Dla uniknięcia galimatiasu pojęciowego należy krótko zoperacjonalizo-wać kulturę narcyzmu, którą traktuję jako kluczową kategorię pozwalającą zrozumieć przemiany tożsamościowe młodych dziewcząt i kobiet, preferu-jących określone style życia. Pojęcie kultura narcyzmu w latach 90. XX wieku ukuł Christopher Lasch6, a jej sedno najsilniej uwidacznia się w tożsamości i sposobach życia współczesnych młodych ludzi posiadających wszystkie cechy „Pokolenia My” (określenie Jeana Twenge7 „Genaration Me”).
Cechy dystynktywne narcyzmu jednostkowego to przekonanie o swojej wyjątkowości i wielkości oraz nieustanne dążenie do admiracji i wzbudza-nia zazdrości ze strony otoczewzbudza-nia. Jednostki narcystyczne karmią się wizjami o swoim sukcesie, władzy, bogactwie kosztem emocjonalności i uczuciowo-ści swojej oraz innych, dążą do ideału w każdej dziedzinie. Ciekawy, także z omawianej w tym artykule perspektywy, jest typ narcyzmu o charakterze falliczno-narcystycznym, który w psychologii osobowości opisany jest jako ukierunkowujący swoje zachowanie na uwodzenie. Tego typu narcystyczna postawa nasila się zwłaszcza w okresie adolescencji, gdy jednostka nad-miernie eksponuje swój wizerunek seksualny, przesadnie interesuje się wy-glądem zewnętrznym, chcąc uwodzić jak najwięcej osób i wzbudzać podziw publiczności. Zbyszko Melosik analizując kryzys męskości8, opisał kategorię narcystycznego mężczyzny ukazanego w „Playboyu”, jako „supermena o nieskończonym potencjale seksualnym, który jest »zachłanny«, żąda na-tychmiastowej gratyfikacji, nie posiada stabilnego poczucia własnej warto-ści”. W tym kontekście możemy analogicznie rozszerzyć zjawisko, które autor nazywa seksualizacją konsumpcji o miejsce kobiety w przestrzeni nar-cyza, jako „pasywnej, pięknej lalki, która pokornie oczekuje na swojego zdo-bywcę”.
_____________
5 M. Gigi Durham, Efekt Lolity. Wizerunek nastolatek we współczesnych mediach i jak sobie z nim radzić, Warszawa 2010.
6 C. Lasch, The culture of narcissism. American life in an age of diminishing expectations, New York 1991.
7 J. Twenge, W. Keith, Epidemia narcyzmu, Warszawa 2009, a także artykuł J. Nikodemska, Epidemia narcyzmu, „Coaching” 2011, nr 2, s. 56-59.
8 Z. Melosik, Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Kraków 2006, s. 106-107.
Tożsamość współczesnych dziewcząt w kulturze narcyzmu 149 Narcyzm jako źródło zaburzeń jednostkowych człowieka koresponduje z narcyzmem kulturowym. Stało się to między innymi na skutek atrofii so-cjalizacji bezpośredniej pochodzącej od rodziny, szkoły, rówieśników. Wie-dza, która dostarcza materiału na poznanie sfery seksualnej i kobiecej to nigdy niekończące się medialne pomysły na „najlepszy, najoryginalniejszy autowizerunek”, to nieustanne pożądanie i utrata dotychczasowych warto-ści oraz dotychczasowego wizerunku na rzecz innych, skupionych wokół posiadania i mylnie interpretowanej seksualności.
Jak słusznie kwituje Wojciech Józef Burszta: „(…) współczesny narcyz tkwi po uszy w ideologii konsumpcyjnej, walczy nieustannie, aby on i jego rodzina miały więcej i lepiej, a konkurencja innych wymusza, aby nieustan-nie dbał o własny status, styl życia i tożsamość podmiotową, opartą na fety-szyzmie podmiotowym”9. Następnie kulturoznawca zauważa, że współcze-sna kultura narcyzmu powoduje zamęt tożsamościowy, skutecznie myli pojęcie tożsamości i osobowości Ja z doświadczaniem ego. Ego jednostki jest zmienne, dopasowane do odbioru społecznego i panujących w danej kultu-rze, często infantylnych czy wulgarnych wzorców kobiecości/męskości.
Prawdziwą tożsamość i osobowość buduje się w realnym i stałym kontakcie z innymi bliskimi, nie można jej zatem traktować jak maszynę czy towar do zdobycia.
Zogniskowanie na samym sobie jako dominująca cecha narcyza promo-wana przez kulturę narcyzmu nakazuje spoglądać na tożsamość właśnie jak na towar, który należy nieustannie wymieniać, aby nie wypaść z perma-nentnej konkurencji kobiecego piękna, rozumianych w kategorii posiadania (zgrabnej sylwetki, przystojnego i bogatego męża, udanego życia seksualne-go). Twenge, badaczka „Pokolenia My”, z przerażeniem stwierdza, że na przestrzeni dwudziestu lat poziom narcyzmu wśród młodych ludzi – ame-rykańskich studentów niepotrafiących realnie ocenić samych siebie i swoich możliwości, wzrósł aż o 30%. Autorka winę upatruje głównie w wychowa-niu i nadmiernemu chwalewychowa-niu dzieci, które nie mają żadnych osiągnięć, i które na pochwały nie zasługują. Zdaje się, że współczesne społeczeństwo zapomina o prawidłowości, że wybujała pewność siebie oraz koncentracja na sobie i swoim wizerunku udoskonalanym poprzez markę, modę, posia-danie dotyczy częściej jednostek serwilistycznych, które bezkrytycznie chło-ną trendy narzucane przez innych, a także przez media. Ponadto młodzi ludzie są w tych wyborach bardzo osamotnieni.
