Teoria płacy wydajnościowej

W wyniku dyskusji nad ideą naturalnej stopy bezrobocia podjęto wiele badań nad nie-pieniężnymi przyczynami bezrobocia, kładąc szczególny nacisk na poszukiwanie mikro-ekonomicznych podstaw wyjaśniających funkcjonowanie rynku pracy. W tworzonych koncepcjach za cel postawiono sobie objaśnienie, dlaczego w sytuacji spadku łącznego popytu globalnego (szoku popytowego) nie dochodzi do oczyszczającego rynek spadku poziomu płac, a zamiast tego brak elastyczności płac, zwłaszcza w dół, prowadzi do spad-ku zatrudnienia i wzrostu bezrobocia. Z punktu widzenia rozważań na temat elastyczno-ści rynku pracy i jej wpływu na poziom bezrobocia oraz postulatów deregulacyjnych za szczególnie istotne należy uznać modele sztywności płac realnych.

Modele te przez większość autorów przypisywane są tzw. nowej ekonomii keynesi-stowskiej⁴¹, jednakże należy zauważyć, że Edmund S. Phelps traktuje sztywności płac re-alnych jako odrębną kategorię, należącą do grupy, którą określa mianem szkoły struktu-ralistycznej⁴².

Nowa ekonomia keynesistowska⁴³ powstała w latach 80. XX wieku jako reakcja na dorobek nowej ekonomii klasycznej, zaadoptowała racjonalność oczekiwań,

zakwestio-40 Szerzej na temat zjawiska histerezy np.: O.J. Blanchard, L.H. Summers, [1986], Hysteresis in Unemployment, National Bureau of Economic Research (NBER), Cambridge, MA, „NBER Work-ing Paper”, no. 2035, s. 1–12; M. Socha, U. Sztanderska, [2000], Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 62–64.

41 E. Kwiatkowski, [2002a], s. 172–174; A. Wojtyna, [2000], s. 219–222.

42 B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, [1998], s. 323; E.S. Phelps, [1991], Seven Schools of Macro-economic Th ought. Th e Arne Ryde Memorial Lectures, Oxford University Press, New York, s. 94–105.

43 Nowi ekonomiści keynesowscy są nadzwyczaj heterogeniczną grupą, do tego stopnia, iż określanie ich mianem „szkoły” jest pewnym uproszczeniem. Do grupy tej zaliczają się m.in.: Gre-gory Mankiw i Lawrence Summers (Harvard), Oliver J. Blanchard i Stanley Fischer (MIT), Bruce Greenwald i Edmund Phelps (Colombia), Ben Bernanke i Laurence Ball (Princeton), George Aker-lof, Janet Yellen i David Romer (Berkeley), Joseph Stiglitz, Robert Hall i John Taylor (Stanford), Dennis Snower (Birkbeck, Londyn) i Assan Lindbeck (Sztokholm). (B. Snowdon, H. Vane, P. Wy-narczyk, [1998], s. 304).

49

2.5. Teoria płacy wydajnościowej

nowała natomiast teorię równowagi ogólnej w sensie walrasowskim. W głównych zało-żeniach przyjęto, że gospodarka charakteryzuje się niesprawnościami rynku w postaci:

niedoskonałej konkurencji, niekompletnych rynków, heterogenicznej siły roboczej i asymetrii informacji. Przy czym należy podkreślić, że niesprawności te nie stanowią przypadkowych odstępstw od warunków doskonałej konkurencji, ale traktowane są jako nieodłączne cechy struktury rynku, która wywiera istotny wpływ na wybory i decyzje podejmowane przez podmioty gospodarcze. Istotne jest przyjęcie założenia, że przedsię-biorstwa nie tylko nie są doskonale konkurencyjne, ale wręcz posiadają pozycję monopo-listyczną, która pozwala im na pełnienie funkcji cenotwórczej (również na rynku pracy), gdyż jedynie przy takim założeniu przedsiębiorstwo może reagować na szoki popytowe lub podażowe zmianą (bądź utrzymaniem) poziomu cen (płac). Podejmując optymalne decyzje, podmioty gospodarcze działają w sposób racjonalny, jednakże na skutek uwa-runkowań opisanej struktury rynku, decyzje te prowadzić mogą do równowagi przy nie-pełnym wykorzystaniu czynników produkcji (zasobów pracy) lub ustalenia ceny (płacy), która nie równoważy rynków⁴⁴. Podkreślić należy, że występujące w tej sytuacji bezrobo-cie według nowych keynesistów ma charakter przymusowy.

