Kampanie marketingowe największych światowych koncernów pełnią niezwykle istotną funkcję w konstruowaniu tożsamości współczesnego człowieka. Każdego dnia, nie mając na to wpływu, stajemy się odbiorcami trzech i pół tysiąca komercyjnych przekazów reklamowych1. Dustin Kidd podkreśla, iż będące znaczącym elementem współczesnej kultury popular-nej reklamy, stanowią istotną przestrzeń kształtowania się społecznych norm – są nie tyle ich źródłem, ile jednym z najważniejszych kanałów dys-trybucji – odgrywają kluczową rolę w transmisji obowiązującej wersji prawdy i władzy do społeczeństwa. Dobrym przykładem tego zjawiska jest moda, będąca wyznacznikiem nowych trendów, w tym obowiązujących wzorców w zakresie ubierania się czy posiadania określonej sylwetki. O tym co jest modne dowiadujemy się przede wszystkim z emitowanych za pośrednic-twem mediów reklam. Uczą nas one między innymi jak powinniśmy wy-glądać, w jaki sposób się odżywiać, co warto poprawić w swoim ciele – za-biegi odsysania tłuszczu, liftingu twarzy, powiększania biustu są dziś reklamowane w czasopismach obok kampanii butów czy perfum2.
Dzieje się tak od najwcześniejszych lat życia – dzieci przyswajają normy społeczne, oglądając kolorowe reklamy lalek Barbie czy zestawów Happy Meal w MacDonald’s, młodzież uczy się zasad zachowania z przypominają-cych teledyski ich ulubionych wykonawców (w których zresztą często
wy-_____________
1 J. Kilbourne, Can’t buy my love. How advertising changes the way we think and feel, New York 1999, s. 34.
2 D. Kidd, Harry Potter and the functions of popular culture, „The Journal of Popular Culture”
2004, s. 31-45.
176 PAULINA WIERZBA
stępują idole nastolatków) reklam odzieży, kosmetyków bądź sprzętu spor-towego. Mamy tutaj do czynienia z nieformalną instytucjonalizacją kultury popularnej, która prowadzi nawet do nieformalnych sankcji i społeczne- go wykluczania osób nie identyfikujących się z wartościami i normami tej kultury. Kultura popularna jest najważniejszą przestrzenią transferu norm społecznych, kształtowania preferowanych wzorców zachowań, stylu życia i tożsamości3.
Raymond Williams stwierdza, że reklama przestała być jedynie sposo-bem na sprzedaż towarów, lecz stała się podstawą społecznej komunikacji, dzięki której możemy zrozumieć nasze społeczeństwo i codzienność funk-cjonujących w jego ramach jednostek. Badacz wyraża również przekonanie, że teksty reklamowe niezwykle często stanowią przestrzeń artystycznej re-fleksji i stają się oficjalną sztuką ponowoczesnego świata. Wypełniają one ulice wielkich miast, zajmują połowę objętości popularnych gazet oraz kolo-rowych czasopism. Twórcami współczesnych reklam stają się coraz częściej uznani artyści, którzy świadomie wybierają ten środek przekazu, by dotrzeć do jak największej liczby odbiorców. W konsekwencji wiele reklam można określić jako dzieła sztuki współczesnej. Michael Schudson wyraża zwątpie-nie w komercyjną efektywność reklam, podkreśla natomiast ich zwątpie- niesamowi-tą symboliczną władzę nad jednostkami. Reklamy otaczają nas z każdej możliwej strony, docierają do naszego wnętrza, a nawet konstruują sposób, w jaki postrzegamy samych siebie4.
Z tekstów popkultury czerpiemy również wiedzę w zakresie konstruo-wania tożsamości płciowej5. W konsekwencji panowania w mediach ściśle określonego dyskursu kobiecego piękna, które utożsamia się ze sztywno określonymi standardami urody, „życiowe marzenia i aspiracje milionów kobiet koncentrują się wokół ich ciała”6. Zgodnie z dominującą w popkultu-rze ideologią kobiecości, każda kobieta powinna być ultraszczupła, mieć co najmniej 175 centymetrów wzrostu (najlepiej dodatkowo duży biust i długie włosy), a co najważniejsze – pod żadnym pozorem nigdy, przenigdy się nie starzeć!7.
