Zebranie przeróżnych danych nie zamyka badań. Zakończenie ich następuje do-piero wtedy, gdy uzyskane dane poddamy krytycznej i złożonej analizie, a na tej podstawie będziemy mogli odpowiedzieć na interesujące nas pytania. Etapem, jaki poprzedza wspomnianą analizę, są następujące czynności badawcze:
» weryfikacja; » selekcja; » klasyfikacja; » kategoryzacja; » skalowanie.
Weryfikacja obejmuje wszystkie czynności, których celem jest ustalenie, czy i jaką wartość naukową mają zebrane materiały. Inaczej mówiąc, obejmuje ona nie tylko
działania, które weryfikują zgodność sposobów zbierania materiałów z obowiązują-cymi wymogami metodologicznymi, ale także sprawdzenie samych danych.
Zarówno chłonność naszych receptorów, jak też wielu narzędzi badawczych po-woduje, że na ogół uzyskujemy znacznie więcej danych, niż potrzebujemy ze względu na podjęty temat badań. Stąd też konieczność ich selekcji, która powinna być dwueta-powa. Pierwszy etap polega na wyodrębnieniu spośród nagromadzonych danych tych, które są rzeczywiście potrzebne, drugi zaś odnosi się do materiału już wybranego, który wymaga uporządkowania według stopnia ważności.
Klasyfikacja jest kolejną czynnością dotyczącą zebranych materiałów. Polega ona na uporządkowaniu danych według ich cech, z uwzględnieniem zasady podziału logicznego.
Następnym działaniem jest kategoryzacja, której istotą jest łączenie danych, np. zawartych w wypowiedziach respondentów, ze względu na wspólne ich właści-wości w określone klasy czyli na tworzeniu określonych kategorii wypowiedzi.
Skalowanie jest swego rodzaju techniką pomiaru, która zmierza do ilościowego uchwycenia jakościowych aspektów badanych zjawisk. O ile w naukach przyrodniczych technika ta jest od dawna stosowana i stała się czymś banalnym, to w naukach społecz-nych dopiero od około pół wieku podejmuje się pewne wysiłki w tym kierunku.
Za pomocą rozmaitych technik skalowania można ustalić różnego rodzaju za-leżności ilościowo-jakościowe, a tym samym osiągnąć informacje wyższego rzędu o badanych zjawiskach. W ten sposób względne różnice przeróżnych kwalifikowanych właściwości stają się niekiedy rzeczywiście mierzalne, a uzyskany wówczas materiał badawczy zostaje tak opracowany, że może być obliczony i poddany matematycznej analizie. Trzeba przy tym jednak pamiętać o specyfice nauk społecznych i o granicach stosowania matematyki do badania zjawisk społecznych, na co wskazywali m.in. tacy socjologowie, jak P. A. Sorokir, S. Ossowski, S. Andreski15.
Po dokonaniu wymienionych czynności badawczych można przejść do analizy zebranego i wstępnie opracowanego już materiału badawczego. Polega ona na wydo-byciu możliwie wszelkich informacji, jakie są w nim zawarte. Ze względu na stopień złożoności można tu wyróżnić:
a) analizę opisową, która – skrótowo rzecz ujmując – rozpoczyna się od standaryzacji danych i od ich porządkowania za pomocą tabel statystycznych, wykresów i temu podobnych ujęć, a jej celem jest ukazanie danych w sposób możliwie prosty i dostępny;
b) bardziej złożone rodzaje analizy mają wówczas miejsce, gdy dąży-my do ustalenia zależności przyczynowych albo przypadkowych,
a także przy badaniach porównawczych. Dokonujemy wówczas tzw. analizy jakościowej. Może być ona stosowana jako dopełnie-nie analizy ilościowej oraz dopełnie-niezależdopełnie-nie od dopełnie-niej, np. przy badaniach opartych na dokumentach czyli do wydobywania z danych, które uzyskano np. poprzez niekontrolowaną obserwację, nieskategory-zowane wywiady lub dokumenty osobiste i inne interesujące nas informacje niemożliwe do osiągnięcia w inny sposób.
Przy tego rodzaju analizie przydatne może być odwoływanie się do: » semantyki czyli nauki o znaczeniowej stronie języka, zajmującej
się badaniem relacji między wyrażeniami danego języka a ozna-czanymi przez nie tworami;
» syntaktyki, tzn. nauki o składni znaków słownych i wzajemnych wpływach tych znaków na ich znaczenie;
» pragmatyki, tzn. nauki o relacjach między znakami słownymi a osobami posługującymi się nimi, np. między wypowiadający-mi się a słuchaczawypowiadający-mi danych wypowiedzi czy interpretatorawypowiadający-mi, a więc do różnych dziedzin semiotyki czyli nauki o znakach.
Co istotne, wykorzystując do analizy zasady semiotyki można dojść do ustalenia nie tylko intencjonalnych, lecz również i ekstensjonalnych znaczeń badanych znaków słownych.
Przy tego rodzaju analizie przydatne jest także odwoływanie się do zasad socjo-lingwistyki czyli dziedziny socjologii zajmującej się społecznymi uwarunkowaniami kształtowania się i przeobrażania języków naturalnych oraz ich rolą w tworzeniu stosunków międzyludzkich.
Ponadto przy analizie jakościowej korzysta się też z badań uwarunkowań sytuacyj-nych i kulturowych zebrauwarunkowań sytuacyj-nych materiałów, a więc do badań ich historyczuwarunkowań sytuacyj-nych i społecz-nych determinantów.
Przy analizie omawianego rodzaju staramy się – nawiązując do rozmaitych nauk – wydobyć z zebranych materiałów badawczych wszystkie istotne treści, jakie są w nich zawarte, ale nie są osiągalne przez analizę ilościową.
Po dokonaniu zebranego materiału można przystąpić do opracowania sprawozda-nia czy też raportu z przeprowadzonych badań. Sprawozdanie takie powinno zawierać następujące elementy:
a) określenie przedmiotu badań lub problemów, jakie stały się punk-tem wyjścia przedsięwzięcia badawczego;
b) charakterystykę procesu badań, tzn. omówienie planu badań, metod i hipotez badawczych, populacji, jaka była badana i tym podobnych elementów;
c) prezentację wyników ilościowych i jakościowych;
d) wnioski wynikające z danych badań, zarówno teoretyczne czyli poznawcze, dotyczące tego, co osiągnięto w zakresie poznania lub wyjaśnienia badanych zjawisk (np. nowe hipotezy), jak i prak-tyczne czyli ukazujące możliwości i celowości zastosowań wyni-ków badań.
Sprawozdanie z badań powinno być napisane w sposób jasny i przejrzysty oraz możliwie zwięzły, o jakości sprawozdania nie decyduje bowiem wcale jego obszer-ność, lecz zawarte w nim treści logicznie uporządkowane.
Uwagi końcowe
W niniejszym tekście starałem się w możliwie zwięzły sposób przedstawić mini-mum wiadomości z zakresu metod i technik badań społecznych. Oczywiście, ukazane tu problemy metodologiczne nie wyczerpują wszystkich zagadnień, a te omówione zostały potraktowane szkicowo. Nie omówiłem też wszystkich metod badawczych, które badacze stosują w swoich badaniach w naukach społecznych, ograniczając się tylko do tych najbardziej podstawowych. Wychodzę natomiast z założenia, że mają one zastosowanie również w naukach pedagogicznych, w tym także w pedagogice pracy i okazać się mogą przydatne w badaniach prowadzonych w ramach tej właśnie subdyscypliny. Jeśli nie uznamy, iż mogą one zostać wykorzystane w całości, to z pew-nością przynajmniej w niektórych rodzajach jej badań.
Pedagogika pracy uzyskuje coraz powszechniejsze uznanie wśród pedagogów oraz przedstawicieli innych nauk, stając się coraz bardziej znaczącym składnikiem kompleksu nauk pedagogicznych. Nie rozwija się ona w sztucznej opozycji do innych dyscyplin. Można uznać, że stała się obszarem uprawiania teorii ściśle zintegrowanych z wieloma innymi naukami – zarówno pedagogicznymi, jak i naukami o pracy. Pomię-dzy pedagogiką pracy a innymi dyscyplinami i subdyscyplinami występują wspólne obszary (zakresy) badawcze. Z dorobku wielu z nich pedagogika pracy czerpie, ale też wnosi określone wartości. Wśród subdyscyplin pedagogicznych, których związek z pedagogiką pracy jest szczególnie akcentowany, wymienić należy przede wszystkim: pedagogikę ogólną, teorię wychowania, historię wychowania, dydaktykę, pedagogikę społeczną, andragogikę. Z kolei wśród nauk o pracy na podkreślenie zasługują m.in. filozofia pracy, psychologia pracy, socjologia pracy, prakseologia. Dlatego często po-szczególne problemy z zakresu pedagogiki pracy uprawiane są także przez przed-stawicieli innych nauk. Nie wydaje się to niczym niewłaściwym. Wręcz przeciwnie. W czasach, kiedy akcentowana jest wielodyscyplinarność w badaniach naukowych, tego typu podejście wydaje się wskazane. Takie też podejście zastosowano w
ni-niejszej publikacji, w której zamieszczono opracowania autorów reprezentujących zarówno subdyscypliny pedagogiczne, jak i inne dyscypliny naukowe. Różnorodność podejść sprawia, iż poszczególne teksty stanowią autorskie podejście do problemu.
BIBLIOGRAFIA
• Chałasiński J., Trzydzieści lat socjologii polskiej 1918-1947, „Przegląd Socjologicz-ny”, 1948, t. X.
• Chałasiński J., Twórcy socjologii polskiej, „Przegląd Socjologiczny”, 1976, t. XXVII. • Czarnowski S., Wybór pism socjologicznych, Książka i Wiedza, Warszawa 1982. • Gostkowski Z., Lutyński J., Analizy i próby technik badawczych w socjologii. Praca
zbiorowa, t. I. Wyd. Ossolineum, Wrocław 1966; t. II 1968: t. II 1970; t. IV 1972; t. V 1975.
• Krzywicki L., Człowiek i społeczeństwo, Książka i Wiedza, Warszawa 1986.
• Maynz R., Holm K., Hűbner P., Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, PWN, Warszawa 1985.
• Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1970.
• Nowak S., Metody badań socjologicznych. Wybór tekstów, PWN, Warszawa 1975. • Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985.
• Socjologia. Analiza społeczeństwa. Wydawnictwo Znak, Kraków 2002. • Sułek A., Eksperyment w badaniach społecznych, PWN, Warszawa 1979.
• Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, wyd. VII, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2010.
• Znaniecki F., Miasto w świadomości jego obywateli, Polski Instytut Socjologiczny, Poznań 1931.
• Znaniecki F., Thomas W. I., Chłop polski w Europie i Ameryce, t. I, Ludowa Spółdziel-nia Wydawnicza, Warszawa 1976.
STRESZCZENIE
W prezentowanym rozdziale ukazano wybrane zagadnienia metodologiczne z ob-szaru nauk społecznych. Znajdują one swoje odzwierciedlenie w obszarze metodolo-gii subdyscypliny pedagogicznej, jaką jest pedagogika pracy.