JEST SPOSOBEM
KREOWANIA EGZYSTENCJI CZŁOWIEKA
STANOWI PODSTAWĘ NAWIĄZYWANIA RELACJI I WIĘZI SPOŁECZNYCH STANOWI PODSTAWĘ MORALNEGO ROZWOJU CZŁOWIEKA
WYZWALA PREDYSPOZYCJE KREATYWNE W SFERZE INTELEKTUALNEJ I PRAGMATYCZNEJ
MOTYWUJĄC DO WYKRACZANIA POZA OSIĄGNIĘTE STATUS QUO
Ryc. 2. Potencjał twórczy pracy ludzkiej. Źródło: koncepcja własna.
Współczesność niewątpliwie skłania ku kwestii twórczego potencjału pracy ludz-kiej, co ilustruje rycina 2. Wyeksponowano na niej cztery konstytutywne aspekty, a mianowicie szeroko pojętej egzystencji tworzonej przez pracującego człowieka, jego rozwoju moralnego, nawiązywania relacji i więzi społecznych a także wyzwala-nia niemających kresu kreatywnych predyspozycji ludzi w sferze intelektualnej oraz pragmatycznej.
Z przeprowadzonych w ostatnich dziesięcioleciach przez Centrum Badania Opinii Społecznej sondaży wynika, że praca od lat wysoko jest ceniona przez Polaków, nie-jednokrotnie sytuując się – obok rodziny, zdrowia i szczęścia – na szczycie hierarchii
wartości. Co więcej, nawet posiadanie dużej sumy pieniędzy nie stanowiłoby powodu dla zrezygnowania z pracy18.
Wyniki tychże badań pozwalają rozważać kwestię fenomenu pracy ludzkiej z róż-nych perspektyw problemowych, w tym między innymi jako wartości autotelicznej i in-strumentalnej, co zilustrowano na rycinie 3. zawierającej opis obu rodzajów wartości.
PRACA LUDZKA JAKO WARTOŚĆ
AUTOTELICZNA INSTRUMENTALNA
• przewodzi jej swoisty etos pracy; • warto być pracowitym;
• nie jest przykrym obowiązkiem; • dobre wykonanie pracy jest
docenione i odpowiednio uhonoro-wane oraz prowadzi do sukcesu; • trzeba czynić z pracy pasję (mam
szczęście robić to, co lubię); • praca daje sens życia;
• praca jest moralnym obowiązkiem wobec innych;
• życie i praca to udany związek.
• nie musi dawać satysfakcji;
• najważniejsze, że przynosi korzyści materialne;
• jest wyłącznie sposobem na zdobywanie pieniędzy niezbęd-nych do życia;
• nie warto poświęcać się dla pracy, ponieważ nikt tego nie docenia odpowiednio;
• uczciwą pracą człowiek nie jest w stanie dorobić się.
Ryc. 3. Praca ludzka jako wartość autoteliczna i instrumentalna.
Źródło: koncepcja własna.
Oczywiście, oprócz pozytywnych rezultatów wynikających z postępu w różnych sfe-rach życia, współczesny człowiek niejednokrotnie doświadcza także wielu negatywnych następstw w sferze pracy – takich zwłaszcza, jak godzące w istotę człowieka bezrobocie, a także związana z nim migracja zarobkowa (Polska przeżywa obecnie największą od 100 lat falę emigracji). Na dodatek we współczesnym świecie niejednokrotnie zaciera się gra-nica pomiędzy pracą a odpoczynkiem. Dyspozycyjność bezustanna dla każdego i w każdej sprawie bywa przyczyną codziennego stresu prowadzącego do wypalenia. Zachowanie równowagi pomiędzy życiem osobistym i zawodowym w świecie ostrej konkurencji oraz wygórowanych oczekiwań jest problemem niezwykle trudnym do rozwiązania i zazwyczaj wymaga wsparcia specjalistów. Niekiedy z różnych powodów podejmowane są w pracy
18 Por. np. CBOS, Praca jako wartość, maj 2004; CBOS, Znaczenie pracy w życiu Polaków, gru-dzień 2006; CBOS, Stosunek Polaków do pracy i pracowitości, kwiecień 2011; www.ads.org.pl;
działania lub zachowania skierowane przeciwko jakiemuś pracownikowi, polegające na długotrwałym i uporczywym nękaniu go tudzież zastraszaniu. Konsekwencją takiego za-chowania – określanego jako mobbing – jest izolowanie lub wyeliminowanie danej osoby. Mobbing skutkuje poważnymi konsekwencjami związanymi ze zdrowiem psychicznym pracownika, a ponadto może prowadzić do utraty przez niego pracy.