Jak stwierdza Jean Kilbourne, istnieje jedynie 5% kobiet, które spełniają te wymagania, natomiast pozostałe 95% nigdy nie będzie w stanie osiągnąć tego ideału, choć jest pod jego nieustannym wpływem i odczuwa presję
dą-_____________
3 Ibidem.
4 K. Hayward, Life stage dissolution in Anglo-American advertising and popular culture. Kidults, Lil’Britneys and Middle Youths, „The Sociological Review” 2013, vol. 61, 2, s. 526.
5 J. Kilbourne, op. cit., s. 34.
6 Z. Melosik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków 2010, s. 66-67.
7 R. Owen, R.M.C. Spencer, Body ideals in women after viewing images of typical and health weight models, „Body Image” 2010, 10, s. 489.
Rola globalnych kampanii reklamowych marki Dove 177 żenia do nieosiągalnych standardów piękna8. Zbyszko Melosik wskazuje, iż kultura popularna konstruuje tożsamość współczesnych kobiet „poprzez superdiety, siłownie, solarium, modne ubranie, chirurgię plastyczną i per-fekcyjny makijaż” – powinny więc one być całkowicie skupione na własnej cielesności, nieustannie się dyscyplinować w walce o to, by obraz jaki widzą w lustrze stanowił odbicie wizerunków ciała jakie są przedstawiane w me-diach i reklamach9.
Głównym celem mojego artykułu jest ukazanie roli marki Dove w rede-finiowaniu postrzegania kobiecego piękna w popkulturowej rzeczywistości społecznej. Jest to znana na całym świecie marka produktów do pielęgnacji ciała, wytwarzanych przez międzynarodowy koncern Unilever od 1957 ro-ku. Historia Dove sięga czasów II wojny światowej kiedy w szpitalach uży-wano kostek myjących do przemywania ran żołnierzom. W ciągu kilku de-kad opanowała ona globalny rynek i zyskała rozpoznawalność w zasadzie na całym świecie10. Strategia marketingowa Dove posłuży mi jako studium przypadku ukazujące możliwą rolę tekstów kultury popularnej w walce o pozytywną zmianę społeczną, równouprawnienie kobiet, zniesienie terroru dominującej ideologii komercyjnego piękna11.
Josée Johnston i Judith Taylor wskazują, iż marka Dove wpisuje się w długą historię realizowania przez globalne korporacje postulatów eman-cypacyjnych. Autorzy określają przekaz kulturowy marki jako „femini-styczny konsumpcjonizm”. Z jednej strony ma on na celu walkę z obowiązu-jącą we współczesnej kulturze hegemonią piękna, przyczyniając się do pozytywnej zmiany społecznej. Z drugiej wiąże się z ideologią konsumpcjo-nizmu, promując styl życia człowieka jako oparty na ciągłym kolekcjonowa-niu kolejnych produktów, niezbędnych człowiekowi do bycia szczęśli-wym12. Przekaz reklamowy Dove wpisuje się zatem znakomicie w panującą współcześnie kulturę konsumpcyjną i bez wątpienia ma silnie komercyjny charakter (jest to w końcu kampania marketingowa, mająca zwiększyć sprzedaż określonych produktów!), jednak sprzeciwia się dyscyplinującym tożsamość współczesnych kobiet trendom kulturowym, co sprawia, że zy-skuje on feministyczny wydźwięk13.
_____________
8 J. Kilbourne, op. cit., s. 34.
9 Z. Melosik, Teoria i praktyka…, op. cit., s. 66-67.
10 D.P. Murray, Branding „real” social change in Dove’s campaign for real beauty, „Feminist Media Studies” 2013, vol. 13, no. 1, s. 83.
11 Ibidem.
12 J. Johnston, J. Taylor, Feminust consumerism and fat activists. A comparative study of grass-roots activism and the Dove real beauty campain, „Signs” 2008, vol. 33, no. 4, s. 943-944.