W ramach modeli sztywności płac realnych, nowych teoretyków keynesowskich ko-jarzy się głównie z teoriami płacy motywującej oraz z teoriami stosunków uczestnik–

osoba postronna („insider–outsider”)⁴⁵.

W modelach płacy wydajnościowej (płacy motywującej lub teorii płac proefektyw-nościowych) skupiono się na przedstawieniu wyjaśnienia, dlaczego w warunkach wystę-powania bezrobocia, kiedy to poziom płac realnych znajduje się powyżej poziomu rów-nowagi rynkowej, pracownicy niezatrudnieni nie są w stanie przelicytować płac w dół, do poziomu, który mógłby zapewnić pełne zatrudnienie. W 1979 roku Robert Solow swoim artykułem zainspirował badania nad płacami proefektywnościowymi poprzez wskazanie jednej z możliwych przyczyn lepkości płac realnych. Wysunął on hipotezę, że obniżenie płac realnych nie leży w interesie przedsiębiorstwa, ponieważ istnieje ścisła współzależ-ność pomiędzy wydajnością pracownika a poziomem płacy realnej⁴⁶.

Przedsiębiorstwo jest zainteresowane ustaleniem płac na takim poziomie, który bę-dzie motywował pracowników do wysiłku, od którego zależy zysk przedsiębiorstwa. Wo-bec tego płace będą ustalane zgodnie z celem maksymalizacji zysku, a nie według zasady minimalizacji kosztów. Dokładniej rzecz ujmując, optymalny poziom płac będzie speł-niał warunek, zgodnie z którym elastyczność wysiłku względem płac równa jest jedno-ści, co oznacza, że każda procentowa zmiana płacy prowadzi do takiej samej zmiany wy-siłku pracownika.

Ten warunek, określany w literaturze jako warunek Solowa, zilustrowano na rysun-ku 2.2, gdzie: w_i to płaca realna, w_i^* to poziom płacy wydajnościowej, a przez E_i oznaczo-no wysiłek pracownika. Na rysunku przedstawiooznaczo-no sposób wyznaczania poziomu płacy wydajnościowej (w_i^*) na podstawie funkcji, która wyznacza poziom wysiłku pracownika zależny od poziomu płacy realnej. Początkowo wzrost płac przyczynia się do wzrostu wy-dajności pracy, co jest opłacalne dla przedsiębiorstwa, gdyż koszt pracy w przeliczeniu na jednostkę wydajności obniża się, jednak po przekroczeniu punktu oznaczonego na

ry-44 A. Wojtyna, [2000], s. 196, 211.

45 B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, [1996], s. 323.

46 Zob.: R.M. Solow, [1979], Another Possible Source of Wage Stickiness, „Journal of Macroeco-nomics”, vol. 1, no. 1, s. 79–82.

sunku jako punkt A, dalszy wzrost płac będzie oznaczał coraz mniejsze przyrosty wydaj-ności pracy, co przestaje być opłacalne dla przedsiębiorstwa, ponieważ oznaczałoby to, że wypłaty z funduszu płac wzrosłyby w stopniu większym, niż wzrosłyby korzyści z ty-tułu wzrostu wydajności pracy⁴⁷. Ostatecznie więc to właśnie poziom płacy wydajnościo-wej jest optymalny dla przedsiębiorstwa, ponieważ poziom ten zapewnia osiągnięcie naj-niższego kosztu płacowego na jednostkę wysiłku.

Koncepcja płacy wydajnościowej objaśnia jedną z możliwych przyczyn występo-wania bezrobocia przymusowego. Przedsiębiorstwa, optymalizując wysokość stosowa-nych płac realstosowa-nych z punktu widzenia maksymalizacji zysku, mogą ustalić taki poziom płac, który będzie przewyższał poziom płac oczyszczających rynek. Wówczas dojdzie do ukształtowania się nadwyżki podaży pracy nad popytem na pracę i do pojawienia się zja-wiska bezrobocia przymusowego. Bezrobocie będzie miało charakter przymusowy, gdyż bezrobotni woleliby podjąć pracę za płacę na poziomie płacy wydajnościowej (w_i^*), niż pozostawać bez pracy, ale przedsiębiorstwa nie chcą zatrudnić ich ani za płacę na pozio-mie w_i^*, ani nawet za niższą. Dzieje się tak dlatego, że jakakolwiek redukcja płac poniżej w_i^* spowodowałaby spadek wydajności już zatrudnionych pracowników, co nie leży w in-teresie przedsiębiorstwa⁴⁸.

