Opodatkowanie pracy

aby negocjacje miały charakter skoordynowany. Koordynacja może zostać osiągnięta po-przez obecność instytucji koordynujących, które asystują negocjatorom niższych szcze-bli w osiągnięciu porozumienia³².

Stopień koordynacji negocjacji płacowych uznawany jest za najistotniejszy czynnik mający wpływ na kształtowanie się poziomu płac, jednakże może on przynosić nieco od-mienne efekty w zależności od kształtowania się pozostałych czynników instytucjonal-nych, oddziałujących równocześnie na rynek pracy.

Mniejszą wagę przywiązuje się do oddziaływania poziomu uzwiązkowienia na wa-runki funkcjonowania rynku pracy. Potencjalnie im wyższy stopień uzwiązkowienia, tym większa siła przetargowa związków zawodowych, jednakże wskazuje się, iż ważny jest również zasięg umów zbiorowych, czyli odsetek pracowników, których kontrakty płaco-we są zgodne z warunkami umów zbiorowych wynegocjowanych przez związki zawodo-we. Bardzo często zdarza się, że umowy zbiorowe w szerokim stopniu mają zastosowanie w odniesieniu do pracowników niebędących członkami związków zawodowych³³.

3.5. Opodatkowanie pracy

Obciążenie podatkami może potencjalnie wpływać zarówno na poziom podaży pracy, jak i na poziom popytu na pracę. Z ekonomicznego punktu widzenia, znaczenie opodat-kowania dla rynku pracy wynika ze zróżnicowania pomiędzy poziomem wynagrodzeń netto otrzymywanych przez pracowników a poziomem całkowitego kosztu pracy pono-szonego przez pracodawcę. Zgodnie z mikroekonomicznymi założeniami klasycznej teo-rii doskonale konkurencyjnego rynku pracy, wielkość podaży pracy określana jest przez pracowników zgodnie z zasadą zrównania krańcowego kosztu pracy ponoszonego przez pracownika z użytecznością płacy. Człowiek jest skłonny podjąć pracę tylko wówczas, gdy zadowolenie płynące z konsumpcji lub posiadania dóbr nabywanych za płacę kom-pensuje wysiłek związany z pracą. Czas wolny i czas pracy (dochód z pracy) stanowią dla jednostki alternatywy w jej działaniu. Oznacza to, że będzie ona skłonna oferować na rynku swój kapitał pracy tak długo, jak długo wartość krańcowa dochodu uzyskiwane-go z pracy będzie wyższa od wartości czasu wolneuzyskiwane-go. Oznacza to dalej, że im wyższy po-ziom płac, tym relatywnie droższy staje się dla jednostki czas wolny, co z kolei skłania ją do oferowania swojego kapitału pracy na rynku pracy. Następuje wtedy wzrost wielkości indywidualnej podaży pracy, który jest wprost proporcjonalny do wzrostu płac. Przy wy-stępowaniu niskich płac realnych występuje sytuacja odwrotna, tzn. czas wolny staje się dla jednostki relatywnie tańszy i jest ona wtedy mniej skłonna oferować swój kapitał pra-cy. Podaż jest więc rosnącą funkcją płac realnych³⁴. Suma jednostkowych aktów wyboru determinuje globalną podaż pracy w gospodarce³⁵.

32 OECD Employment Outlook, [2004], s. 155.

33 S. Scarpetta, [1996], s. 54.

34 A. Pocztowski, J. Olbrycht, [1993], Uwarunkowania funkcjonowania rynku pracy w świetle teorii i praktyki, Akademia Ekonomiczna, Kraków, „Zeszyty Naukowe”, nr 413, s. 47–48.

35 Teoria popytu i podaży na rynku pracy zasadniczo rozpatrywana jest przez neoklasyków na poziomie mikroekonomicznym, jednakże rozumowanie przyjęte w tym ujęciu może według nich być przeniesione na grunt makroekonomii. Arthur Cecil Pigou twierdził, że poprzez prostą suma-cję indywidualnych funkcji podaży i popytu na pracę można utworzyć makroekonomiczne

funk-Drugie założenie odnosi się do popytu na pracę. Jego wielkość określana jest przez pracodawcę zgodnie z zasadą zrównania płacy realnej (realnych kosztów pracy) z krań-cowym przychodem z produktu pracy. Pracodawca będzie skłonny zwiększać zatrudnie-nie dopóty, dopóki dochód krańcowy z produktu pracy będzie wyższy od krańcowych kosztów pracy. Występuje tu więc odwrotna zależność między wysokością kosztów pra-cy a wielkością popytu na pracę. Oznacza to, że jeżeli wartość krańcowych kosztów prapra-cy przewyższy wartość krańcową przychodu, to nastąpi zmniejszenie zapotrzebowania na pracę. Globalny popyt na pracę stanowi sumę popytów poszczególnych przedsiębiorstw.