Współczesna spluralizowana rzeczywistość generuje wielość różnorodnych poglądów i koncepcji we wszystkich sferach życia, w tym w odniesieniu do pracy ludzkiej i projektowania jej przyszłości. Przełom wieków XX i XXI skłaniał ku postrzeganiu świata przez pryzmat dekadenckiego „końca”. I tak np. Francis Fu-kuyama ogłosił najpierw koniec historii, a następnie koniec człowieka. Nieba-wem dołączyli do tych projekcji entuzjaści końca pracy ludzkiej, a wśród nich Ralf Dahrendorf, amerykański ekonomista i politolog, autor książki obwieszczającej początek ery postrynkowej. Książka wywołała liczne kontrowersje i druzgocącą krytykę autora, któremu zarzucano liczne błędy i nieprawidłowości, w tym między innymi stwierdzono, iż kreowany przez osobę niebędącą naukowcem świat został wymyślony po to, aby mogła ona potwierdzić swoje wydumane nadzieje19.
Do przewartościowania dychotomii praca i wypoczynek nawołuje brytyjski pi-sarz i publicysta – Brian Dean, autor eseju zatytułowanego Antiwork - a radical shift in how we view jobs (Antypraca – radykalna zmiana w sposobie postrzegania pra-cy). Wprowadzenie terminu antypraca, oznaczającego według samego pomysłodawcy to wszystko, co jest kreatywne i związane z samorozwojem, uzasadnia on koniecznością moralnej alternatywy dla postrzegania pracy oraz jej konotacji. Twierdzi, że w epoce powszechnej automatyzacji przemyślenia wymaga samo pojęcie pracy oraz nakłania do sytuowania się w tym względzie poza ramami anachronicznych schematów myślowych20.
Tymczasem, nie zagłębiając się w szczegóły owych pomysłów do zakwestiono-wania, trzeba stwierdzić, iż wspomniany koniec pracy jest mitem. Jeśli bowiem życie w czasach rozległych i intensywnych przemian może stanowić podstawę do wyłaniania się rozmaitych dezorientacji, to nie oznacza ów stan rzeczy definitywnego „końca cze-goś”, co ponad wszelką wątpliwość jest niezbędne do życia. Współczesność znajduje się na określonym etapie drogi transformacji do ery informacyjnej/społeczeństwa in-formacyjnego, co bez wątpienia wymaga wytężonej twórczej pracy, która towarzysząc ludziom jako fenomen, nigdy się nie skończy, lecz przeciwnie, wciąż będzie zmieniać swoje oblicze.
19 J. Rifkin, Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, przeł. E. Kania, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001.
