeń, uczuć, motywacji czy przekonań. Aby uzyskać dane o tego rodzaju zjawiskach, trzeba skorzystać z takiej metody, jak wywiad czyli ze swoistej rozmowy kierowanej, w której udział biorą co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent.
Nie jest to konwersacja, lecz taka rozmowa, poprzez którą badający chce uzyskać od respondenta odpowiedzi określone celem badań. Wywiad jest więc taką rozmową, w czasie której badający stara się tak oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami, aby skłonić go do udzielania odpowiedzi na temat będący przedmiotem jego zaintere-sowań badawczych. W czasie przeprowadzania wywiadu można posługiwać się także obserwacją zachowań respondenta, jego reakcji na stawiane pytania itp. Jest to jedna z bardziej elastycznych i wnikliwych metod badań.
W badaniach prowadzonych w naukach społecznych stosuje się następujące typy wywiadów:
» ustne i pisemne;
» skategoryzowane i nieskategoryzowane; » jawne i ukryte;
» indywidualne i zbiorowe; » panelowe.
Wywiad skategoryzowany czyli „kwestionariuszowy”, jest przeprowadzony ściśle według wcześniej przygotowanych wytycznych. Badający nie może zmieniać nie tylko słów użytych w poszczególnych pytaniach, ale nawet kolejności owych pytań zawar-tych w kwestionariuszu, na którym zamieszcza wypowiedzi respondenta. Wywiad nieskategoryzowany jest prowadzony w swobodny sposób, tzn. badający ma pełną swobodę i inicjatywę w sposobie stawiania pytań.
Wywiad jest jawny wtedy, gdy respondent zostaje poinformowany o tym, że pro-wadzi się z nim wywiad, a ponadto jest też poinformowany o rzeczywistej roli bada-jącego i o celu badań. W przeciwnym przypadku możemy mówić jedynie o wywiadzie mniej lub bardziej ukrytym.
Z kolei wywiad indywidualny to taki, który przeprowadza się tylko z jedną osobą, natomiast przeprowadzany z więcej niż jedną osobą określany jest mianem zbiorowego.
Wreszcie wywiad panelowy może występować w dwóch różnych postaciach. Pierwsza z nich polega na zadawaniu pytań przez kilku badających jednemu respon-dentowi na co najmniej dwóch kolejnych spotkaniach odbywających się po pewnej przerwie. Druga z kolei polega na zadawaniu pytań przez jednego badającego kilku respondentom, również na dwóch (lub więcej) kolejnych spotkaniach i po upływie pewnego czasu. Celem wywiadu panelowego jest stwierdzenie, jaki wpływ na opinie i postawy respondenta (respondentów) ma upływ czasu, oddziaływania środowiskowe i inne czynniki wpływające na opinie i postawy.