Teoria poszukiwań na rynku pracy

Ekonomiści zaliczani do nowej ekonomii keynesistowskiej nie byli jedynymi, którzy po-szukiwali mikroekonomicznych podstaw wyjaśniających funkcjonowanie rynku pra-cy, a w szczególności powstawanie i utrzymywanie się zjawiska bezrobocia. Centralnym punktem zainteresowania przedstawicieli różnych szkół były przede wszystkim koncep-cje opisujące zjawiska powodujące, że rynek pracy w rzeczywistości nie zachowuje się w pełni tak, jak to opisywała teoria neoklasyczna. W drugiej połowie XX wieku rozwinę-ła się „nowa mikroekonomia”, w której nawiązując do teorii doskonałej konkurencji, zre-zygnowano z dwóch podstawowych założeń tej teorii: założenia o posiadaniu przez obie strony rynku pracy kompletnej informacji na temat wolnych miejsc pracy, w szczegól-ności zaś na temat kształtowania się rynkowych stawek płac, oraz z założenia, że pra-cownicy, jak również miejsca pracy, są homogeniczne. Według nowej teorii mechanizm konkurencji nie wywołuje bezrobocia, lecz jedynie trudności z zapewnieniem przepły-wu informacji na rynku pracy, nie będąc w stanie zapewnić warunku całkowitej przejrzy-stości tego rynku. Efektem braku doskonałej informacji jest uniemożliwienie osiągnięcia równowagi na rynku pracy. Tezy te stały się podstawą teorii poszukiwań na rynku pra-cy, stanowiącej mikroekonomiczne uzupełnienie teorii naturalnej stopy bezrobocia.

Istotnym elementem teorii poszukiwań, z punktu widzenia wpływu czynników in-stytucjonalnych na funkcjonowanie rynku pracy, są w szczególności rozważania doty-czące związku pomiędzy wysokością zasiłków dla bezrobotnych a okresem trwania bez-robocia.

Podwaliny teorii poszukiwań na rynku pracy, stworzone na początku lat 60. XX wie-ku przez George’a J. Stiglera⁶⁹, zostały rozwinięte przez wielu ekonomistów w okresie późniejszym, w postaci modeli opartych na empirycznych testach wykorzystujących ak-tualne dane pochodzące z rynku pracy⁷⁰.

69 G.J. Stigler, [1961], Th e Economics of Information, „Th e Journal of Political Economy”, vol. 69, no. 3, s. 213–225; G.J. Stigler, [1962], Information in the Labor Market, „Th e Journal of Po-litical Economy”, vol. 70, nr 5, s. 94-105.

70 Istotny wkład w rozwój teorii poszukiwań można znależć m.in. w: J.J. McCall, [1970], Eco-nomics of Information and Job Search, „Quarterly Journal of EcoEco-nomics”, vol. 84, no. 1, s. 113–126;

Ch.A. Pissarides, [1979], Job Matchings with State Employment Agencies and Random Search, „Eco-nomic Journal”, vol. 89, no. 356, s. 818–833; J.W. Albrecht, B. Axell, [1984], An Equilibrium Mo-del of Search Unemployment, „Journal of Political Economy”, vol. 92, no. 5, s. 824–840; Ch.A. Pis-sarides, [1990], Equilibrium Unemployment Th eory, Blackwell, Oxford; G.J. van den Berg, G. Ridder, [1998], An Empirical Equilibrium Search Model of the Labor Market, „Econometrica”, vol. 66, no. 5, s. 1183–1221; Ch. Bontemps, J.-M. Robin, G.J. van den Berg, [1999], An Empirical Equilibrium Job Search Model with Search on the Job and Heterogeneous Workers and Firms, „International Economic Review”, vol. 40, no. 4, s. 1039–1074; Ch. Bontemps, J.-M. Robin, G.J. van den Berg, [2000], Equ-ilibrium Search with Continuous Productivity Dispersion: Th eory and Nonparametric Estimation, „In-ternational Economic Review”, vol. 41, no. 2, s. 305–358.

