Znawcy problematyki analizując etiologię zjawiska (przed)wczesnego macierzyństwa, podkreślają znaczenie, jakie w tym zakresie miały dynamicz-ne przemiany, także te związadynamicz-ne z procesami globalizacyjnymi, jakim pod-lega współczesna rodzina1.
Płynna nowoczesność generuje płynność norm, wartości i ról społecz-nych. Widoczna staje się labilność w zakresie życia społecznego, w tym tak-że w sposób szczególny w zakresie życia rodzinnego. Przemianie ulega charakter związków międzyludzkich. Z łatwością zauważyć można dużą innowacyjność w tworzeniu wielu różnych struktur i związków rodzin-nych2. Sposób organizacji społecznej rodziny zmienia się razem z innymi zachodzącymi zmianami społecznymi. Wzrasta liczba dopuszczalnych
mo-_____________
1 A. Więcławska, Nieletnie dziewczęta samotnie wychowujące dzieci a ich przygotowanie do ra-dzenia sobie z ograniczeniami losu, Toruń 2006; Z. Izdebski, K. Wąż, T. Niemiec, (Zbyt)młodzi rodzice, Warszawa 2011; Ł. Ratajczak, Rodzicielstwo osób niepełnoletnich, w: Socjalizacja dysocja-cyjna w doświadczeniu indywidualnym i społecznym. Inspiracje teoretyczne i próby pedagogicznych ingerencji, red. A. Matysiak-Błaszczyk, J. Modrzewski, Poznań – Kalisz 2012.
2 A. Ćwiek, Konkubinat, Warszawa 2002; S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika ro-dziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2004; A. Kwak, Rodzina, formy i warunki funkcjo-nowania, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 5, Warszawa 2006; K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2008.
114 AGNIESZKA SKOWROŃSKA-PUĆKA
ralnie i praktycznie wyborów, gdy chodzi o formę życia3. Jak zauważa Urlich Beck „we wszystkich wymiarach biografii otwierają się możliwości i nakazy wyboru”4. Młodzi ludzie kształtują swoje biografie, a więzi i sieci społeczne często traktują jako teren do twórczej ekspansji5.
Obecnie charakterystyczny dla (szeroko rozumianego) życia społecznego (w tym także rodzinnego) jest także indywidualizm. Przejawia się w „inwe-stowaniu” w siebie, osiąganiu indywidualnych celów, niezależności osobi-stej, realizacji własnych praw, a także równości możliwości (zwłaszcza dla kobiet). „Etyka samorealizacji i własnych osiągnięć, dążenie do bycia auto-rem, autorką własnego życia oraz kreowanie jednostkowej tożsamości”, jak zauważa Krystyna Slany, to „najsilniejszy prąd w nowoczesnym społeczeń-stwie. Życie w czasach ponowoczesnych wymaga od większości (jeżeli nie wszystkich) tego, czego w przeszłości oczekiwano od niewielu – prowadze-nia niezależnego, niezwykle aktywnego życia, przy jednoczesnym manife-stowaniu własnego indywidualizmu”6. W wyniku indywidualizacji „wzro-sła liczba dopuszczalnych moralnie i praktycznie wyborów, gdy chodzi o formę życia. Jednostka może i musi podejmować decyzje dotyczące jej samej. Indywidualizacja nie tylko umożliwia jednostce aktywny wkład, ale wręcz wymusza to na niej”7. Postępujący proces indywidualizacji, jak za-uważa Anna Kwak, zmienia „powszechnie obowiązujące formy współżycia.
Rozluźnia się związek między rodziną a biografią indywidualną. Regułą staje się poruszanie między różnymi formami współżycia, rodzinnymi i nierodzinnymi. Jednostka coraz bardziej żyje własnym życiem, następuje zmiana z priorytetu rodziny na biografię indywidualną. W warunkach in-dywidualizacji dokonuje się wyboru między skrajnymi alternatywnymi, takimi jak rodzinna czy nierodzinna forma życia”8. Można stwierdzić, że indywidualizacja prowadzi do pojawienia się różnych możliwości realizacji życia rodzinnego.
Nie bez znaczenia dla struktury i funkcjonowania rodziny, jak wskazuje Zbyszko Melosik, jest wszechobecna ideologia przyjemności. Dziś „obo-wiązkiem obywatela – o czym dowiaduje się on już od najwcześniejszych lat swojego życia – jest przyjemność i radość”9. Ideologia przyjemności, jak
za-_____________
3 A. Kwak, Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja, Warszawa 2005.
4 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej rzeczywistości, Warszawa 2004, s. 178.