Analiza skutków wprowadzenia opodatkowania pracy³⁶ powinna uwzględniać, kto w rzeczywistości ponosi ciężar opodatkowania – czy pracodawca, czy pracownik, czy obie strony. Sytuację, w której opodatkowanie pracy w całości zostaje nałożone na pracodaw-cę, zilustrowano na rysunku 3.6.

W sytuacji wyjściowej, przed wprowadzeniem opodatkowania, rynek pracy znajdu-je się w równowadze, określonej przez przecięcie się krzywych podaży pracy S₀ i popytu na pracę D₀ w punkcie E₀. Wówczas zatrudnienie na rynku pracy wynosi L₀, przy płacy równowagi w₀. Następnie rząd nakłada na pracodawcę opodatkowanie z tytułu zatrud-nienia pracownika, w wysokości T, którego wartość na rysunku 3.6 odpowiada odcin-cje agregatowe. Zob. I. M. Smandek (red.), [1993], Teorie rynku pracy, Akademia Ekonomiczna, Ka-towice, s. 38.

36 W rozważaniach na temat wpływu opodatkowania pracy na poziom zatrudnienia i bezro-bocia, przyjęto założenie, że opodatkowanie to ma charakter liniowy, tzn. niezależnie od podstawy opodatkowania wszystkie obciążenia naliczane są według stawki proporcjonalnej.

Rys. 3.6. Skutki obciążenia pracodawców opodatkowaniem pracy

Źródło: opracowanie własne na podstawie: G.J. Borjas, [2010], Labor Economics, McGraw-Hill/Irwin, Boston–

London, 5^th ed., s. 156.

95

3.5. Opodatkowanie pracy

kowi E₁A. Ponieważ pracodawcy, zgłaszając popyt na pracę, biorą pod uwagę całkowity koszt zatrudnienia pracownika, a nie tylko wysokość jego płacy netto, ich popyt na pracę zmniejsza się w wyniku wzrostu kosztów na skutek wprowadzenia opodatkowania pra-cy. W wyniku nałożenia podatku na pracodawcę krzywa popytu na pracę D₀ przesuwa się w lewo, do położenia D₁ – dokładnie o wielkość podatku T. Aby utrzymać wielkość po-pytu na dotychczasowym poziomie L₀, płaca otrzymywana przez pracownika musiałaby spaść do poziomu w₀ – T. Jednakże w opisywanej sytuacji nie wystąpiły żadne bodźce, które spowodowałyby zmianę położenia krzywej podaży pracy³⁷, wobec tego rynek pra-cy osiągnie nowy stan równowagi w punkcie E₁, liczba zatrudnionych wyniesie L₁, a płaca równowagi, którą otrzymują pracownicy, spadnie do w₁. Z kolei koszt zatrudnienia pra-cownika, który poniesie pracodawca, wzrośnie do w₁ + T. Ostatecznie podatek częściowo zapłaci pracodawca (w wysokości odpowiadającej odcinkowi AB), częściowo zaś zostanie on przerzucony na pracownika (w wysokości odpowiadającej odcinkowi E₁B). Nowa krzy-wa popytu na pracę D₁ obrazować będzie różnicę, która powstaje pomiędzy całkowitymi kosztami pracy, jakie muszą ponieść pracodawcy, aby zatrudnić pracownika, a wartością płacy netto, którą otrzymuje pracownik.