59

2.7. Teoria poszukiwań na rynku pracy

Zgodnie z teorią poszukiwań na rynkach, w tym na rynku pracy, funkcjonujących bez walrasowskiego licytatora, nabywcy nie znają wszystkich cen produktów oferowa-nych do sprzedaży, producenci zaś nie znają wszystkich cen produktów sprzedawaoferowa-nych przez swych konkurentów. Następuje więc proces penetracji rynku w celu zebrania infor-macji, dzięki którym można podjąć najkorzystniejszą decyzję odnośnie kupna lub sprze-daży. Jednakże fakt, że informacja nigdy nie jest w pełni doskonała, sprawia, iż ostatecz-nie produkty tego samego rodzaju nigdy ostatecz-nie są oferowane do sprzedaży po jednakowych cenach. Analogiczna sytuacja występuje na rynku pracy. Pracodawcy nie znają stawek płac u wszystkich swoich konkurentów, a pracownicy nie znają ofert płacowych wszyst-kich potencjalnych pracodawców. Dlatego obie grupy rozpoczynają proces zbierania in-formacji w celu wyszukania najkorzystniejszej oferty⁷¹. Pozyskanie informacji wymaga czasu i wiąże się z ponoszeniem kosztów, które zaliczane są do grupy kosztów transak-cyjnych⁷².

Szczegółowe założenia teorii poszukiwań na rynku pracy opierają się na następują-cych stwierdzeniach:

• miejsca pracy różnią się pod względem wysokości ofert płacowych;

• pracownicy różnią się między sobą pod względem poziomu aspiracji płacowych, przy czym aspiracje te nie są stałe w czasie;

• pracownicy mają bardzo niekompletne informacje o kształtowaniu się stawek płac poza miejscem swojej pracy;

• w miarę przedłużania się procesu poszukiwań pracy (z najkorzystniejszą ofertą płacową) wśród pracowników zanika iluzja pieniężna, a przewidywane wielkości płac nominalnych i cen dostosowują się do wielkości faktycznych, zgodnie z hipo-tezą przewidywań adaptacyjnych.

W związku z tym, że pracownicy posiadają niekompletne informacje na temat kształtowania się płac na rynku pracy, przy założeniu znacznego zróżnicowania tych płac, nawet odnośnie tego samego zawodu i stanowiska pracy, chcąc dokonać optymal-nego wyboru oferty pracy, muszą zdobywać informacje o istniejących ofertach płaco-wych. Jednakże koszt zdobycia informacji jest wyższy, gdy pracownik wykonuje pracę, niż kiedy pozostaje bez pracy. W rezultacie część osób decyduje się na bezrobocie, aby móc efektywniej poszukiwać nowej pracy⁷³. Bezrobocie to, związane z poszukiwaniem pracy (search unemployment), wynika nie z braku popytu, lecz z niekompletności infor-macji posiadanych przez pracowników.

Mechanizm poszukiwań, a w szczególności okres ich trwania, określany jest przez rachunek kosztów i korzyści ponoszonych przez osobę poszukującą pracy. Po stronie kosztów gromadzenia informacji na temat oferowanych miejsc pracy znajdują się naj-częściej: koszty dostępu do informacji na temat ofert pracy (takie jak zakup czasopism

71 E. Kwiatkowski, [1988], s. 224–225.

72 Koszty transakcyjne (transaction costs) są kosztami funkcjonowania systemu ekonomicz-nego, które nie stanowią kosztów produkcji. Pojęcie to należy rozumieć jako koszt przełamy-wania niedoskonałej informacji i niedoskonałej mobilności (I. Dąbrowski, [2009], Teoria rów-nowagi ogólnej. Rys historyczny i obecny status w ekonomii, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, s. 59–60). Istota kosztów transakcyjnych została bardziej szczegółowo omówiona w podrozdzia-le 2.9.

73 J. Stasiak, [1994], Teoria poszukiwań na rynku pracy a kwestia bezrobocia, „Praca i Zabezpie-czenia Społeczne”, nr 7, s. 36.

i innych publikacji czy koszty korzystania z internetu), opłaty ponoszone za usługi agen-cji pośrednictwa pracy, koszty transportu, koszty przygotowania i dostarczenia doku-mentów aplikacyjnych itp. Ponadto na koszty poszukiwania pracy składają się również koszty utraconych możliwości (opportunity costs). Jeśli osoba poszukująca pracy otrzy-ma ofertę, którą odrzuci, uznając, że nie jest dla niej odpowiednia, to najczęściej oferta ta zostanie utracona bezpowrotnie. Z tego powodu główny koszt kontynuowania poszu-kiwań pracy stanowią odrzucone zarobki dotychczasowych najlepszych możliwości (oka-zji). Im wyższe zarobki zostały odrzucone, tym marginalne koszty poszukiwań pracy są wyższe. Po stronie korzyści, jakie odnosi osoba poszukująca pracy, znajduje się zwięk-szenie prawdopodobieństwa otrzymania pracy spełniającej oczekiwania w zakresie po-ziomu zarobków. Dopóki oczekiwane krańcowe korzyści są wyższe od krańcowych kosz-tów, dopóty opłaca się kontynuowanie poszukiwań pracy⁷⁴.