13 R. Owen, R.M.C. Spencer, Body ideals…, op. cit., s. 491.
178 PAULINA WIERZBA
Co sprawia, że właśnie produkty Dove są wybierane przez miliony ko-biet? Stało się to w dużej mierze dzięki stosowaniu przez markę nietypowej w świecie mediów strategii marketingowej – jest to jedna z nielicznych firm, w której reklamach nie zobaczymy wyłącznie wychudzonych, nastoletnich modelek, lecz normalne, prawdziwe kobiety, z którymi można się w pełni zidentyfikować. Sarah Persis Murray wyraża przekonanie, iż marka Dove przyczyniła się do znaczącej zmiany w postrzeganiu kobiecego piękna w społeczeństwie. Tworzone od 2004 roku kampanie reklamowe przeciw-stawiają się bowiem dominującym współcześnie kanonom urody i standar-dom dotyczącym posiadania określonej sylwetki. Założeniem marki było adresowanie jej produktów do każdej kobiety, bez względu na jej wiek, po-chodzenie etniczne, rozmiar czy typ urody14.
Kampania reklamowa marki Dove została oparta na globalnym projekcie badawczym The real truth about beauty (Cała prawda na temat piękna).
Ważnym jej aspektem była współpraca marketingowców ze środowiskiem naukowym – zatrudnienie amerykańskich badaczek Nancy Etcoff, Susie Orbach, Naomi Wolf i innych – do stworzenia globalnego raportu na temat postrzegania kobiecego piękna (The real truth about beauty. A global report)15. Do badań zaangażowano 230 kobiet w wieku od 18 do 64 lat, mieszkających w 10 krajach, z którymi przeprowadzono wywiady na temat propagowa-nych w mediach kanonów kobiecości oraz postrzegania w tym kontekście samych siebie. Okazało się, że jedynie 2% kobiet czuło się atrakcyjne i piękne – przede wszystkim dlatego, iż odbiegały one swoim wyglądem od obowią-zujących w mediach standardów. Trzy czwarte kobiet wyraziło potrzebę wprowadzenia do mediów i popkultury osób, a przede wszystkim kobiet w różnym wieku, o zróżnicowanych typach sylwetki i rozmiarach, pojawiły się również silne głosy przemawiające za tym, iż piękno to coś znacznie wię-cej niż czysta fizyczność, co warto byłoby zauważyć i wprowadzić do filo-zofii marki16.
Dove postanowiło przyjąć całkowicie odmienną od większości koncer-nów „kosmetycznych” perspektywę i promować nową filozofię piękna, rzu-cając wyzwanie dominującej w mediach ideologii – tyranii wiecznej młodo-ści i idealnie szczupłej sylwetki. Bohaterkami kampanii reklamowych marki Dove zaczęły być kobiety i dziewczęta w różnym wieku, posiadające zróżni-cowane typy sylwetek, które nigdy dotąd nie pojawiały się w reklamach
_____________
14 D.P. Murray, op. cit., s. 83.
15 J. Johnston, J. Taylor, op. cit., s. 943-944.
16 N. Ercoff, S. Orbach, J. Scott, ‘The real truth about beauty. A global report. Findings of the global study on women, beauty and well-being’, http://www.campaignforrealbeauty.com/uploa dedfiles/dove_white_paper_final.pdf, [online] dostęp: 5.06.2008.
Rola globalnych kampanii reklamowych marki Dove 179 produktów upiększających. Real beauty campaign (Kampania na rzecz prawdziwego piękna) rozpoczęła się w 2004 roku w Anglii, by wkrótce do-trzeć do Stanów Zjednoczonych, Kanady i kolejnych 35 krajów17.
Dove rozpoczął dyskusję nad obowiązującymi normami piękna poprzez pokazanie na billboardach w zasadzie we wszystkich największych miastach świata wizerunków kobiet znacząco odbiegających od uniwersalnego kano-nu urody, lecz intrygujących i epatujących radością życia. Towarzyszyły im otwarte pytania do odbiorców. Zdjęcie dziewczyny z nadwagą podpisano
„fat? or fabulous?” (gruba czy niesamowita?), kobiecie z siwymi włosami towarzyszył podpis „grey? or georgeous?” (siwa czy wspaniała?), zmarsz-czoną od śmiechu twarz 50-latki podpisano „wrinkled? or flawless?” (pomarsz-czona czy bez skazy?). Nie sposób nie dostrzec w bohaterkach kampanii prawdziwego piękna, chociaż nie spełniają one obowiązujących, kulturo-wych standardów. Łatwo się z nimi utożsamić i zdać sobie sprawę, iż dąże-nie do doskonałości jest drogą donikąd, które staje się źródłem frustracji i poczucia społecznej nieadekwatności18.
