Z jednoznacznie oczywistych względów sytuacja izolacji, w której ska-zane kobiety mają ograniczone, a niejednokrotnie zabronione kontakty
fizycz-_____________
22 Badania te przeprowadzone były w 3 jednostkach penitencjarnych (Grudziądz, Krzy-waniec, Lubliniec) w 1992 roku na grupie 68 skazanych kobiet, patrz: I. Wesołowska-Krzysz-tofek, Wpływ kontaktów z dziećmi na deprywację niektórych potrzeb u osadzonych kobiet, w: Problemy więziennictwa…, op. cit., s. 470-480.
23 Szerzej na ten temat: I. Muszyńska, Odczucie przez skazane dolegliwości kary pozbawienia wolności, „Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne” 1976, t. 5, s. 362-363.
Macierzyństwo w izolacji – kontrowersje, wyzwania, dylematy 73 ne, społeczne i kulturowe z pierwotnym środowiskiem otwartym nie jest standardowym środowiskiem socjalizacji dzieci. Kobiety i ich dzieci przeby-wające w warunkach karnego ograniczenia wolności muszą podporządko-wać się panującemu w instytucji owej karnej izolacji porządkowi w zasadzie w pełni skodyfikowanemu, wykonywać zalecenia personelu więziennego, a więc pozbyć się w znacznej mierze autonomii osobistej, ulegać przymuso-wi przebywania w otoczeniu innych skazanych, współtworzących specy-ficzne środowisko społeczne kobiet przestępczych, o właściwej dlań subkul-turze i tworzonych ad hoc codziennych, więziennych realiach. Taka sytuacja może i niewątpliwie naraża ulokowane w niej dzieci na stygmatyzację i syndrom prizonizacji24.
Instytucje totalne w znaczeniu przydanym temu pojęciu przez Ervinga Goffmana25, a takimi są niewątpliwie zakłady karnej izolacji, charakteryzuje widoczna, specyficzna bariera fizyczna, na przykład mury, kraty, bramy, druty, zamki, która stanowi swoiste oddzielenie dwóch światów, świata zewnętrznego, z którego jednostka przyszła, i do którego ma trafić po odby-ciu kary pozbawienia wolności oraz świata zamkniętego, w którym jednost-ce przyszło egzystować w warunkach spodziewanej doń i uzyskanej względnie chwiejnej adaptacji lub często agresywnie ujawnianej i konty-nuowanej konfrontacji. Dziecko, które przez trzy albo cztery lata życia miało odniesienie do wyżej opisanego, a przeżywanego przez nie świata z pewno-ścią może utrwalać ślady piętna pierwotnej socjalizacji w dalszych scenariu-szach życiowych. Nawet najlepsze warunki więzienne nie zawsze i nie w każdym przypadku stwarzają możliwość nawiązania więzi emocjonalnej między matką a dzieckiem. Kobieta funkcjonuje w zakładzie karnym przede wszystkim w roli osoby skazanej na karę pozbawienia wolności. Jest na każ-dym kroku kontrolowana, jej zachowanie i reakcje są w zasadniczym stop-niu zdeterminowane sytuacją, w jakiej się znajduje. Również dziecko po-strzega matkę przez pryzmat sytuacji więziennej, a są to tylko atrybuty warunków i sytuacji jakie tworzy instytucja penitencjarna, abstrahując od cech podmiotowych osadzonych w nich kobiet, które co wskazano wyżej, wcale nie muszą i najczęściej nie są korzystne dla przypisanej jej roli matki- -więźniarki26.
Dzieciństwo, na co wskazuje Katarzyna Segiet, powinno być kojarzone z domem, rodziną, a odpowiedzialny rodzic powinien dziecku zapewnić
_____________
24 D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie standardy traktowania więźniów (rekonstrukcja stan-dardów oraz ich znaczenie dla polskiego prawa i praktyki penitencjarnej). Zarys wykładu, Toruń 1998.
25 E. Goffman, The characteristics of total institutions, „Symposium on Preventive and Social Psychiatry” 1957, no. 15-17.
26 G. Lewandowski, Macierzyństwo w zakładzie karnym, „Universitas Gedanensis” 1995, nr 13.
74 AGATA MATYSIAK-BŁASZCZYK
jego przyjazne doświadczanie. Praktykowane wzory relacji rodziców i dzieci stają się prototypami późniejszych zachowań i postaw dziecka wobec in-nych ludzi27. Matka doświadczająca sytuacji więziennej izolacji w sądownie wyznaczonym czasie, po jego upływie powraca do środowiska swojej do-tychczasowej aktywności życiowej, które dość często jest środowiskiem kryminogennym, a więc ewidentnie niestosownym i niesprzyjającym kon-tynuacji w nim formowanej i egzekwowanej w instytucji karnej izolacji roli matki. Jej readaptacja społeczna w tych odmiennych często od oczekiwanych przez ideologów resocjalizacji poprzez miłość macierzyńską warunków jest zadaniem niezwykle trudnym lub wręcz niemożliwym do zrealizowania, rodzącym kolejne problemy zarówno z nią samą, jak i jej dzieckiem. Nie-umiejętność czy niemożliwość praktykowania na wolności sugerowanych i egzekwowanych w zakładzie karnym wzorów społecznej roli matki może być i staje się często czynnikiem sprzyjającym kontynuacji przez takie kobie-ty przestępczego skobie-tylu życia i pozbywanie się przez nie swoich dzieci, które z kolei w warunkach opieki zastępczej ze znamieniem dziecka więziennego konstruują swoją biografię w konflikcie z normą obyczajową i stanowioną prawem.
