Elastyczność a efektywność rynku pracy

Z przytoczonych defi nicji elastyczności rynku pracy, w szczególności elastyczności w uję-ciu makroekonomicznym, jasno wynika następująca zależność: im bardziej elastyczny rynek pracy, tym większa jego efektywność, przy jednoczesnym założeniu, że im więk-szy zakres oddziaływania sił rynkowych, tym bardziej elastyczny rynek pracy, a więc im większy zakres oddziaływania sił rynkowych, tym bardziej efektywny rynek pracy.

W tym miejscu, przed przystąpieniem do dalszych rozważań na temat elastyczności ryn-ku pracy, warto stwierdzenia te poddać bardziej szczegółowej analizie.

Pierwszym zagadnieniem, które należy rozważyć, jest pojęcie efektywności funk-cjonowania rynku pracy. Nie wnikając w szczegółowe rozważania teoretyczne na temat Tab. 1.1. Relacje pomiędzy elastycznością rynku pracy w skali mikroekonomicznej i makroekonomicznej

wpływ na dany rodzaj elastyczności)

Skutki w skali makroekonomicznej

Płacowa Ograniczenie lub zniesienie regulacji w kwestii płacy minimalnej, osłabienie pozycji przetargowej związków zawodowych, zniesienie indeksacji płac.

Możliwość lepszego dostosowania poziomu płac do określonych kryteriów indywidualnych,

Numeryczna Ograniczenie lub zniesienie regulacji w kwestii ochrony zatrudnienia.

Większa swoboda pracodawcy w przystosowywaniu liczby zatrudnianych pracowników do zmieniających się warunków ekonomicznych, takich jak: bieżące potrzeby produkcyjne, poziom

Funkcjonalna Ograniczenie kosztów pracy związanych z opodatkowaniem pracy.

Ograniczenie kosztów pracy stwarza pracodawcy możliwość zwiększenia inwestycji w zakresie kapitału ludzkiego co jest niezbędnym warunkiem wzrostu zdolności pracowników do wykonywania różnorodnych czynności i zadań w ramach swoich obowiązków zawodowych, wewnątrz przedsiębiorstwa.

Wzrost mobilności zawodowej

i kwalifi kacyjnej zasobów pracy w skali całej gospodarki.

Źródło: opracowanie własne.

17

1.2. Elastyczność a efektywność rynku pracy

różnych koncepcji efektywności, dla dalszego wywodu w pracy przyjęto, iż efektywnie działający rynek pracy to rynek zmierzający w jak najkrótszym czasie do osiągnię-cia stanu równowagi, charakteryzującego się możliwie najniższym poziomem sto-py bezrobocia. Stopa bezrobocia charakteryzująca rynek pracy w stanie równowagi to stopa, która jest niewrażliwa na zmiany agregatowego popytu. Najczęściej utożsamiana jest ona z naturalną stopą bezrobocia (koncepcja naturalnej stopy bezrobocia zostanie szczegółowo omówiona w rozdziale 2). W literaturze bardzo często pojęcie bezrobocia równowagi używane jest zamiennie z pojęciem bezrobocia strukturalnego. Bezrobocie strukturalne w tym przypadku ma szeroki zakres znaczeniowy i obejmuje trzy rodzaje bezrobocia: bezrobocie frykcyjne, bezrobocie strukturalne sensu stricto oraz tzw. bezro-bocie instytucjonalne (contractual unemployment). Bezrobezro-bocie frykcyjne występuje w sy-tuacji, gdy ludzie, chcąc zmienić miejsce pracy w ramach posiadanych kwalifi kacji, przej-ściowo pozostają bez pracy, pomimo iż w tym samym czasie na rynku występują wolne miejsca pracy odpowiednie dla nich. Sytuacja taka powstaje w głównej mierze z powo-du niedoskonałej informacji o wolnych miejscach pracy i o osobach poszukujących pracy oraz na skutek ograniczeń mobilności przestrzennej osób jej poszukujących . Bezrobocie strukturalne sensu stricto to bezrobocie wynikające z niedopasowania (mismatch) struk-tury podaży pracy do strukstruk-tury zapotrzebowania (popytu) na nią, głównie pod wzglę-dem kwalifi kacji i rozmieszczenia przestrzennego¹⁸. Bezrobocie instytucjonalne nato-miast wynika z istnienia specyfi cznych relacji, jakie nawiązują się na rynku pracy między pracownikami, pracodawcami i bezrobotnymi. Relacje te mogą wynikać z ustawodaw-stwa, z ustalonych zwyczajów, z modelu zbiorowych stosunków pracy oraz innych uwa-runkowań wpływających na decyzje podejmowane przez strony rynku pracy¹⁹. Ciekawą i wyczerpującą koncepcję szeroko rozumianego bezrobocia strukturalnego przedstawił Guy Standing. Wyróżnił on siedem głównych źródeł, z których wywodzi się bezrobocie strukturalne, chociaż jak podkreślił, najczęściej nie więcej niż dwa z tych źródeł są przed-miotem analiz ekonomicznych, co może przyczyniać się do powstawania pewnych nieści-słości w rozumieniu pojęcia bezrobocia strukturalnego. Pośród czynników wywołujących bezrobocie strukturalne znalazły się²⁰:

• zmiany zachodzące w strukturze gospodarki, wywołane zmianami struktury popytu globalnego, które przyczyniają się do tego, że niektóre kwalifi kacje pra-cownicze stają się przestarzałe, podczas gdy tworzy się zapotrzebowanie na in-nego rodzaju kwalifi kacje, odpowiadające zmianom zachodzącym w popycie glo-balnym;

• niedopasowanie kwalifi kacji do potrzeb rynku pracy, w tym wypadku przyczy-ną bezrobocia jest niedopasowanie kwalifi kacji osób bezrobotnych do wymagań określonych przez pracodawcę oferującego wolne miejsce pracy;

• niedopasowanie przestrzenne (geografi czne) osób bezrobotnych i wolnych miejsc pracy wynikające z ograniczonej mobilności przestrzennej zasobów pracy;

18 Szerzej: R.G. Ehrenberg, R.S. Smith, [2009], Modern Labor Economics. Th eory and Public Poli-cy, Pearson/Addison-Wesley, Boston, Massachusetts–London, 10^th ed., s. 503–504; G.J. Borjas, La-bor Economics, 5^th ed., McGraw-Hill/Irwin, New York, s. 504-505.

19 Zob.: M. Socha, U. Sztanderska, [2000], Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 25.

20 G. Standing, [1983], Th e Notion of Structural Unemployment, „International Labour Re-view”, vol. 122, no. 2, s. 138–150.

• zmiany demografi czne polegające na wzroście udziału w zasobach pracy grup, które są szczególnie narażone na bezrobocie, do grup tych należą: kobiety, osoby młode, imigranci, osoby starsze;

• sztywności instytucjonalne wynikające z prawodawstwa i barier instytucjonal-nych występujących na rynku pracy, czynniki te mogą prowadzić do wzrostu poziomu płac realnych oraz całkowitych kosztów pracy. Wśród form „struktu-ralizmu instytucjonalnego” wymienia się m.in.: prawną ochronę zatrudnienia, system ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, występowanie związanej z pozio-mem zasiłków dla bezrobotnych pułapki bezrobocia (unemployment trap)²¹, dzia-łalność związków zawodowych, usztywnienie płac, w szczególności opór cha-rakteryzujący dostosowywanie się zmian płac do wzrostu podaży pracy (sticky downwards), ustawodawstwo dotyczące płacy minimalnej, segmentację rynku pracy prowadząca do wydzielenia sektora rynku pracy charakteryzującego się sztywnymi płacami i sektora, gdzie płace są elastyczne;

• „niezatrudnialność” jako skrajna forma niedopasowania osób bezrobotnych do oferowanych miejsc pracy, oznaczająca, iż część osób bezrobotnych w sposób trwały nie posiada zdolności do uzyskania kwalifi kacji umożliwiających im podję-cie pracy. Niezdolność ta związana jest najczęśpodję-ciej z wiekiem, brakiem zdolności do nabywania wiedzy i kwalifi kacji, problemami zdrowotnymi, niepełnosprawno-ścią, a przede wszystkim z brakiem zainteresowania podjęciem pracy. Im dłużej trwa okres pozostawania bez pracy osób bezrobotnych, tym ryzyko utraty szans na zatrudnienie i osiągnięcia stanu „niezatrudnialności” wydatnie wzrasta. Do-datkowymi czynnikami podnoszącymi to ryzyko jest utrata (w okresie bezrobo-cia) wcześniej posiadanych umiejętności i sprawności, utrata pewności siebie, wy-cofanie, nałóg alkoholizmu i narkomanii;

• niedostatek kapitału i inwestycji powstający na skutek wystąpienia recesji w go-spodarce może powiększać skalę bezrobocia strukturalnego. Dzieje się tak, po-nieważ bankructwo oraz restrukturyzacja przedsiębiorstw w czasie recesji będą prowadzić do ograniczenia zatrudnienia. Bezrobocie powstające na skutek tych procesów ma charakter strukturalny, gdyż doprowadza do reorganizacji podziału pracy, niekiedy również w skali międzynarodowej.