Dzięki kampaniom marki Dove dostrzeżono wiele problemów z jakimi borykają się współczesne kobiety i poddano pod publiczną dyskusję. Zda-niem Murray przyczyniło się to do znaczącej zmiany społecznej i stanowiło dowód, iż nawet komercyjne reklamy telewizyjne mogą posiadać pozytywny,
„feministyczny” wydźwięk19. Jedną z najciekawszych kampanii marki jest projekt zatytułowany Wybieram piękno20. Został on zrealizowany w 5 mia-stach całego świata: San Francisco, Szanghaju, Delhi, Londynie oraz Sao Paulo. Mieszkanki metropolii zostały skonfrontowane z dwoma skrajnymi przekazami – musiały wybrać jedną z dwóch ścieżek w kontekście postrze-gania samych siebie. Symbolem dokonanego wyboru było przejście przez Drzwi piękna bądź Drzwi przeciętności. Uzupełnieniem akcji było nagranie kulis całego przedsięwzięcia oraz rejestrowanie rozmów z kobietami, które wzięły w nim udział. Pomimo iż większość uczestniczek, przynajmniej po-czątkowo, decydowało się na przejście przez Drzwi przeciętności, później najczęściej zaczynało tego żałować, dzieliło się swoimi wątpliwościami z pozostałymi uczestniczkami projektu, by dojść do wniosku, że obraz siebie jaki w sobie nosimy jest najczęściej niesprawiedliwy, oparty na standardach, którym nie sposób sprostać. Kampania zachęca kobiety z całego świata do tego, by dołączyły do „drużyny piękna” i zaczęły postrzegać siebie w ła-godniejszy, bardziej przychylny – realistyczny sposób21.
_____________
17 D.P. Murray, op. cit., s. 89.
18 J. Johnston, J. Taylor, op. cit., s. 943-944.
19 D.P. Murray, op. cit., s. 93.
20 https://www.youtube.com/watch?v=VUWwm9XIddY, [online] dostęp: 19.08.2015.
21 J.L. Andsag, Research directions in social media and body image, „Sex Roles” 2014, vol. 71, s. 411.
180 PAULINA WIERZBA
Podobny przekaz ma kolejne przedsięwzięcie Dove, zatytułowane Szkice piękna (Beauty sketches)22. Występuje w niej pracujący dla policji specjalista od portretów pamięciowych, który szkicuje twarze kobiet w różnym wieku według ich własnego opisu oraz opisu innych kobiet. Są one później kon-frontowane z oboma portretami. Okazuje się, że z reguły znacząco się od siebie różnią, a kobiety opisują same siebie, najczęściej wyolbrzymiając wła-sne mankamenty, by w efekcie powstała karykatura, będąca odbiciem ich kompleksów i braku akceptacji wobec własnej osoby. Budzi to w uczest-niczkach silne emocje i refleksje dotyczące kulturowej presji piękna, jakiej poddaje się współczesne kobiety. Kampania zyskała rozgłos i osiągnęła spektakularny sukces, przede wszystkim w Internecie – jej anglojęzyczna wersja została w serwisie Youtube.com obejrzana przez ponad 66 milionów użytkowników23.
Bardzo intrygującą kampanią jest projekt Dove legacy (Dziedzictwo).
Opiera się on na badaniu przeprowadzonym na grupie matek i ich około 8-10-letnich córek. W osobnych, indywidualnych wywiadach zostały one poproszone o wskazanie na wady i zalety swojego ciała. Matki prześcigały się w opisywaniu swoich mankamentów, narzekając na nosy, usta, włosy, brzuch, biodra, nogi, stopy – w zasadzie na wszystko. Postępowały w taki sam sposób jak znacząca większość wychowanych w kulturze zachodniej kobiet, które są skupione na walce ze swoimi niedoskonałościami i nie do-strzegają własnych zalet24 – dlatego żeńska część odbiorców bez wątpienia identyfikuje się z ocenami.
