Rzecz dziwna, a nawet paradoksalna – kategoria pojęciowa i nazewnicza „praca zawodowa” nie zaistniała ani w Wielkiej Encyklopedii PWN, ani w słownikach pedago-giki pracy, ani w wydanym w 2004 r. Leksykonie pedagopedago-giki pracy autorstwa Tadeusza Nowackiego. Wprawdzie w Słowniku pedagogiki pracy z 1986 r. jest hasło: „praca za-wodowa” (ang. vocational work, fr. travail professionnel, niem. Berufsarbeit, ros. труд по специальности), lecz tylko z odesłaniem do „zawodu”, gdy tymczasem dla peda-gogiki pracy jest to kategoria pojęciowa wręcz podstawowa. Na takim stanowisku stoi m.in. Tadeusz Tomaszewski, który pracę zawodową określa jako działalność ludzi zorganizowaną społecznie w taki sposób, aby prowadziła do powstawania wytworów społecznie wartościowych i do podnoszenia jakości życia wykonujących ją jednostek. W definicji roboczej tegoż autora zaakcentowano dwa cele pracy zawodowej:
» produkowanie wytworów społecznie wartościowych oraz pełnie-nie odpowiednich usług,
» podnoszenie jakości życia jednostki pracującej3.
Pierwszy z tych celów określa się najogólniej jako postulat wydajności (efektywności) pracy, drugi zaś jako postulat humanizacji pracy. Interpretacja powyższych stwierdzeń pro-wadzi nas m.in. do kapitalnych następstw. W postulacie wydajności pracy chodzi głównie
1 P. Sztompka, Dziesięć dylematów XXI wieku, „Wprost”, nr 1, 2003. Patrz też: Socjologia. Analiza
społeczeństwa, Wydawca Znak, Kraków 2002.
2 R. Gerlach, Pozaszkolna edukacja zawodowa wobec zmian cywilizacyjnych. Nowe trendy i wyzwania, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2012, s. 117.
3 T. Tomaszewski, Praca zawodowa jako centralne pojęcie kształcenia zawodowego, [w:] Kształcenie
o to, aby pracownik produkował lub pełnił usługi licznie i dobrze, co jednak uwarunkowa-ne jest wysokim poziomem kwalifikacji i motywacji zawodowych; ową wydajność pracy często określa się jako funkcję kwalifikacji i motywacji zawodowych i wyraża się formułą:
Wp = f (K, M)
gdzie:Wp – wydajność pracy, K – kwalifikacje, M – motywacje.
Z kolei w postulacie humanizacji pracy chodzi o to, aby praca stawała się nie tylko źródłem utrzymania, ale także potrzebą człowieka i czynnikiem jego dalszego rozwoju.
Nie jest to jedyne spojrzenie na pracę zawodową. W literaturze zawodoznawczej kategorię „praca zawodowa” rozpatruje się w dwóch znaczeniach: szerszym i węższym. W węższym rozumieniu na pracę zawodową składają się czynności człowieka, które:
a) tworzą system wewnętrznie spójny,
b) opierają się na określonej wiedzy, umiejętnościach i kompetencjach, c) są skierowane na wytworzenie pewnych przedmiotów lub usług, d) wykonywane są systematycznie lub trwale,
e) stanowią źródło pozyskiwania środków do życia.
W ujęciu szerszym, oprócz czynności, bierze się pod uwagę zewnętrzne warunki pracy i właściwości rynku pracy, ramy organizacyjne, korzyści materialne, prestiż za-wodu, szanse zawodowe i inne elementy wpływające bezpośrednio lub pośrednio na proces i wyniki pracy zawodowej.
Rola pracy zawodowej w życiu każdego dorosłego człowieka jest ogromna. Stanowi ona nie tylko niezbędny warunek życia, ale także ważną formę jego aktywności. Wyka-zała to dobitnie Danuta Dobrowolska4. Praca zawodowa wypełnia człowiekowi połowę życia, jest istotnym źródłem zadowolenia, lecz również często przyczyną wielu trosk i trudności. Można ją badać w aspektach: psychologicznym, socjologicznym, pedago-gicznym, prakseolopedago-gicznym, ekonomicznym, prawnym, medycznym i w wielu innych.
Najogólniejsze prawidłowości dotyczące pracy zawodowej można sformułować następująco:
a) każdy człowiek, szczególnie sprawny fizycznie i psychicznie, ma prawo do pracy, a organizacja życia społecznego winna gwaran-tować realizację tego prawa;
b) każdy człowiek powinien uzyskać takie przygotowanie do pracy i taki stan kompetencji, które zagwarantują jemu szansę bycia podmiotem w każdej sytuacji pracowniczej;
c) każdy pracujący ma prawo do pozyskiwania w drodze pracy za-wodowej minimum środków gwarantujących jemu i jego najbliż-szym stan ludzkiej egzystencji;
d) bezrobocie, powstające na skutek gry czynników ekonomicznych, godzi w istotę człowieka, zdolnego i pragnącego realizować swo-je naturalne prawo do pracy oraz związane z tym powinności zawodowe5.