W modelach poszukiwań pracy zakłada się, iż poszukujący określają minimalną wy-sokość płacy, którą skłonni byliby zaakceptować, podejmując zatrudnienie – czyli wyso-kość płacy progowej (reservation wage)⁷⁵, zaś pod pojęciem płacy akceptowanej (accep-tance wage) należy rozumieć płacę równą lub wyższą od płacy progowej. W modelach poszukiwań pracy dwa elementy są szczególnie istotne:

74 C.R. McConnell, S.L. Brue, [1989], s. 529–530.

75 W literaturze polskiej można spotkać różne określenia dla terminu reservation wage, ta-kie jak: płaca wymagana, płaca graniczna, minimalna płaca akceptowana, płaca zastrzeżona. Zob.

E. Kwiatkowski, [2002a], s. 162; W. Golnau, [2011], Teoria poszukiwań pracy, w: Finanse i zarządza-nie. Wybrane zagadnienia, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Fundacja Rozwoju Uni-wersytetu Gdańskiego, Sopot, „Prace i Materiały Wydziału Zarządzania UniUni-wersytetu Gdańskie-go”, nr 2/2, s. 104.

a b c d e f Wysokość oferowanej płacy

30

25

20

15

10

5

0

Rozkład ofert płacowych (%)

w_r

5

15

5 15

30 30

Rys. 2.4. Płaca progowa i rozkład ofert płacowych

Źródło: C.R. McConnell, S.L. Brue, [1989], Contemporary Labor Economics, McGraw-Hill Book Company, New York, 2^nd ed., s. 529.

61

2.7. Teoria poszukiwań na rynku pracy

• czynniki wpływające na ustalenie wysokości płacy progowej;

• wpływ wysokości płacy progowej na przebieg poszukiwań.

Osoba bezrobotna poszukująca pracy rozpoznaje heterogeniczną naturę ofert pra-cy i pracodawców oraz niedoskonałość przepływu informacji pomiędzy stronami ryn-ku pracy. Heterogeniczność ofert pracy powoduje duże zróżnicowanie ofert płacowych, z którymi może się spotkać osoba poszukująca pracy. Można założyć, że rozkład ofert płacowych jest zgodny z rozkładem normalnym, zaprezentowanym na rysunku 2.4. Na osi poziomej oznaczono warianty wysokości ofert płacowych: im dalej od początku ukła-du współrzędnych, tym wyższe oferty płacowe; pionowa oś wskazuje relatywną często-tliwość ofert dla każdego poziomu płac (np. istnieje 5% prawdopodobieństwa, że osoba poszukująca zatrudnienia otrzyma ofertę płacową o wartości a, takie samo prawdopodo-bieństwo przypisane jest wartości f; przy założeniu, że płaca progowa w_r została ustalona na poziomie c, prawdopodobieństwo otrzymania oferty równej bądź wyższej od c wyno-si 80%). Korzyść z poszukiwań pracy dla osoby bezrobotnej polega na zwiększeniu praw-dopodobieństwa otrzymania oferty płacowej równej lub wyższej od wartości ustalonej płacy progowej. Warto zauważyć, że wzrost płacy progowej oznacza z jednej strony wyż-sze oczekiwane korzyści poszukiwań, z drugiej zaś wyżwyż-sze koszty oraz wydłużenie okre-su poszukiwań na skutek spadku prawdopodobieństwa znalezienia odpowiedniej ofer-ty. Ostatecznie bezrobotny powinien wybrać taki poziom płacy progowej, aby zrównać krańcowe koszty dłuższych poszukiwań z krańcowymi oczekiwanymi korzyściami po-szukiwań, zgodnie z zasadą maksymalizacji korzyści netto⁷⁶.

W niektórych modelach poszukiwań przyjmuje się, że wysokość płacy progowej po-zostaje niezmienna w trakcie całego okresu poszukiwań. Założenie to budzi poważne wątpliwości. Wiele badań dowodzi, że szukający pracy mają adaptacyjny poziom aspiracji płacowych. Poziom ten może ulegać obniżeniu na skutek: wzrostu kosztów poszukiwań w miarę upływu czasu – osoba poszukująca dociera do coraz trudniej dostępnych ofert pracy; początkowego przeszacowania wartości rzeczywistych oferowanych płac; niepo-wodzeń w poszukiwaniu pracy; zmiany sytuacji na rynku pracy w trakcie trwania poszu-kiwań. Wówczas osoba poszukująca pracy określa niższy poziom płacy progowej⁷⁷. Pła-ca progowa może ulec również podwyższeniu w ocenie osoby poszukującej pracy, np. na skutek podniesienia przez tę osobę kwalifi kacji zawodowych w trakcie poszukiwań.