Kolejną częścią filmu jest analiza wypowiedzi dziewczynek. Matki do-stają kartki z wypisanymi przez swoje córki wadami. Ku ich wielkiemu za-skoczeniu, okazuje się, że wypowiedzi dzieci znacznie pokrywają się z opi-nią matek na swój temat. Dziewczynki były równie krytyczne wobec swojego ciała, co ich matki – a nawet wskazywały te same mankamenty swojej sylwetki. Stanowi to jasny dowód na to, iż sposób w jaki mamy myślą o swoim ciele wpływa na samoocenę ich córek. Kobiety często przekazują sobie niską samoocenę i kompleksy z pokolenia na pokolenie25 – a przecież nikt nie chce, by jego dziecko borykało się z podobnymi problemami. Wnio-sek jest prosty – chcesz mieć szczęśliwą córkę, walcz o to, by stać się szczę-śliwą, akceptującą siebie kobietą!
_____________
22 https://www.youtube.com/playlist?list=PLrnsYKdNtONdADFk8-VMWOps_bphhOJug, [online] dostęp: 19.08.2015.
23 https://www.youtube.com/watch?v=XpaOjMXyJGk, [online] dostęp: 1.09.2015.
24 Y. Yamamiya, T. Cash, S. Posavac, Women’s exposure to thin and beautiful media images.
Body image effects of media ideal internalization and impact reduction interventions, „Body Image”
2005, vol. 2, s. 78.
25 M.B. Schwartz, K. Brownell, Obesity and body image, „Body Image” 2004, vol. 1, s. 47.
Rola globalnych kampanii reklamowych marki Dove 181 Dlaczego my to sobie robimy? Pyta jedna z matek, załamana wynikami badania. Jak widać media nie oddziałują wyłącznie na młode dziewczyny, lecz również na dorosłe kobiety, które w konsekwencji nie potrafią obiek-tywnie ocenić swojego odbicia w lustrze. Dla równowagi marka stworzyła również video opowiadające historię wielopokoleniowej rodziny składającej się niemal wyłącznie z kobiet (w każdym pokoleniu rodziły się co najmniej dwie córki), w której pielęgnuje się przekonanie o tym, że piękno jest stanem umysłu, wiąże się z dobrą kondycją fizyczną, zdrowiem, poczuciem szczę-ścia, a nie spełnianiem kulturowych oczekiwań i dopasowywaniem się do obowiązujących standardów.
Większość kobiet staje się ofiarami obowiązującego w mediach, absur-dalnego kanonu piękna. Stanowi to konsekwencję zjawiska ciałocentryczno-ści współczesnej kultury oraz panującego w otaczającym nas świecie kultu młodości. Jeśli kobieta pozwoli sobie na kilka kilogramów nadwagi bądź wygląda na więcej niż 35 lat przestaje czuć się jak pełnowartościowa kobieta.
Moja mama w swoje 50. urodziny stwierdziła, że kobiety w jej wieku stają się „przezroczyste” dla mężczyzn, a w zasadzie dla wszystkich wokół. Prze-stają być kobietami – pełnią jedynie funkcje społeczne, zawodowe czy ro-dzinne, mogą być kierowniczkami, wspaniałymi babciami, ale w swoich oczach bezpowrotnie utraciły kobiecość. Zdaniem Melosika, „media ekspo-nują przepaść między ciałem własnym a idealnym, co budzi w kobietach ciągły niepokój o wygląd i wagę ciała”26.
Jak wskazuje Murray, Dove realizuje w swoich kampaniach feministycz-ne postulaty ponowfeministycz-nego przedefiniowania kategorii płci i definicji piękna, walcząc z ageizmem, weightismem, a nawet homofobią. Angażuje się w prawa kobiet i wpisuje w nurt współczesnego feminizmu. Oprócz emito-wania filmów reklamowych, publikoemito-wania zdjęć w czasopismach oraz na billboardach, marka Dove postawiła przed sobą ważne cele społeczne, współpracując z wieloma organizacjami non profit w wielu krajach (cho-ciażby Girls Scouts, Girls Inc. czy Boys & Girls Clubs of America w Stanach Zjednoczonych)27.
Nie istnieje możliwość zachowania dystansu wobec panujących we współczesnej kulturze mitów piękna. Zdaniem Melosika „istotą obowiązują-cej współcześnie wersji kobiecości jest pojęcie piękna”28. Stanowi ono pod-stawowy instrument opresji kobiet. Skonstruowany przez kulturę popularną system piękna zmusza kobiety do konformizmu wobec narzucanych im i urzeczywistnianych poprzez ciało, ściśle określonych standardów piękna.