Podkreśla się fakt, iż bezrobocie strukturalne wynika z uwarunkowań struktural-nych gospodarki, a nie ze zmian związastruktural-nych z przebiegiem cyklów gospodarczych, wo-bec czego zmiany w poziomie tego bezrobocia mogą być wywołane jedynie zmianą czyn-ników o charakterze strukturalnym²².

O efektywności funkcjonowania rynku pracy, oprócz poziomu stopy bezrobocia równowagi, decydować będzie również szybkość, z jaką rynek pracy będzie powracał do stanu równowagi po wytrąceniu go z tego stanu na skutek cyklicznych wahań

koniunk-21 Guy Standing używa w tym miejscu określenia pułapka ubóstwa (poverty trap), a nie pułap-ka bezrobocia, jednakże opisuje zjawisko, które współcześnie w literaturze określane jest jako pu-łapka bezrobocia, pupu-łapka ubóstwa, natomiast ma nieco inne znaczenie. Szczegółowe znaczenie użytych pojęć można znaleźć w: OECD Employment Outlook 2005, [2005], Organisation for Econo-mic Co-operation and Development, Paris, s. 129; istota pułapki bezrobocia zostanie również omó-wiona w rozdziale 3.

22 M. Bishop, [2004], Essential Economics, Bloomberg Press, New York, s. 250.

19

1.2. Elastyczność a efektywność rynku pracy

turalnych. W prezentowanych wcześniej koncepcjach zakłada się, że im rynek pracy bę-dzie barbę-dziej elastyczny, tym ta szybkość bębę-dzie większa.

Druga kwestia wymagająca rozważenia związana jest z pytaniem: czy w każdym przypadku większy zakres oddziaływania sił rynkowych oznacza bardziej efektywny spo-sób funkcjonowania rynku pracy? O ile teza, iż elastyczny rynek pracy, rozumiany jako zdolny do szybkiego dostosowywania się do zmian zachodzących w gospodarce, a po-przez to zdolny do osiągania stanu równowagi, zapewnia efektywne działanie tego rynku, nie budzi poważniejszych kontrowersji, o tyle nie wszyscy zgadzają się z tezą, że pełna swoboda działania mechanizmów rynkowych zapewnia wysoką elastyczność, a poprzez to efektywność rynku pracy. Brak zgody na akceptację powyższej tezy wynika z przekonania, iż mechanizm rynkowy nie jest w pełni doskonały i w pewnych obsza-rach gospodarki rynkowej niezbędna jest interwencja państwa (główny spór w koncep-cjach polityki gospodarczej odnosi się do zakresu tej interwencji). Zwolennicy interwen-cjonizmu uzasadniają potrzebę ingerencji w niektóre obszary rynkowe występowaniem w rzeczywistości gospodarczej niesprawności mechanizmu rynkowego (market failure).

Zagadnienia pierwotnej zawodności rynku są szeroko omawiane w literaturze²³. W tym miejscu rozważania zostaną ograniczone do obszaru niesprawności mechanizmu rynko-wego, które mogą występować na rynku pracy, przyczyniając się do usztywnienia jego funkcjonowania, a poprzez to do obniżenia jego efektywności. Najczęściej występujące mechanizmy tego typu przedstawione zostały w tabeli 1.2.

Zaburzeniem mechanizmu rynkowego, któremu przypisuje się najistotniejszą wagę, wskazując na przyczyny bezrobocia, jest ograniczona mobilność zasobów pracy.

Ograniczenia mobilności w dużym stopniu wiążą się z niedoskonałą informacją na ryn-ku pracy. Osoby aktywne zawodowo, jak również młodzież w procesie kształcenia, nie posiadają wyczerpujących informacji na temat potrzeb rynku pracy. W szczególności zaś bardzo trudno jest konstruować prognozy dotyczące przyszłych potrzeb pracodaw-ców. Biorąc pod uwagę z jednej strony, że proces nabywania kwalifi kacji zawodowych jest procesem stosunkowo długotrwałym i zazwyczaj kosztownym, oraz z drugiej stro-ny, że współczes ne gospodarki charakteryzuje stosunkowo wysoka dynamika zmian strukturalnych, wielokrotnie może dochodzić do sytuacji, w której nabyte przez osoby aktywne zawodowo kwalifi kacje nie odpowiadają bieżącym potrzebom gospodarki. Po-nadto ograniczenia w mobilności zasobów pracy dotyczą ograniczeń w możliwościach zmiany miejsca zamieszkania w związku ze zmianą miejsca pracy, kiedy to z różnych powodów bezrobotni nie mogą przenieść się tam, gdzie oferowane są wolne miejsca pracy. W rezultacie może wystąpić sytuacja najbardziej charakterystyczna dla bezrobo-cia strukturalnego, w której istniejącemu bezrobociu towarzyszą wolne miejsca pracy²⁴. Analogiczna sytuacja na rynku dóbr określana jest jako występowanie niedoborów ryn-kowych lub występowanie niekompletnych rynków, kiedy to mechanizm rynkowy nie zapewnia produkcji niektórych dóbr, na które występuje zapotrzebowanie po stronie konsumentów.