20 Brian Dean, Antiwork - a radical shift in how we view jobs, http://www.contributoria.com/issu-e/2014-12/543d1c2487628e9a6500001b/
Uwagi końcowe
Labor improbus omnia vincit. Wytrwała/Ustawiczna praca zwycięża wszystko. Niezłomna praca pokona wszystko.21
Wergiliusz Georgiki 1, 145. Wszelkie rozważania aksjologiczne, niezależnie od czasu i miejsca ich eksploro-wania, a także od przyjętych ujęć oraz zakreślonych kontekstów, dotykają niezwykle trudnych i spornych problemów. Być może właśnie dlatego te kwestie sytuujące się najbliżej człowieka i jego świata są tak bardzo fascynujące i skłaniają do powracania do nich ciągle na nowo, niezmiennie wywołując poczucie niedosytu/niespełnienia. W naukach humanistycznych i społecznych pojęcie wartości zazwyczaj odnosi się do tego, co człowiek lub grupa społeczna ceni, co uważane jest za ważne oraz korzystne. Jednakże nie wszystko, co jest uznawane przez kogoś za cenne, jest tożsame z war-tościami. Z tego względu wyróżnia się kategorię słusznych przekonań, trafnych ocen i autentycznych przeżyć odpowiadających wartościom. Zainteresowanie wartościami wyróżnia człowieka spośród innych bytów, tylko ludzie bowiem odczuwają potrzebę i konieczność odkrywania, poznawania, posiadania, urzeczywistniania i tworzenia wartości. Niemniej w potocznym rozumieniu wartość to coś wyłącznie pozytywnego. W aksjologii natomiast wyróżnia się wartości pozytywne i negatywne, niekiedy okre-ślane mianem antywartości.
Człowiek, by istnieć i rozwijać się oraz doskonalić, potrzebuje wielu różnych war-tości. W ciągu jego życia niejednokrotnie zmienia się ich liczba oraz znaczenie i ranga. Ludzie niemal nieustannie dokonują hierarchizacji wartości według ich ważności, wy-różniając to, co dla nich najważniejsze, przedkładając jedne nad inne. Oznacza to, że poszczególnym wartościom przypisywana jest różna ranga, przy czym z reguły jedna z nich sytuuje się na szczycie jako najważniejsza – summum bonum, hierarchiczność jest bowiem w tym obszarze nieodłączną cechą. Wartości preferowane przez ludzi są bardzo różnorodne i z wielu względów skłaniają do refleksji. Każdy człowiek jest jednostką niepowtarzalną, jego system wartości również. Nie są one spetryfikowane
21 Poemat dydaktyczny Wergiliusza pt. Georgiki [Ziemiaństwo] jest pochwałą fizycznej pracy jako dobroczynnego i uszlachetniającego czynnika, który wyzwala twórczą energię człowieka, roz-wija zdolności, pobudza wynalazczość, jest źródłem bogactwa, dobrobytu, tężyzny fizycznej oraz postępu. Rzymski poeta Wergiliusz (70 – 19 p.n.e.), uważany za jedną z najważniejszych postaci w dziejach literatury światowej, nawoływał w nim do powrotu do pracy na roli twier-dząc, że Rzymianie zdobyli Italię nie tylko mieczem, ale i pługiem. Zob. Wergiliusz, Georgiki,
i dane raz na zawsze, lecz wraz z ontogenetycznym rozwojem człowieka zmianom ulega ich treść, liczba, znaczenie i hierarchia.
W istocie przyznać trzeba, iż nietrudno się przekonać, że w ogóle świat czło-wieka, w tym człowieka pracy, to antroposfera przepełniona sprawami i rzeczami zarówno ważnymi, doniosłymi, jak i błahymi. To świat piękna i brzydoty, zdrowia i choroby, prawdy i fałszu, życia i śmierci, sacrum i profanum. Żyjąc w bogatym świecie wartości, człowiek dokonuje wartościowania najbardziej autentycznie po-znając owe elementy antroposferyczne, doświadczając ich obecności. Jednakże owo indywidualne przeżywanie wartości – choć stanowi conditio sine qua non przeżyć aksjologicznych – okazuje się niewystarczające i wymaga wyjścia z niszy subiekty-wizmu, w celu niejako poszukiwania wsparcia na zewnątrz, dopełnienia poprzez ich zobiektywizowanie. Człowiek bowiem nie zawsze ma pewność czy akurat to, czego doświadcza, jest de facto wartością, czy być może zaledwie parawartością, bądź też okazuje się zwykłym przeżyciem zmysłowym, sytuującym się w ogóle poza sferą wartości.