Teoria poszukiwań na rynku pracy wskazuje na istotne znaczenie regulacji doty-czących wysokości zasiłków dla bezrobotnych dla okresu poszukiwania pracy, a więc w rezultacie dla okresu trwania bezrobocia⁷⁸. Podwyższenie poziomu zasiłków dla bezro-botnych powoduje obniżenie kosztów poszukiwań pracy (wartość utraconych dochodów

76 C.R. McConnell, S.L. Brue, [1989], s. 529–530.

77 C.C. Holt, [1970], Job Search, Phillips’ Wage Relation and Union Infl uence: Th eory and Eviden-ce, w: E.S. Phelps (ed.) [et al.], Microeconomic Foundations of Employment and Infl ation Th eory, W.W.

Norton, New York, s. 61, za: E. Kwiatkowski, [2002a], s. 168.

78 Badania na ten temat prowadzili m.in.: K. Burdett, [1978], A Th eory of Employee Search and Quit Rates, „American Economic Review”, vol. 68, no. 1, s. 212–220; R.G. Ehrenberg, R. Oaxaca, [1976], Unemployment Insurance, Duration of Unemployment, and Subsequent Wage Gain, „American Economic Review”, vol. 66, no. 5, s. 834–846; K.P. Classen, [1977], Th e Eff ect of Unemployment In-surance on the Duration of Unemployment and Subsequent Earnings, „Industrial and Labor Relations Review”, vol. 30, no. 4, s. 434–444; A. Holen, [1977], Eff ects of Unemployment Insurance Entitle-ment of Duration and Job Search Outcome, „Industrial and Labor Relations Review”, vol. 30, no. 4, s. 445–450.

w okresie poszukiwania pracy staje się relatywnie mniejsza), na skutek tego zwiększa się wartość płacy progowej rozpatrywanej przez poszukującego pracy, co z kolei prowa-dzi do ograniczenia liczby ofert spełniających kryterium nowo ustalonej płacy progowej.

W konsekwencji przeciętny okres pozostawania bez pracy wydłuża się, a przeciętny po-ziom bezrobocia wzrasta⁷⁹. Mechanizm ten objaśniony został na rysunku 2.5. W wyniku otrzymania przez osobę bezrobotną zasiłku pieniężnego wzrastają jej oczekiwania co do wysokości płacy progowej na skutek obniżenia się kosztów netto związanych z poszuki-waniem pracy. Koszty utraconych możliwości podczas dalszych poszukiwań zostają zre-dukowane o wartość otrzymywanego zasiłku. Na rysunku 2.5 mechanizm ten znajduje wyraz w przesunięciu się wysokości płacy progowej z w_r do w_r’. Na skutek tego przesu-nięcia prawdopodobieństwo otrzymania oferty płacowej odpowiadającej nowym oczeki-waniom osoby bezrobotnej spada do 20%.

Istotnym elementem prowadzonych rozważań jest sytuacja, w której osoba bezro-botna, poszukująca pracy, wyczerpuje prawo do pobierania zasiłku. Wyniki badań wska-zują, iż wyczerpanie zasiłku przez osobę bezrobotną prowadzi do znacznego obniżenia wartości oczekiwanej przez nią płacy progowej⁸⁰. W takiej sytuacji niższa płaca progo-wa powoduje wzrost liczby ofert pracy akceptoprogo-wanych przez osobę bezrobotną, tym

sa-79 R.P.H. Fishe, [1982], Unemployment Insurance and the Reservation Wage of the Unemployed,

„Th e Review of Economics and Statistics”, vol. 64, no. 1, s. 12.

80 N.M. Kiefer, G.R. Neumann, [1979], An Empirical Job Search Model, with a Test of the Con-stant-Reservation-Wage Hypothesis, „Journal of Political Economy”, vol. 87, no. 1, s. 89–107;

H. Kasper, [1967], Th e Asking Price of Labor and the Duration of Unemployment, „Th e Review of Eco-nomics and Statistics”, vol. 49, no. 2, s. 165–172; R.P.H. Fishe, [1982], s. 12–16.

Rys. 2.5. Wpływ zasiłków dla bezrobotnych na poziom płacy progowej

Źródło: C.R. McConnell, S.L. Brue, [1989], Contemporary Labor Economics, McGraw-Hill Book Company, New York, 2^nd ed., s. 532.

63