Zatem mechanizmem, który napędza narcystyczny styl życia jest rynek i reklama oraz ich wszechogarniające możliwości mącenia w wartościach,
_____________
9 W.J. Burszta, Narcyzm, kontrkultura i styl życia. W stronę kulturoznawstwa krytycznego, www.cyfroteka.pl/katalog/ebooki, [online] dostęp: 6.08.2015.
150 MIROSŁAWA ŚCIUPIDER-MŁODKOWSKA
deprecjonowania wiedzy, inteligencji i mądrości, a wystawiania na piedestał kultu młodości, posiadania i „zbawczej” roli podziwu i rozgłosu. Badacze życia społecznego, między innymi Alain Touraine10 słusznie zauważają, że
„Wynoszenie prywatnego życia do rangi sprawy publicznej jest dziś jednym z najbardziej nośnych czynników stratyfikujących, a więc nie dziw, że jest też jednym z najbardziej upragnionych przywilejów”. Zygmunt Bauman11 dodaje, że w świecie upubliczniania najintymniejszych sfer z życia prywat-nego wśród jednostek narcystycznych wytworzył się specyficzny język su-biektywnej uczuciowości, subiektywnego postrzegania rzeczywistości, który umożliwia i tłumaczy chęć zaistnienia na scenie, najczęściej poprzez banal-ne, ale ekscytująco wyrażone wydarzenie z życia prywatnego. Efektem są wpisy i udokumentowane rozmaite konfundujące sceny z życia prywatnego (typu – „upiekłam pierniki i wypiłam kawę w wyjątkowym miejscu, z wy-jątkowym towarzystwem”) na blogach internetowych, portalach społecz-nościowych, dające upust „wyjątkowości” i żądnych komentarzy, pełnych podziwu oraz uznania ze strony odbiorców. Kurzępa12 zauważa, że w „ma-nierze kultury obnażania leży ułatwianie i stymulowanie ludzi do zwierzeń, dzielenie się z innymi (…) szczegółami z własnego życia, często intymnego i seksualnego”.
Ekshibicjonizm w ujawnianiu intymnych sfer z życia powoduje, że tak wiele uwagi poświęca się współcześnie pytaniom o styl życia, niegdyś rozumianym jako cechy charakteru, pozwalające na określone reakcje i za-chowania (za Alfredem Adlerem) dziś pojmowanym raczej w kategoriach sukcesu, posiadania i upubliczniania „kim jestem” na portalach społeczno-ściowych, gdzie w każdej minucie można poddać publicznej ocenie własny wizerunek, samopoczucie, własny choć niezwykle zmienny styl życia.
Typowa jednostka o zaburzeniu narcystycznym, żyjąca w kulturze peł-nej narcystycznych wizji chce brylować w otoczeniu, każdą rolę odgrywając w sposób przedmiotowy, chce być widziana oraz podziwiana bez względu na odczucia swoje i innych. Jednocześnie jest w swoich zachowaniach utwierdzana jako oryginalna, godna podziwu i naśladowania. Magdalena Szpunar13 oraz Beata Świątek14, pisząc o narcyzmie jednogłośnie przyznają,
_____________
10 A. Touraine, Po kryzysie, Warszawa 2013, s. 319.
11 Bauman o popkulturze. Wypisy, koncepca i wybór M. Halawa, P. Wróbel, Warszawa 2008, s. 198.
12 J. Kurzępa, Społeczno-kulturowe uwarunkowania zachowań ryzykownych w obszarze seksbiz-nesu w Polsce, w: Zachowania dysfunkcyjne. Uwarunkowania społeczne, kulturowe i polityczno-praw-ne oraz stosowapolityczno-praw-ne rozwiązania, red. A. Lisowska i J Kurzępa, Wrocław 2011, s. 47.
13 M. Szpunar, Od narcyzmu jednostki do kultury narcyzmu, „Kultura – Media – Teologia”
2014, nr 18, s. 106-116.
14 B. Świątek, Narcyzm jako źródło zaburzeń orientacji życiowych człowieka, w: Narcyzm. Jed-nostka, społeczeństwo, kultura, red. J. Sieradzan, Białystok 2011, s. 187.
Tożsamość współczesnych dziewcząt w kulturze narcyzmu 151 że narcyzm jednostkowy może zaburzać całe życie społeczne i przenosić się do całych kultur uwikłanych w ekstazę wrażeń, szokowania oraz podziwia-nia jednocześnie. Kultura narcyzmu, silnie manipulując wizerunkiem i sek-sualnością młodych kobiet, dąży do tego, by „(…) pokonać kolejne tabu, zniszczyć swoim działaniem kolejną barierę, która wydawałaby się być nie do przekroczenia”15. Dopiero wówczas nastoletnie dziewczęta będą seksow-ne, uwodzicielskie, podporządkowane i dopasowane do trendów wykreo-wanej kobiecości. Nobilitacja „Ja” i wzrost jednostkowej pozornej wolności wyboru (stroju, perfum, kosmetyków) zamiast uszczęśliwiać i sprawiać, że młode kobiety poczują się hot, czyli seksownie, w konsekwencji dezintegrują ich tożsamość. Mamy zatem do czynienia z dualizmem narcyzmu – pomimo realizacji potrzeb konsumpcyjnych, jednostka nigdy nie osiąga satysfakcji.
Jak przypomina Richard Sennet (jak w filozoficznej analizie o przemianach intymności Macieja Musiała16) „(…) Narcyzm ma dwa aspekty – jest za-chłannym zaabsorbowaniem potrzebami własnego Ja, a zarazem blokuje ich zaspokojenie”.