W owym wielce zróżnicowanym świecie wartości ludzie doświadczają wielu skraj-ności, mają także niejednokrotnie sprzeczne pragnienia, aspiracje i potrzeby:
» są wrażliwi i bywają bezwzględni, zmierzają do szczytnych ide-ałów i zadowalają się osiągnięciami niewymagającymi wysiłku, a bywa że nawet zdobyczami kosztem innych;
» są zdolni do wiary, nadziei i miłości, a przy różnych okazjach zaświadczają swoją małość, mściwość, a nawet okrucieństwo; » z jednej strony cechują się rozumnością, uczuciowością i
kre-atywnością, z drugiej zaś popadają w otchłań głupoty, kierują się bezwzględnością i zadowalają schematycznością;
» bywają skorzy do miłości i współczucia, ale także nie pozostają wolni od zazdrości, nienawiści tudzież złej woli;
» niejednokrotnie powodowani szlachetnymi motywami bezintere-sownie niosą pomoc i wsparcie osobom potrzebującym, ale bywa i tak, że z niezrozumiałych względów podejmują się działań które ewidentnie szkodzą i boleśnie krzywdzą innych;
» podejmują trud dociekania istoty i sensu życia, ale też zadowala-ją się stereotypowymi prawdami i/lub najprostszymi wrażeniami zmysłowymi, często pozbawionymi jakiejkolwiek głębi.
Lista wyliczeń tego typu zdaje się nie mieć końca, niemniej każda z wyartyku-łowanych skrajności pod różną postacią uobecnia się w procesach pracy ludzkiej. Stąd nic dziwnego, że oprócz faktów, stanów rzeczy i zjawisk oraz procesów war-tościowanych pozytywnie, aksjologia bada te, które noszą znamiona negatywności.
Zagadnienie sprzeczności w świecie wartości jest poniekąd stanem naturalnym z tej zwłaszcza racji, że psychika ludzka jest przepełniona antynomiami. Doświadczając świata, człowiek niemal bezustannie oscyluje pomiędzy różnymi ambicjami i skłonno-ściami, dryfuje pomiędzy zamiarami i pokusami, wybiera między wykluczającymi się realiami i marzeniami, toczy walkę pomiędzy postawami mieć i być i co więcej – nie ma żadnej pewności, że dokonany wybór w bezustannie ewoluującej rzeczywistości jest najlepszym z możliwych i dobrze rokuje na przyszłość.
W istocie nietrudno przekonać się, że człowiek żyje w świecie dobra i zła, pomię-dzy wzlotem i upadkiem, sukcesem i klęską, akceptacją i odrzuceniem, szczęściem i tragedią, poczuciem bezpieczeństwa i lękiem, doświadcza dobrostanu i niewyobra-żalnego cierpienia – i właśnie w owych zmiennych kolejach losu poszukuje sensu życia wartościowego, w tym sensu pracy ludzkiej jako wartości egzystencjalnie znaczącej, kierując się drogowskazem aksjologicznym.
Z PERSPEKTYWY INDYWIDUALNEJ
• bycie w życiu aktywnym zgodnie z podstawowym atrybutem i fundamentem ludzkiego istnienia i rozwoju;
• zapewnienie źródła utrzymania;
• samorealizacja z uwzględnieniem określonych predyspozycji osobowych;
• zdolności i uzdolnień oraz aspiracji.
Z PERSPEKTYWY SPOŁECZNEJ
• aktywne uczestnictwo w życiu społecznym, możli-wość wymiany doświadczeń, nawiązania relacji interpersonalnych oraz więzi społecznych, a także samorealizacja jako członka zbiorowości;
• bycie użytecznym dla innych.
Z PERSPEKTYWY GATUNKU HOMO SAPIENS
• tj. istoty ukształtowanej w toku dziejowych procesów natury biologicznej, kulturowej i cywilizacyjnej; • indywiduum zaświadczające status swojego
człowie-czeństwa w procesie pracy za sprawą godzenia życia pomyślanego z życiem moralnym.