W ramach teorii płacy wydajnościowej w latach 80. XX wieku rozwinięto dwie grupy modeli, w których przedstawiono mikroekonomiczne analizy zależności pomiędzy

pła-47 A. Wojtyna, [2000], s. 225–226.

48 J.L. Yellen, [1984], Effi ciency Wage Models of Unemployment, „Th e American Economic Re-view”, vol. 74, no. 2, s. 200.

Ei= e(w

A EiE_i

w_i* w_i

E_i = e(w_i)

A

Rys. 2.2. Płaca wydajnościowa

Źródło: R. Layard, S. Nickell, R. Jackman, [1991], Unemployment, Macroeconomic Performance and the Labour Market, Oxford University Press, s. 152.

51

2.5. Teoria płacy wydajnościowej

cami a wydajnością pracowników. Pierwsza odnosi się do kwestii optymalizacji zacho-wań podmiotów gospodarczych i pracowników w ramach stosunków pracy. Do grupy tej zalicza się model bumelowania⁴⁹ i model rotacji załogi⁵⁰. Druga nawiązuje do kwestii psychologiczno-socjologicznych związanych z procesem pracy. W ramach tej grupy roz-winięto modele: selekcji negatywnej⁵¹ i socjologiczny⁵².

W modelach bumelowania i rotacji załogi zwrócono uwagę, iż czynniki instytucjonal-ne mogą mieć istotinstytucjonal-ne znaczenie dla poziomu płacy wydajnościowej, a więc również dla poziomu bezrobocia przymusowego, wynikającego z utrzymywania płac realnych powyżej poziomu oczyszczającego rynek pracy. Warto więc modele te poddać bliższej analizie.

Model bumelowania (shirking model) opiera się na podstawowym założeniu, że pra-cownicy mają tendencję do „obijania się”, czyli pracując, nie wykorzystują w pełni swo-ich możliwości produkcyjnych. Jedną z metod pozwalającą zapobiegać „obijaniu się” jest rozbudowana kontrola nad pracownikami. Taka kontrola jednak pociąga za sobą wyso-kie koszty i nie zawsze jest w pełni skuteczna. Ponadto w zależności od charakteru pra-cy jej wyniki mogą być trudno mierzalne. W związku z tym pracodawpra-cy mają tendencję do oferowania płac powyżej poziomu równowagi rynkowej, co ma skłonić pracowników do lojalności i pracy zgodnej z ich możliwościami w zakresie wydajności pracy. Pracow-nik mający świadomość, iż otrzymuje atrakcyjne wynagrodzenie, być może nieosiągal-ne w innym przedsiębiorstwie (w jego mniemaniu), będzie szanował pracę i w obawie przed jej utratą będzie ponosił zwiększony wysiłek pomimo braku bezpośredniego nad-zoru. W najbardziej podstawowym modelu, opisanym przez Carla Shapiro i Josepha E.

Stiglitza, pracownicy mogą decydować, kiedy będą pracować i jaki będą wkładać wysi-łek w tą pracę, a kiedy będą „obijać się”. Ci, którzy zdecydują się na „obijanie”, ryzykują, że mogą zostać na tym przyłapani i poniosą karę w postaci utraty zatrudnienia⁵³. Strach przed utratą pracy będzie tym większy, im większy będzie koszt utraty pracy dla pracow-nika. Jeśli dojdzie do sytuacji, w której wszystkie przedsiębiorstwa będą oferowały płacę powyżej poziomu płacy oczyszczającej rynek, wówczas pojawi się bezrobocie przymuso-we i alternatywą dla pracowników „obijających się” będzie utrata pracy i przejście do za-sobu bezrobocia. Koszt utraty pracy będzie tym wyższy, im dłuższy będzie okres pozo-stawania bez pracy⁵⁴.

49 Szerzej: C. Shapiro, J.E. Stiglitz, [1984], Equilibrium Unemployment as a Worker Discipline Device, „Th e American Economic Review”, vol. 74, no. 3, s. 433–444.