Inny wariant to przedstawiona na rysunku 3.7 sytuacja, gdy podatkiem zostaje ob-ciążony pracownik, a nie pracodawca. Analogicznie jak na rysunku 3.6, w sytuacji wyj-ściowej rynek pracy znajduje się w równowadze, określonej przez przecięcie się krzywych podaży pracy S₀ i popytu na pracę D₀ w punkcie E₀, zatrudnienie wynosi L₀, przy płacy równowagi w₀. Tym razem rząd nakłada opodatkowanie z tytułu zatrudnienia w wysoko-ści T w całowysoko-ści na pracownika. Wartość T na rysunku 3.7 odpowiada odcinkowi AE₁. Jed-nakże pracownicy, nie chcąc uszczuplenia swoich płac, nadal są skłonni dostarczać podaż pracy w ilości L₀, ale przy niezmienionej płacy netto w wysokości w₀. Wobec tego będą oczekiwać od pracodawców, że ci podniosą im płace do poziomu w₀ + T, aby mogli opła-cić podatek nałożony przez rząd i w dalszym ciągu pozostać przy płacy netto na poziomie w₀. Spowoduje to przesunięcie krzywej podaży pracy z położenia S₀ do S₁. Rynek pracy osiągnie nowy stan równowagi w punkcie E₁, liczba zatrudnionych spadnie do L₁, a płaca równowagi, którą otrzymają pracownicy, wzrośnie do w₁. Tymczasem ponieważ pracow-nicy będą zobowiązani do uiszczenia podatku w wysokości T, ostatecznie ich płaca netto ukształtuje się na poziomie w₁ – T. W takiej sytuacji ciężar podatkowy w części zostanie przerzucony na pracodawcę (w wysokości odpowiadającej odcinkowi E₁B), częściowo zaś będzie musiał go ponieść pracownik (w wysokości odpowiadającej odcinkowi AB) ³⁸.

Niezależnie więc od tego, czy obciążenia podatkowe są nakładane na pracodawcę, czy na pracownika, skutki dla rynku pracy są podobne. Jeśli podatek zostaje nałożony na pracodawców, krzywa popytu na pracę przesuwa się w lewo o wielkość tego podatku; kie-dy zaś zostaje on nałożony na pracowników, krzywa podaży pracy przesuwa się w lewo o tę samą wartość. W każdym przypadku maleją płace netto otrzymywane przez pracow-ników, rosną koszty pracy dla pracodawców i maleje całkowite zatrudnienie. Ostatecznie

37 To, która krzywa się przesuwa, zależy od tego, czy podatek został nałożony na nabywców (czyli na pracodawców w przypadku rynku pracy) – wówczas przesuwa się krzywa popytu na pra-cę – czy na sprzedawców (czyli na pracowników w przypadku rynku pracy) – wówczas przesuwa się krzywa podaży pracy. Zob. N.G. Mankiw, M.P. Taylor, [2009], Mikroekonomia, tł. B. Czarny [et al.], Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 186.

38 G.J. Borjas, [2010], s. 155–157; N. Acocella, [2002], Zasady polityki gospodarczej, przekł.

A. Wojtyna [et al.], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 312–313.

ciężar opodatkowania spada zarówno na pracodawców, jak i na pracowników, niezależ-nie od tego, na kogo podatek został nałożony.

Rzeczywisty (a nie formalny, wynikający z uregulowań prawnych³⁹) rozkład obcią-żeń podatkowych pomiędzy pracodawcę a pracownika zależy od wielu czynników, przede wszystkim zaś od stopnia elastyczności cenowej, którą charakteryzują się podaż pracy i popyt na pracę. Im mniejsza będzie elastyczność popytu lub podaży, tym mniejszy bę-dzie spadek zatrudnienia, na skutek wprowadzenia lub podwyższenia opodatkowania.

Na rysunku 3.8 przedstawiono dwie krzywe podaży pracy o różnej elastyczności.

Początkowym punktem równowagi jest punkt E₀, wyznaczony przez przecięcie się krzy-wych popytu na pracę D₀ i podaży pracy S₀. Punkt E₀ określa sytuację, kiedy całkowite koszty pracy, jakie ponosi pracodawca, są równe płacy netto otrzymywanej przez pra-cownika. W wyniku nałożenia podatku na pracodawcę, krzywa popytu na pracę D₀ prze-suwa się w lewo do położenia D₁, (zgodnie z mechanizmem przedstawionym na rysunku 3.6). Jednakże skutki dla rynku pracy będą odmienne w zależności od tego, jaką elastycz-nością cenową charakteryzuje się podaż pracy. Im mniej elastyczna będzie podaż pracy, tym większy ciężar opodatkowania pracodawcy będą mogli przerzucić na pracowników i tym mniejszy będzie ostateczny spadek zatrudnienia. Na rysunku 3.8, przy mniej ela-stycznej podaży pracy, przedstawionej w postaci krzywej S₁, spadek zatrudnienia (w