5 K. Slany, op. cit.
6 Ibidem, s. 53.
7 A. Kwak, op. cit., s. 23.
8 Ibidem, s. 30.
9 Z. Melosik, Edukacja, młodzież i kultura współczesna. Kilka uwag o teorii i praktyce pedago-gicznej. Edukacja, młodzież i kultura współczesna. Kilka uwag o teorii i praktyce pedagogicznej, „Cho-wanna” 2003, t. 1(20), s. 20.
Nastoletnie macierzyństwo a rodzina pochodzenia 115 uważa autor, zawiera w sobie jeszcze jeden nakaz czy też przepis: „obowią-zek bycia szczęśliwym za wszelką cenę”10. Dominująca w poprzednich wie-kach „idea szczęścia”, oparta na udanym życiu rodzinnym zastąpiona zosta-ła „euforią supermarketu”, gdzie szczęście utożsamiane jest z określonym stylem życia, zależne od panującej mody, co dotyczy także związków”11. Indywidualizm i przyjemność przenikają się. Indywidualizm, jak podkreś-lają liczni badacze, równoznaczny jest z ciągłą samoaktualizacją i nie-ustannym dążeniem do osiągania osobistego szczęścia. Indywidualizm ma związek z eksplozją możliwości adresowanych do jednostki i całego społe-czeństwa, które zostały uwolnione od tradycyjnych więzi społecznych i zo-bowiązań, a klasa, płeć oraz więzy rodzinne przestały wyznaczać biografie osobiste12. To doprowadziło do występowania, przy jednoczesnej aprobacie społecznej, wielorakich form życia małżeńsko-rodzinnego realizowanych w wielu wariantach13.
Przez wieki przyjmowano, że rodziny są odpowiedzialne za produkcję, dystrybucję i konsumpcję dóbr oraz za reprodukcję i socjalizację następnych pokoleń. Uważano, że przekazują one nie tylko własność, ale i dobra kultu-rowe, zapewniają ciągłość biologiczną, społeczną, kulturową14. Rodzina uważana była za najważniejsze i najbardziej wartościowe środowisko wy-chowawcze, źródło norm, wartości, zasad postępowania dla wszystkich swych członków. Obecnie można mówić o pewnych charakterystycznych na całym świecie trendach przemian rodziny, związanych między innymi z rewolucją obyczajową, postępującą laicyzacją, ruchem emancypacyjnym kobiet, rozpowszechnieniem kultury masowej, do których zaliczane są:
– zmniejszenie wpływu grupy krewnych, – wolny wybór współmałżonka,
– wzrost uprawnień kobiet, co do podejmowania decyzji w rodzinie, – wzrastający poziom zatrudnienia kobiet poza domem,
– poszerzanie swobody seksualnej w społeczeństwach, które były re-strykcyjne,
– zwiększenie praw dzieci15.
_____________
10 Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, red. Z. Melosik, R. Leppert, B. Wojtysiak, Wro-cław 2005, s. 115.
11 Ibidem.
12 A. Kwak, op. cit.; Młodzież…, op. cit.; K. Slany, op. cit.
13 K. Slany, op. cit., s. 53.
14 Por. R. Doniec, Rodzina wielkiego miasta. Przemiany społeczno-moralne w świadomości trzech pokoleń, Kraków 2001; F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002; S. Ka-wula, J. Brągiel, A.W. Janke, op. cit.
15 Por. A. Kwak, op. cit., s. 56; Rodzina we współczesności, red. A. Ładyżyński, Wrocław 2009, s. 7.
116 AGNIESZKA SKOWROŃSKA-PUĆKA
Inni autorzy podkreślają ponadto szczególne przeobrażenia w zakresie:
– wzorców tworzenia rodzin odzwierciedlających się w ich strukturze, – wielkości rodzin,
– sposobów realizowania przez rodziny ich podstawowych zadań, – warunków życia rodzin i sytuacji zdrowotnej członków rodziny, – zagrożeń dla prawidłowego funkcjonowania rodzin,
– poczucia bezpieczeństwa socjalnego16.
Problemy te, jak wskazują znawcy problematyki, znajdują swe odbicie w opracowaniach i raportach dotyczących sytuacji polskich rodzin.