Nie trzeba przypuszczalnie uzasadniać, że każdy z powyższych zapisów urasta do rangi prawidłowości niemal uniwersalnej. Chodzi przecież o to, aby człowiek pracu-jący zawodowo nie tylko zdobywał środki do życia, ale także aby stawał się bogatszy wewnętrznie, aby rozwijał nieustannie swoją osobowość, aby poszerzał swoją szansę samorealizacji, stawał się człowiekiem rzeczywistym, a tym samym podmiotem pracy. Jakże wymowne są słowa Jana Pawła II zawarte w Encyklice Laborem exercens: „Praca jest dobrem człowieka – dobrem jego społeczeństwa – przez pracę bowiem człowiek nie tylko przekształca przyrodę, dostosowuje ją do swoich potrzeb, ale urzeczywistnia siebie jako człowieka, a także poniekąd bardziej staje się człowiekiem”6.
Kolejną prawidłowość w kontekście pracy zawodowej wiązać należy z dążeniem do jej usensowienia, które spełniać się może wielorako:
» przez to, że daje ona środki do życia człowiekowi pracującemu, » przez to, że potwierdza ona (gdy jest skuteczna) własną
spraw-ność człowieka,
» przez to, że jego praca i jego wyniki mogą służyć drugiemu czło-wiekowi,
» przez to, że jego praca może być pożyteczna dla kraju.
Praca zatraca swój sens – pisze Zdzisław Cackowski – gdy pojawiają się sprzecz-ności między wymienionymi wyżej wymiarami pracy, gdy któreś z tych wymiarów zawierają lub są pochłaniane przez inne z nich lub gdy cel osobisty czy grupowy, ale partykularny wyklucza cel główny, społecznie szerszy, bądź – przeciwnie – gdy realizacja celu społecznego tłumi realizację celów osobistych, gdy praca przynosi korzyści innym, ale godzi w elementarny byt ludzki tego, kto pracuje, gdy jeszcze
5 Patrz: Z. Wiatrowski, Praca zawodowa, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. IV, Wydaw-nictwo Żak, Warszawa 2005.
inaczej – praca nie realizuje ani celu osobistego, ani zbiorowego7. Dodać można, że w przedstawionej formule wyrażona jest najdonioślejsza prawidłowość działalności zawodowej, a przy tym zaakcentowany jest interesujący nas demokratyczny wymiar pracy zawodowej.
Produkcja określonych dóbr, jak również świadczenie szeroko rozumianych usług, w tym szczególnie usług ludzkich, stanowi najistotniejszy, niemal podstawowy czyn-nik kształtujący oblicze współczesnego społeczeństwa. Oczywiste jest, że procesy produkcji i usług, a także procesy naukowo-badawcze odbywają się zawsze w okre-ślonych warunkach społecznych oraz że są ujęte szeroko rozbudowanym systemem organizacyjnym. Podstawową jednostką organizacyjną jest tradycyjnie nazywany za-kład pracy, współcześnie przeróżnie określany, z tendencją do upowszechniania nazwy najbardziej ogólnej – „organizacja”8. Z kolei podstawową relację społeczną tworzą właściciele (pracodawcy) i pracownicy.
Wszystkie powyższe wyznaczniki strukturalno-organizacyjne i prakseologiczne doczekały się rozległej literatury i nawet pogłębionych analiz merytorycznych oraz problemowych. W aspekcie współczesności, szczególnie złożonej w Polsce, dominują wyraźnie małe struktury gospodarcze, które nie sprzyjają systematycznemu prowa-dzeniu owych analiz problemowych, a tym bardziej formułowaniu perspektywicz-nych i miarodajperspektywicz-nych prawidłowości ich dalszego rozwoju. Wiele jednak interesujących stwierdzeń ogłaszają naukowcy, w tym szczególnie reprezentujący współcześnie dość żywotnie nauki o pracy, w tym także pedagodzy pracy.
Można przyjąć, że wykładnia treściowa interesujących nas sytuacji i problemów współczesnych, przedstawiona w ostatnio publikowanych dziełach, jest wyjątkowo dobrze oddana; stąd autor niniejszych rozważań skłonny jest czuć się zwolnionym z ich dalszego uszczegóławiania9.
7 Z. Cackowski, Filozoficzne problemy człowieka i społeczeństwa, Filozofia – 3, Państwowe Wydaw-nictwo Naukowe, Warszawa 1990.
8 Patrz: R. Tomaszewska-Lipiec, Edukacja w zakładzie pracy w perspektywie organizacji uczącej się, Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz 2012.
9 Z ostatnio opublikowanych dzieł na szczególne polecenie zasługują: R. Gerlach, Pozaszkolna
edukacja zawodowa wobec zmian cywilizacyjnych. Nowe trendy i wyzwania, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz 2012; W. Furmanek, Humanistyczna pedagogika pracy.
Sytuacje trudne w pracy człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2015; F. Szlosek, Tożsamość pedagogiki pracy w kontekście przemian systemowych, ITE, Warszawa 2015; Cz. Plewka, Człowiek w całożyciowym rozwoju zawodowym. Zarys monograficzny wzbogacony
ilustracją własnych badań empirycznych, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2016.