sto-39 Jak podkreśla Maciej Bukowski i inni: „ekonomiczny podział klina podatkowego na część obciążającą pracownika i pracodawcę może być w pełni niezależny od obowiązujących rozwiązań legislacyjnych… ” (M. Bukowski, P. Kowal, P. Lewandowski, J. Zawistowski, [2005], Struktura i po-ziom wydatków i dochodów sektora fi nansów publicznych a sytuacja na rynku pracy. Doświadczenia mię-dzynarodowe i wnioski dla Polski, Narodowy Bank Polski, Warszawa, s. 95–96).

Rys. 3.7. Skutki obciążenia pracowników opodatkowaniem pracy

Źródło: opracowanie własne na podstawie: G.J. Borjas, [2010], Labor Economics, McGraw-Hill/Irwin, Boston–

London, 5^th ed., s. 157.

97

3.5. Opodatkowanie pracy

sunku do początkowego punktu równowagi) wyniesie L₀ – L₁ czyli mniej niż przy bardziej elastycznej podaży pracy S₀, kiedy to spadek zatrudnienia wyniesie L₀ – L₂.

Analogiczne skutki wywoła nałożenie podatku na pracownika, będą one uzależnio-ne od elastyczności cenowej popytu na pracę. Na rysunku 3.9 przedstawiono dwie krzy-we popytu na pracę, o różnej elastyczności przy tym samym poziomie stawki płac – D₀ i D₁. Wówczas, gdy na pracowników zostanie nałożone opodatkowanie pracy, krzywa po-daży pracy S₀ przesunie się w lewo do położenia S₁, ponieważ pracownicy będą oczekiwać podwyższenia płac, aby mogli z nich pokryć dodatkowe obciążenia podatkowe (zgod-nie z mechanizmem przedstawionym na rysunku 3.7). Jednakże konsekwencje dla ryn-ku pracy będą odmienne w zależności od tego, jaką elastycznością cenową charakteryzu-je się popyt na pracę. Im będzie on mniej elastyczny przy danej stawce płac, tym większą podwyżkę płac będą skłonni zaakceptować pracodawcy, przy mniejszej redukcji zatrud-nienia. Ponieważ na rysunku 3.9, w punkcie E₀, mniejszą elastycznością cenową charak-teryzuje się krzywa D₁, spadek zatrudnienia (w stosunku do początkowego punktu rów-nowagi) na skutek zmiany położenia krzywej podaży wyniesie L₀ – L₁, czyli mniej niż w przypadku, gdy popyt jest reprezentowany przez krzywą D₀, która w punkcie E₀ cha-rakteryzuje się większą elastycznością cenową niż krzywa D₁, kiedy to spadek zatrudnie-nia wyniesie L₀ – L₂.

Podsumowując, po wprowadzeniu opodatkowania pracy koszty pracodawcy wzra-stają, a płaca pracownika spada. Powstaje klin podatkowy stanowiący różnicę między ceną płaconą przez pracodawców za zakupienie usługi pracy a ceną, którą otrzymuje

pra-D0

Rys. 3.8. Skutki obciążenia pracodawców opodatkowaniem pracy w zależności od stopnia elastyczności podaży pracy

Źródło: opracowanie własne.