_____________
26 Z. Melosik, Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant, Kraków 2010.
27 D.P. Murray, op. cit., s. 86-89.
28 Z. Melosik, Tożsamość, ciało…, op. cit., s. 22.
182 PAULINA WIERZBA
Postrzegają one swoje ciało jako niedokończone dzieło, pragnąc zawrzeć w nim obowiązujące w społeczeństwie, kulturowe normy i wartości definiu-jące kobiece piękno29. Jest to prosta droga, by wpaść w pułapkę piękna, zna-leźć się w sytuacji bez wyjścia. Ignorując kulturowe wymagania dotyczące ich wyglądu zewnętrznego, kobiety czują się niepełnowartościowe i wy-obcowane. Akceptując je – potwierdzają narzucone im standardy ciała i toż-samości30.
Koncern Dove poprzez swoje działania marketingowe walczy z (pop)kul-turową hegemonią definiowania kobiecego piękna poprzez ściśle określone, nieosiągalne standardy. Globalny sukces marki stanowi dowód na to, iż istnieje w świecie reklamy miejsce dla różnorodnych wizerunków kobieco-ści, otwartości w sposobie definiowania piękna. Czy doczekamy się więc dnia, kiedy kultura popularna przestanie narzucać społeczeństwu wzorce w zakresie posiadania określonej tożsamości, cielesności i stylu życia? Pozo-staje nam uzbroić się w cierpliwość i doceniać te przekazy, dzięki którym możemy choć na chwilę odetchnąć od poczucia społecznej nieadekwatności i poczuć się komfortowo w swoim, nieustannie dyscyplinowanym, niespeł-niającym kulturowych oczekiwań ciele. W końcu mamy je tylko jedno – na całe życie.
Bibliografia
Andsag J.L., Research directions in social media and body maige, „Sex Roles” 2014, vol. 71, s. 407-413.
Ercoff N., Orbach S., Scott J., ‘The real truth about beauty. A global report. Findings of the global study on women, beauty and well-being’, http://www.campaignforrealbeauty.
com/uploadedfiles/dove_white_paper_final.pdf, [online] dostęp: 5.06.2008.
Hayward K., Life stage dissolution in Anglo-American advertising and popular culture. Kidults, Lil’Britneys and Middle Youths, „The Sociological Review” 2013, vol. 61, s. 525-549.
Johnston J., Taylor J., Feminist consumerism and fat activists. A comparative study of grassroots activism and the Dove real beauty campain, „Signs” 2008, vol. 33, no. 4, s. 941-966.
Kidd D., Harry Potter and the functions of popular culture, „The Journal of Popular Culture”
2004, vol. 40(1), s. 69-89.
Kilbourne J., Can’t buy my love. How advertising changes the way we think and feel, New York 1999.
Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków 2010.
Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant, Kraków 2010.
_____________
29 E. Tseelon, The masque of feminity. The presentation of woman in everyday life, London 1995, s. 91.
30 Z. Melosik, Tożsamość, ciało…, op. cit., s. 22.
Rola globalnych kampanii reklamowych marki Dove 183
Murray D.P., Branding „real” social change in Dove’s campaign for real beauty, „Feminist Media Studies” 2013, vol. 13, no. 1, s. 83-101.
Owen R., Spencer R.M.C., Body ideals in women after viewing images of typical and health weight models, „Body Image” 2010, 10, s. 489-494.
Schwartz M. B., Brownell K., Obesity and body image, „Body Image” 2004, vol. 1, s. 47-88.
Tseelon E., The masque of feminity. The presentation of woman in everyday life, London 1995.
Yamamiya Y, Cash T., Posavac S., Women’s exposure to thin and beautiful media images. Body image effects of media ideal internalization and impact reduction interventions, „Body Image”
2005, vol. 2, s. 74-80.
Źródla internetowe
https://www.youtube.com/watch?v=XpaOjMXyJGk
https://www.youtube.com/playlist?list=PLrnsYKdNtONdADFk8-VMWOps_bphhOJug https://www.youtube.com/watch?v=VUWwm9XIddY
184 PAULINA WIERZBA
Pary o orientacji homoseksualnej w socjalizacji dzieci do roli płciowej 185
Dorota Dolata
Zakład Poradnictwa Społecznego Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu