Kształtowanie się pedagogiki pracy jako samodzielnej subdyscypliny pedagogicz-nej przebiegało w różnych warunkach społeczno – ekonomicznych. Biorąc pod uwagę fakt, że obecna rzeczywistość, to czas nieustannych zmian cywilizacyjnych obejmują-cych różne aspekty życia i pracy człowieka, warto moim zdaniem raz jeszcze nakreślić pola badawcze, które wymagają dalszych badań i analiz, a także wskazać nowe, które wcześniej nie wchodziły w zakres zainteresowań badawczych pedagogów pracy.
Jako ważne dla pedagogiki pracy uznać należy potrzebę badań w następujących obszarach12:
1. Badaniami objąć należy problematykę pracy człowieka, jej miej-sca w systemie wartości oraz rozwoju poszczególnych jednostek i grup społecznych. Zastanowić się warto, czy praca jest nadal dla człowieka dobrem, poprzez które urzeczywistnia siebie jako człowieka, czy jest czynnikiem tworzącym więź społeczną, czy może, jak pisze Federico Mayor: „wraz ze swoją świtą wykluczeń, marginalizacji, giętkości i nietrwałości – staje się jednym z naj-potężniejszych czynników jej niszczenia”13. Czy dawne wartości nie ulegają zastąpieniu podwójną logiką niestałości, niepewności, krótkoterminowości, czy nie staje się czynnikiem zwiększającym dystans pomiędzy osobami ją posiadającymi, a tymi, którzy są bezrobotni? To tylko przykłady pytań, na które warto poszukiwać odpowiedzi w badaniach.
11 S. M. Kwiatkowski, Metodologiczne problemy…, s. 53
12 Zob. R. Gerlach, Perspektywy rozwoju pedagogiki pracy w kontekście przemian
2. Ponadto analizie należy poddać również pracę zawodową, która stać się powinna podstawowym źródłem informacji o zawodach i wymaganiach przez nie stawianych oraz tworzenia klasyfikacji zawodów i specjalności, a także konstruowania zintegrowanego systemu orientacji, poradnictwa i doradztwa zawodowego. Ba-danie pracy, to problem, który warto podejmować w badaniach z zakresu pedagogiki pracy.
3. Zasadne wydaje się zweryfikowanie dotychczasowych poglądów na proces orientacji, poradnictwa i doradztwa zawodowego oraz wypracowanie nowej formuły funkcjonowania doradcy zawodo-wego. Konieczne wydają się badania dotyczące funkcjonowania różnych modeli orientacji, poradnictwa i doradztwa zawodo-wego, traktowanego nie jako jednorazowy akt wyboru zawodu i szkoły zawodowej, ale jako proces wybierania zawodu doty-czący nie tylko dzieci i młodzieży lecz również osób dorosłych w całym okresie aktywności zawodowej.
Jako ważne uznać też należy analizy dotyczące systemu kształ-cenia, dokształcania i doskonalenia doradców zawodowych i do-radców pracy.
4. Koniecznością wydają się także badania nad problematyką edu-kacji ogólnotechnicznej i informatycznej, szczególnie tej reali-zowanej w szkole ogólnokształcącej. Jest to obszar pedagogiki pracy wciąż jeszcze znacznie zaniedbany badawczo. Nie negując bowiem znaczenia tej edukacji dla realizowanego w przyszłości kształcenia zawodowego, uznać należy przygotowanie ogólno-techniczne i informatyczne za ważny element kanonu wykształ-cenia ogólnego każdej jednostki.
5. Podobnie przyszłe badania obejmować powinny tendencje rozwoju nauki, techniki i technologii oraz wynikające z nich konsekwen-cje dla formułowania celów kształcenia zawodowego, a następnie dla tworzenia klasyfikacji zawodów szkolnych.. Ważnym jest też problem dostosowywania struktur kształcenia zawodowego do przewidywanych potrzeb rynku pracy (zmniejszenie zatrudnienia w przemyśle i rolnictwie, a jego wzrost w usługach) oraz udziału zakładów pracy w edukacji zawodowej nie tylko swoich pracowni-ków, ale również młodzieży i dorosłych z zewnątrz.
Czy i w jakim zakresie zmiany w edukacji zawodowej, które ostatnio nastąpiły, a także te, które są zapowiadane,
uwzględ-niają prognozy dotyczące zapotrzebowania na określonych spe-cjalistów istniejącego na krajowym, ale także europejskim rynku pracy. To kolejne pytanie, na które należy na bieżąco poszukiwać odpowiedzi, prowadząc odpowiednie badania i analizy.
Problemem, który w badaniach z zakresu pedagogiki pracy należy podejmować jest skuteczność kształcenia praktycznego realizo-wanego w warsztatach szkolnych, centrach kształcenia praktycz-nego, zakładach pracy oraz warsztatach rzemieślniczych. Przygo-towanie praktyczne to bowiem zdaniem pracodawców najsłabszy element kwalifikacji absolwentów szkół zawodowych.
6. Badaniami objąć należy też związek pomiędzy kształceniem ogól-nym i zawodowym, traci bowiem na znaczeniu istniejący przez wie-le lat podział kształcenia na ogólne i zawodowe. Ujmowanie tych dwóch rodzajów kształcenia w kategoriach alternatywy albo – albo zostaje coraz częściej zastępowane przez koniunkcję i – i. Uznając konieczność integracji kształcenia ogólnego i zawodowego, przyjąć można za Andrzejem Bogajem założenie, iż żaden rodzaj kształce-nia ogólnego nie może pomijać przygotowakształce-nia do jakiejś umiejęt-ności zawodowej, a żadne kształcenie zawodowe nie może pomijać kompetencji podstawowych, które daje kształcenie ogólne14.
7. Przedmiotem badań warto uczynić wartości i aspiracje oraz cele, treści i metody wychowania do demokracji, pokoju i tolerancji15. Czy kształcenie zawodowe zapewnia przygotowanie osób wolnych od ksenofobii, gotowych do współpracy z ludźmi różnych kultur, ale także znających języki obce, sprawnie posługujących się kompute-rem, zdolnych do samodzielnego podejmowania decyzji i twórczego rozwiązywania problemów oraz radzenia sobie w sytuacjach złożo-nych i nietypowych? To kwestie zasadnicze, na które warto poszuki-wać odpowiedzi również na gruncie pedagogiki pracy.
8. Rozwijać trzeba badania dotyczące organizacyjnych, prawnych i ekonomicznych uwarunkowań funkcjonowania edukacji zawo-dowej dorosłych, efektywności poszczególnych jej form, korela-cji pomiędzy systemem szkolnym i pozaszkolnym oraz między rynkiem pracy i edukacją. Ważne jest również określenie roli tej
14 A. Bogaj, Relacje między kształceniem ogólnym a zawodowym – zaniedbany obszar reformowania
edukacji zarówno w rozwoju zawodowym poszczególnych jedno-stek, jak też jako skutecznego środka walki z bezrobociem oraz ograniczania zjawiska odrzucenia osób bez kwalifikacji.
Brakuje pełnej i wyczerpującej diagnozy popytu na tego rodzaju edukację. W szerszym niż dotychczas zakresie badaniami objąć należy pozaszkolną edukację zawodową, której ranga, jak można przypuszczać, będzie w najbliższych latach wzrastać.
Zwrócić też należy uwagę na edukację zawodową dorosłych jako istotny element szeroko rozumianej edukacji „w ogóle”, a nie tyl-ko samoistnie funkcjonujący nurt działań oświatowych, opartych w znacznym zakresie na zasadach rynkowych i często pozbawio-nych kontroli władz oświatowych.
Dążyć należy do określenia dróg prowadzących do nadania edu-kacji zawodowej dorosłych rangi procesu edukacyjnego doty-czącego wszystkich ludzi dorosłych i stwarzanie przez to szansy dochodzenia do kwalifikacji rzeczywistych, będących najistotniej-szym wyznacznikiem powodzenia w pracy zawodowej.
9. Powrócić należy do badań losów absolwentów szkół zawodowych oraz ich przydatności zawodowej, co w okresie szybkich zmian w zapotrzebowaniu na określone zawody i specjalności, a także zmian w wymaganiach kwalifikacyjnych oraz nadal wysokiego bezrobocia dotyczącego również tej grupy społecznej, wydaje się szczególnie zasadne. Dorobek pedagogiki pracy jest w tym zakresie znaczący, jednak zagadnienia te w ostatnich latach nie były w szerszym zakresie podejmowane w badaniach.
10. Ważne są również badania dotyczące zakładu pracy jako insty-tucji edukacyjnej, problem humanizacji pracy, czy posługując się określeniem Federico Mayora, humanizacji trzeciej rewolucji przemysłowej16, a także relacji: praca – życie pozazawodowe. 11. Badaniami objąć należy problem przygotowania nauczycieli edukacji
zawodowej (zarówno szkolnej, jak i pozaszkolnej) do realizacji no-wych treści oraz do funkcjonowania w nono-wych strukturach systemu edukacji, jak i problem dokształcania i doskonalenia merytorycznego i metodycznego nauczycieli już pracujących oraz przekwalifikowania tych, którzy utracili lub stoją przed groźbą utraty pracy.
12. Konieczne jest włączenie w zakres zainteresowań badawczych pedagogiki pracy również problematyki dotyczącej kształcenia w uczelniach wyższych. Jest to przecież także kształcenie zawo-dowe, a zagadnienia dotyczące wyboru kierunku studiów, związ-ku tego kształcenia z potrzebami zmieniającego się rynzwiąz-ku pracy, a także losów i przydatności zawodowej absolwentów szkół wyż-szych, powinny stać się przedmiotem badań pedagogów pracy. 13. Ważne wydają się także badania porównawcze ukazujące rozwój
pedagogiki pracy w innych krajach. Powinny one dotyczyć za-równo poszczególnych problemów, jak też pedagogiki pracy jako samodzielnej subdyscypliny pedagogicznej. Wyniki tego rodzaju analiz stać się mogą podstawą do określenia zakresu współpra-cy międzynarodowej. Współpraca międzynarodowa, szczególnie z krajami Unii Europejskiej jest obecnie sporadyczna. Brakuje wspólnych badań i publikacji, a w pedagogice porównawczej za-gadnienia dotyczące np. kształcenia zawodowego są pomijane lub traktowane marginalnie.