cownik w postaci płacy netto. Klin podatkowy spowoduje, że ilość pracy będąca przed-miotem transakcji zmniejsza się w porównaniu ze stanem sprzed wprowadzenia podat-ku, tym samym rynek pracy zmniejszy swoje rozmiary. Zarówno podaż, jak i popyt na pracę zmaleją, spadnie zatrudnienie i pojawi się bezrobocie. Jeśli podaż pracy lub popyt na pracę charakteryzują się mniejszą elastycznością cenową (co na rysunkach 3.8 i 3.9 zobrazowano krzywymi o bardziej stromym nachyleniu – D₁ i S₁), spadek zatrudnienia będzie mniejszy, ukształtuje się ono na poziomie L₁. Jeśli zaś podaż pracy lub popyt na pracę charakteryzują się większą elastycznością cenową (co na rysunkach 3.8 i 3.9 zobra-zowano krzywymi o bardziej poziomym nachyleniu – D₀ i S₀), spadek zatrudnienia bę-dzie większy, zatrudnienie ukształtuje się na poziomie L₂. W skrajnym przypadku, gdyby podaż pracy była w pełni nieelastyczna (pionowa krzywa podaży), a zmiany w poziomie opodatkowania pracy w całości przekładałyby się na zmiany w płacach netto – nie do-szłoby w ogóle do zmian w poziomie zatrudnienia. Oznaczałoby to sytuację, w której pracodawca wszelkie obciążenia pozapłacowe pracy przerzuca na pracowników, którzy z kolei oferowaną płacę traktują jako daną i niezależnie od jej wysokości są skłonni pod-jąć zatrudnienie. Wielkość zatrudnienia pozostanie bez zmiany, płaca netto ulegnie ob-niżeniu. W analogicznej sytuacji, gdyby popyt na pracę był w pełni nieelastyczny (piono-wa krzy(piono-wa popytu), zmiany w poziomie opodatko(piono-wania pracy w całości musiałby ponieść pracodawca, nie zmieniając poziomu zatrudnienia. Całkowicie nieelastyczny popyt na pracę oznaczałby w tym przypadku, że pracodawca skłonny jest zatrudnić określoną licz-bę pracowników niezależnie od wysokości kosztów pracy, jakie licz-będzie musiał ponieść.

E₀

D₁ a

ch

d i S0

wprowadzenie lub wzrost opodatkowania pracy

L0

L1

L2

S1

D0

wprowadzenie lub wzrost opo-datkowania pracy

E₀

S₁

S₀

D₀

D₁

L₀ L₁

L₂ zatrudnienie (L)

stawka płac realnych (w)

Rys. 3.9. Skutki obciążenia pracowników opodatkowaniem pracy w zależności od stopnia elastyczności popytu na pracę

Źródło: opracowanie własne.

99

3.5. Opodatkowanie pracy

Wówczas również nie doszłoby w ogóle do zmiany w poziomie zatrudnienia, wzrosłyby koszty pracy, a płaca netto pozostałaby bez zmiany.

W praktyce, odmiennie niż zakłada teoria doskonale konkurencyjnego rynku pra-cy, występuje istotna różnica między indywidualną podażą pracy a podażą zagregowa-ną. W przypadku krzywej indywidualnej podaży pracy dodatnia zależność pomiędzy wielkością podaży pracy a płacą realną występować będzie tylko do pewnego poziomu.

Wynika to z kształtu krzywej, która jest częściowo odgięta do tyłu w górnym odcinku.

Powyżej tego poziomu dalszy wzrost płac będzie powodował nie wzrost, a spadek wiel-kości podaży pracy. Dzieje się tak dlatego, że na podaż pracy oddziałują dwa przeciw-stawne czynniki. Pierwszy czynnik to efekt substytucyjny, polegający na spadku popy-tu na czas wolny w wyniku wzrospopy-tu płac realnych, powodujący wzrost wielkości podaży pracy. Efekt ten sprawia, że obniżka krańcowej stopy opodatkowania i wywołany nią wzrost wartości krańcowego dochodu z pracy skłaniają ludzi do rezygnacji z czasu wol-nego i podejmowania pracy. Drugi czynnik, określany jako efekt dochodowy długo-okresowego wzrostu płac realnych, stymuluje wzrost konsumpcji dóbr i usług, w tym również czasu wolnego, a więc będzie sprzyjał obniżaniu wielkości podaży pracy na sku-tek wzrostu płac realnych. Przy takim założeniu ludzie będą mogli pracować mniej dla osiągnięcia określonej stopy życiowej w warunkach spadku obciążeń podatkowych (po-wodujących wzrost płac) i odwrotnie. Przyjmuje się założenie, że przy pewnym pozio-mie płac realnych zaczyna dominować efekt dochodowy. Jednakże ponieważ efekty te mają charakter przeciwstawny, ekonomia teoretyczna nie jest w stanie z całą pewnością dowieść, jaka będzie ostateczna reakcja indywidualnej podaży pracy na zmiany w opo-datkowaniu pracy⁴⁰.