50 S. Salop, [1979], A Model of the Natural Rate of Unemployment, „Th e American Economic Review”, vol. 69, no. 1, s. 117–125; J.E. Stiglitz, [1974], Alternative Th eories of Wage Determina-tion and Unemployment in LDC’s: Th e Labor Turnover Model, „Th e Quarterly Journal of Economics”, vol. 88, no. 2, s. 194–227; J.E. Stiglitz, [1985], Equilibrium Wage Distributions, „Th e Economic Journal”, vol. 95, no. 379, s. 595–618.

51 J.M. Malcomson, [1981], Unemployment and the Effi ciency Wage Hypothesis, „Th e Economic Journal”, vol. 91, no. 364, s. 848–866; A. Weiss, [1980], Job Queues and Layoff s in Labor Markets with Flexible Wages, „Journal of Political Economy”, vol. 88, no. 3, s. 526–538.

52 Szerzej: G.A. Akerlof, [1982], Labor Contracts as Partial Gift Exchange, „Quarterly Journal of Economics”, vol. 97, no. 4, s. 543–569.

53 Mechanizm ten został nazwany przez Stevena E. Stofta cheat-threat theory („teoria strachu przed oszukiwaniem”), ponieważ strach przed utratą pracy w przypadku przyłapania na „obijaniu się” (oszukiwaniu) stwarza zachętę do wydajnej pracy (St. E. Stoft, [1982], Cheat-Th reat Th eory: An Explanation of Involuntary Unemployment, Boston University, za: J.L. Yellen, [1984], s. 201).

54 C. Shapiro, J.E. Stiglitz, [1984], s. 435–439.

Na rysunku 2.3 przedstawiono mechanizm kształtowania się płac w modelu bume-lowania i w modelu rotacji załogi. Krzywą popytu na pracę oznaczono jako L_D, natomiast podaż pracy przedstawiono w postaci prostej L_F, zakładając, dla uproszczenia, że jest ona stała. W punkcie przecięcia się L_D i L_F oznaczono punkt równowagi rynkowej E. Mo-del płacy wydajnościowej zobrazowany został za pomocą krzywej EW_i^*, która wskazuje dla każdego poziomu zatrudnienia minimalną płacę, poniżej której dochodzi do bumelo-wania. Płaca wydajnościowa (w_i*), jak wynika z rysunku, kształtuje się na poziomie wyż-szym od poziomu płacy charakterystycznego dla pełnego zatrudnienia – oczyszczającej rynek (w). Dochodzi do ustabilizowania się rynku z poziomem przymusowego bezrobo-cia równowagi (L_F – L_i^*). W modelu bumelowania nowym elementem jest rozszerzenie funkcji wyznaczającej poziom wysiłku pracownika o dodatkowe argumenty (poza wyso-kością płacy wydajnościowej) w postaci poziomu bezrobocia i wysokości zasiłków dla bezrobotnych. Jeśli wzrośnie poziom przysługujących osobom bezrobotnym zasiłków, zmaleje koszt utraty pracy dla pracowników przyłapanych na bumelowaniu. Na rysun-ku 2.3 znajdzie to wyraz w przesunięciu krzywej EW_i^*w lewo, do położenia EW_i. Ozna-cza to, że poziom płacy wydajnościowej będzie musiał wzrosnąć do poziomu w_i, aby dalej móc spełniać rolę antybodźca przed „obijaniem się”, ale jednocześnie spadnie popyt na pracę, gdyż pracownicy staną się relatywnie drożsi, wobec czego zatrudnienie spadnie do L_i, a bezrobocie wzrośnie do L_F – L_i. W przypadku wzrostu bezrobocia (np. na skutek pro-cesów demografi cznych) wzrośnie podaż pracy, a co za tym idzie – wzrośnie koszt utraty pracy w przypadku bumelowania. W takiej sytuacji pracownicy będą odczuwać większe

zatrudnien

Rys. 2.3. Płaca wydajnościowa w modelu bumelowania i rotacji załogi

Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Kwiatkowski, [2002a], Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 185; C. Shapiro, J. Stiglitz, [1984], Equilibrium Unemployment as a Worker Discipline Device, „Th e American Economic Review”, vol. 74, no. 3, s. 439.

E_i*

53