14. Bieżącej weryfikacji ulegać musi także sylwetka pedagoga pracy. Charakterystyka zawodowa specjalisty z tego zakresu opraco-wana została w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku i była modyfikowana w latach późniejszych, jednak szybko zmieniająca się rzeczywistość społeczno-gospodarcza i edukacyjna powoduje, że częstą weryfikację tego rodzaju dokumentu, z uwzględnie-niem realnych stanowisk pracy możliwych do objęcia, kwalifikacji i kompetencji niezbędnych do pracy na tych stanowiskach co się z tym wiąże ukazaniem kierunków kształcenia tego rodzaju spe-cjalistów, uznać należy za konieczną. Jest to zatem istotny obszar badawczy dla przedstawicieli pedagogiki pracy, tym bardziej, że pogłębione badania empiryczne na ten temat nie były w ostatnich latach w szerszym zakresie prowadzone17.
Jak z powyższego wynika, problemów badawczych w dziedzinie pedagogiki pracy jest cały szereg. Te przedstawione powyżej nie stanowią oczywiście pełnej ich listy. Z pewnością wymienić można znacznie więcej zagadnień, które pedagodzy pracy mogą i powinni podejmować w badaniach. Zasygnalizowanie stosunkowo dużej liczby
17 R. Gerlach, Nowe obszary badań w pedagogice pracy [w:] Pedagogika pracy i andragogika w
Wło-obszarów badań dla pedagogów pracy nie podważa również rangi dotychczasowych dokonań w tym zakresie, pedagogika pracy jest bowiem subdyscypliną pedagogiczną, która rozwija się dynamicznie, a dokonujące się przemiany w nauce, technice i ży-ciu społeczno-gospodarczym w sposób znaczący warunkują pojawianie się kolejnych problemów, których rozstrzygnięcie wymaga pogłębionych badań empirycznych, wni-kliwych analiz teoretycznych i zobiektywizowanej weryfikacji praktycznej. Dlatego słuszne są sugestie na rzecz rozwoju aktywności badawczej.
Potrzeba dalszej, jeszcze bardziej dynamicznej aktywności naukowej pedago-gów pracy wynika z nowych wyzwań związanych przede wszystkim z przemianami gospodarczymi, społecznymi i edukacyjnymi dokonującymi się w naszym kraju oraz przemianami zachodzącymi w innych krajach, szczególnie krajach Unii Europejskiej. Są one jednak podejmowane przez stosunkowo nieliczną grupę badaczy. Jest to ważny problem rodzący – jak pisze Stefan M. Kwiatkowski – niebezpieczeństwo po-wielania procedur badawczych, a w efekcie prowadzący do obniżania poziomu badań. Konieczne jest więc opracowanie efektywnego systemu kształcenia pedagogów pracy nie tylko na poziomie wyższym magisterskim, ale także doktorskim i dalszym. Roz-wój kadr naukowych jest bowiem warunkiem niezbędnym dla zapewnienia wysokiej jakości prowadzonych prac badawczych oraz wykorzystywania ich wyników nie tylko w działaniach praktycznych, ale także do tworzenia teorii naukowych. „Problem jako-ści badań i spójnojako-ści, będący podstawą teorii, nabiera szczególnego znaczenia w sy-tuacji zwiększającego się zapotrzebowania na rzetelne diagnozy, opisujące złożone relacje występujące wewnątrz systemu kształcenia zawodowego i w jego otoczeniu. Pojawiają się bowiem nowe pola badawcze, które wymagają w pierwszej kolejności opisu adekwatnego do stopnia ich złożoności”18.
Czy takie diagnozy się pojawią, a na ich podstawie możliwe będą racjonalne pro-gnozy w obszarze pedagogiki pracy? Zależy to w znacznym zakresie od zaangażowania reprezentantów pedagogiki pracy oraz poszczególnych ośrodków naukowych, a także wzajemnej współpracy. Pedagodzy pracy nie stronią od odpowiedzi na pytania o kon-dycję uprawianej przez siebie subdyscypliny pedagogicznej. Coraz częściej uczestniczą też w badaniach, szczególnie z zakresu edukacji zawodowej, a także proponują szereg rozwiązań znajdujących zastosowanie w praktyce edukacyjnej. Nie jest to z pewnością aktywność, która może w pełni zadowalać, dlatego, podsumowując niniejsze rozważa-nia, przypomnieć warto stwierdzenie Federico Mayora, że w badaniach „liczy się wy-posażenie naukowe, niezbędne są środki, lecz w ostatecznym rachunku autentyczne badanie polega na dostrzeganiu tego, czego nikt inny nie dostrzegł i zastanawianiu się nad tym, nad czym nikt inny nie zastanawiał się dotychczas”19.
18 S. M. Kwiatkowski, Pedagogika pracy – historia …, s. 193.