W przypadku zagregowanej podaży pracy, która jest sumą wielu jednostkowych de-cyzji, najprawdopodobniej na skutek wzrostu płac nastąpi wzrost tej wielkości, jednak-że nie tyle w wyniku zwiększania indywidualnej podaży pracy poszczególnych pracow-ników (np. poprzez wydłużenie czasu pracy), ale przede wszystkim z powodu wzrostu liczby osób pracujących, które poczuły się zmotywowane wzrostem możliwej do uzyska-nia płacy. Gdy płace rosną, wówczas nawet jeśli ci, którzy już pracują, nie zmieuzyska-niają swej podaży pracy, inni, którzy wcześniej woleli nie pracować, teraz decydują się wejść w sze-regi pracujących⁴¹. Cały opisany mechanizm działa w kierunku odwrotnym wówczas, gdy płace realne maleją, np. na skutek wzrostu obciążeń podatkowych. W ujęciu makroeko-nomicznym przyjmuje się, że krzywa podaży ma nachylenie dodatnie, a kwestią badań empirycznych jest ustalenie jaki stopień elastyczności charakteryzuje podaż pracy.

Zarówno teoretyczne, jak i empiryczne przesłanki wskazują, że podatki wpływa-ją przede wszystkim na podażową stronę rynku pracy. W długim okresie, szczególnie w gospodarce otwartej, podatki nakładane na pracę najczęściej są w całości absorbowa-ne przez wynagrodzenia absorbowa-netto.

Należy podkreślić, że kompletne przerzucenie ciężaru opodatkowania na pra-cowników jest najbardziej prawdopodobne w długim okresie. W krótkim okresie możliwość taka będzie uzależniona od otoczenia instytucjonalnego (w szczególności

40 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, [2007], Makroekonomia, tł. B. Czarny, Polskie Wydawnic-two Ekonomiczne, Warszawa, s. 261–262; T. Boeri, J. van Ours, [2008], s. 86; M. Bukowski, P. Ko-wal, P. Lewandowski, J. Zawistowski, [2005], s. 94, J.E. Stiglitz, [2004], s. 597–598.

41 M. Burda, Ch. Wypłosz, [2000], Makroekonomia. Podręcznik europejski, tł. E. Adamowicz [et al.], Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, wyd. 2 zm., 179–182.

Rys. 3.10. Strata dobrobytu wywołana opodatkowaniem pracy

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J.R. Hines Jr., [1999], Th ree Sides of Harberger Triangles, „Journal of Economic Perspectives”, vol. 13, no. 2, s. 169.

h

1

0

2

D S

E A

B

C F

G

P

Q

zatrudnienie (L) stawka

płac realnych (w)

L₀ L₁

A

B

C

E

S

D

G w₁

w₀

w₂ F

od siły przetargowej stron rynku pracy), fazy cyklu koniunkturalnego (pracodawcom łatwiej będzie przesunąć ciężar opodatkowania na pracowników w okresie recesji gdy bezrobocie wzrasta) oraz struktury opodatkowania (np. wzrost podatku dochodowe-go przerzucany jest szybciej na pracownika niż np. wzrost podatku konsumpcyjne-go)⁴².

Ponieważ opodatkowanie pracy – niezależnie od tego przez kogo (przez pracodaw-ców czy pracowników) są ponoszone rzeczywiste ciężary tego opodatkowania – prowa-dzi do redukcji zatrudnienia, równowaga, jaką osiąga rynek pracy po wprowadzeniu opodatkowania pracy, prowadzi do nieefektywnej alokacji zasobów pracy. Mecha-nizm ten przedstawiono na rysunku 3.10. W sytuacji wyjściowej, przed wprowadze-niem opodatkowania, gdy zatrudnienie wynosi L₀ przy płacy w₀, nadwyżka przypa-dająca pracodawcy odpowiada na rysunku obszarowi P, wyznaczonemu przez punkty w₀EF, a nadwyżka przypadająca pracownikowi to obszar Q, wyznaczony przez punk-ty w₀EG. Całkowity dobrobyt społeczny z wymiany wynosi P + Q. Jednakże wprowa-dzenie opodatkowania redukuje zatrudnienie do poziomu L₁ i podnosi koszty pracy do w₁, a płacę netto obniża do w₂ (powstaje klin podatkowy). W tym przypadku

nadwyż-42 M. Bukowski, P. Kowal, P. Lewandowski, J. Zawistowski, [2005], s. 94.

101