23 Na przykład w: N. Acocella, [2002], s. 110–206; I. Dąbrowski, [2009], Teoria równowagi ogólnej. Rys historyczny i obecny status w ekonomii, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, s. 55–68;

J.E. Stiglitz, [2004], Ekonomia sektora publicznego, przekł. R. Rapacki [et al.], Wydawnictwo Nauko-we PWN, Warszawa, s. 90–110; Workers in an Integrating World, [1995], Oxford University Press (published for the World Bank), New York, „World Development Report” 1995, s. 71–79.

24 Opisanej przez krzywą Beveridge’a.

Wspomniana już niedoskonała lub asymetryczna informacja przyczynia się do zwiększenia skali bezrobocia strukturalnego poprzez długotrwały proces poszukiwań na rynku pracy (odpowiednich ofert pracy przez kandydatów do pracy, a także odpowied-nich kandydatów przez pracodawców oferujących wolne stanowiska pracy) oraz poprzez zaburzony proces negocjacji płacowych, które z powodu niedostatecznej i asymetrycznej informacji na temat stawek płac występujących na rynku mogą prowadzić do ustalenia stawek płac na poziomie odbiegającym od poziomu równowagi rynkowej.

Na rynku pracy, tak jak praktycznie na wszystkich pozostałych rynkach, dochodzi do zaburzeń funkcjonowania mechanizmu konkurencji doskonałej, które mogą wystę-Tab. 1.2. Niesprawności mechanizmu rynkowego w odniesieniu do rynku pracy

Obszary występowania niesprawności

Przykłady Możliwa interwencja w mechanizm rynkowy

Niedoskonała konkurencja

Monopson po stronie pracodawcy:

jedyny duży pracodawca na rynku lokalnym może oferować niskie płace i nieatrakcyjne warunki pracy.

Monopol po stronie pracowników:

stowarzyszenia i korporacje zawodowe, które utrudniają wejście na rynek nowym pracownikom.

Prawodawstwo określające warunki płacy i pracy, przeciwdziałanie

utrudnieniom ograniczającym swobodną

i kwalifi kacyjna zasobów pracy

Bezrobotni nie są w stanie dostosować swoich kwalifi kacji do potrzeb pracodawców, np. z powodu braku odpowiednich informacji, braku środków na sfi nansowanie edukacji zawodowej, braku dostępności usług edukacyjnych.

Bezrobotni nie mogą zmienić miejsca zamieszkania w celu podjęcia pracy ze względu na wysokie koszty utrzymania w miejscu, gdzie oferowane są wolne miejsca pracy.

Finansowanie ze środków publicznych edukacji zawodowej dla młodzieży i dorosłych. Badanie i prognozowanie potrzeb kadrowych pracodawców i wspomaganie kształtowania oferty edukacyjnej. jak również pracodawcy poszukujący pracowników nie znają wszystkich ofert pracy/kandydatów do pracy, znajdujących się w danym momencie na rynku pracy.

Wspomaganie i rozwój pośrednictwa pracy w skali krajowej, ale również międzynarodowej (przykładem może być europejski system pośrednictwa pracy EURES).

Efekty zewnętrzne Bezrobotni ponoszą koszty w postaci utraconych dochodów z pracy na skutek presji na wzrost płac wywieranej przez pracujących.

Przedsiębiorcy zatrudniający nowych pracowników korzystają z ich kwalifi kacji, nabytych u poprzedniego pracodawcy, co powoduje opór wśród pracodawców przed inwestowaniem w kapitał ludzki.

Osłabienie presji na wzrost płac poprzez usprawnianie mechanizmu negocjacji płacowych.

Formy kształcenia zawodowego fi nansowane (lub dofi nansowywane) ze środków publicznych (przykładem mogą być różnorodne szkolenia fi nansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego).

Dyskryminacja na rynku pracy

Dyskryminacja grup problemowych może się przejawiać np. niechęcią pracodawców do zatrudniania osób bezrobotnych.

Szkolenia kwalifi kacyjne dla osób bezrobotnych mogą podnieść ich atrakcyjność na rynku pracy.

Źródło: opracowanie własne.

21