Życie dziecka przebywającego wraz z matką w zakładzie karnym toczy się w jednym miejscu i podlega jedynej odgórnej władzy, cała działalność wypełniająca dzień jednostek, pozostaje w bezpośrednim kontakcie z inny-mi członkainny-mi tej specyficznej zbiorowości, w której niemalże wszyscy trak-towani są w taki sam sposób i w końcu wszyscy, będący w tej samej sytuacji, podlegają jej formalnej, regulaminowej regulacji, pilnie nadzorowanej i eg-zekwowanej przez personel więzienny. Czynności wykonywane w trakcie przebywania w zakładzie karnym przez skazane osoby są z góry zaplano-wane i skutecznie egzekwozaplano-wane, stanowiąc nieodłączną część planu ogól-nego, którego celem jest realizacja oficjalnych, przypisanych tej instytucji zadań28.
System kontroli społecznej i oceny członków poszczególnych grup od-bywa się w tej instytucji nie tylko na podstawie zapisu regulaminowego, lecz również na podstawie utrwalonych w tym środowisku stereotypów, które sprzyjają i wyznaczają nieprzyjazne, a nawet wrogie stanowiska osób współtworzących w zakładach karnych dwie zasadnicze antagonistycznie nastawione wobec siebie grupy: osadzonych i zatrudnionych, tworzących
_____________
27 K. Segiet, Dziecko jako kategoria analiz teoretycznych. Znaczenie dzieciństwa w biografii czło-wieka, w: Dziecko. Edukacyjne i pomocowe oferty małych ojczyzn, red. T. Frąckowiak, Poznań – Wągrowiec 2005, s. 118; eadem, Dziecko i dzieciństwo w perspektywie naukowego poznania i doświad-czania rzeczywistości. Studium pedagogiczno-społeczne, Poznań 2011.
28 Por.: W. Wątroba, Socjologia. Wstęp do praktycznej wiedzy społecznej, Wrocław 1998, s. 47.
Macierzyństwo w izolacji – kontrowersje, wyzwania, dylematy 75 niejako dwa zupełnie odmienne „światy”, z których każdy charakteryzuje się swoją określoną specyfiką, preferowanymi wartościami, ustalanymi wzorami kulturowymi, pełnionymi w jej obrębie funkcjami i swoistym sys-temem kontroli społecznej. Pomiędzy tymi światami incydentalnie pojawiają się przemieszczenia, z reguły są to społeczności hermetycznie zamknięte, w których przepływ informacji czy ruchliwość traktowana jest instrumen-talnie. Cecha ta jest charakterystyczna dla panujących układów personel–pod-władny, w których przenikanie pomiędzy danymi grupami nie wpływa korzystnie na ogólną atmosferę zakładu i panujących w nim stosunków in-terpersonalnych. Tworzenie dystansu społecznego charakterystycznego dla tego typu instytucji może być i jest często formalnym odgórnym nakazem.
Do instytucji totalnych trafiają osoby, które mają już pewne ukształto-wane cechy osobowości, osoby wywodzące się z pewnych charakterystycz-nych środowisk, w których najczęściej nawiązywali bądź utrwalali więzi społeczne, kontakty interpersonalne, byli włączeni w rytm codziennych po-winności i prowadzili określony sposób życia. Izolacja powoduje, iż wszyst-kie dotychczasowe sfery życia ulegają nagłej zmianie, która prowadzi do
„przeprogramowania” jednostek do zupełnie odmiennego funkcjonowania w warunkach podwładny–przełożony–współosadzony. Przystosowanie do warunków totalnych, może następować za pomocą różnych sposobów adaptacji, na przykład wycofania się z sytuacji, buntu, zadomowienia, kon-wersji, które służą zmniejszeniu rozbieżności między środowiskiem natu-ralnym a światem instytucji29. Ta wtórna adaptacja do warunków totalnych jest sposobem na przetrwanie i ochronę własnej osoby.
Matka dziecka, z którym przyszło jej odbywać karę pozbawienia wol-ności zawsze będzie postrzegana jako osoba skazana i celem jej obecwol-ności w instytucji karnej izolacji jest jej jak najlepsze przystosowanie się do wa-runków więziennych, również tych, które pozostają w związku z pełnioną przez nią funkcją więźniarki-matki. Ujawnianie przez nią trudności adapta-cyjnych do tych warunków i oczekiwań grozi rozmaitymi sankcjami łącznie z rozdzieleniem jej z dzieckiem. Istnieje bogata literatura naukowa30, której autorzy zwracają uwagę na negatywne oddziaływania izolacji na psychikę człowieka, doświadczane w tych warunkach zakłócenia w sferze świadomo-ści, uczuć, procesów podejmowania decyzji, co w konsekwencji prowadzi do
_____________
29 Wyżej wymienione sposoby i techniki adaptacyjne zostały szeroko opisane w: E. Goffman, The characteristics of total institutions…, op. cit.
30 O negatywnym wpływie izolacji więziennej pisali między innymi: A. Kosewski, Ludzie w sytuacji pokusy i upokorzenia, Warszawa 1985; M. Ciosek, Człowiek w obliczu izolacji więziennej, Gdańsk 1996; B. Waligóra, Funkcjonowanie człowieka w warunkach izolacji więziennej, Poznań 1974 i inni.
76 AGATA MATYSIAK-BŁASZCZYK
zaburzeń w zachowaniu, między innymi także i w roli matki, generując roz-liczne a doświadczane w tych warunkach sytuacje trudne31. Elementy sytua-cji trudnych mogą być i są ujmowane w czterech podstawowych aspektach:
stymulacyjnym, przestrzenno-czasowym, społecznym i funkcjonalnym32. Przeciwnicy przychodzenia dziecka na świat w więzieniu i spędzania w jego obrębie wczesnego dzieciństwa wskazują na niebezpieczeństwo utrwalania w psychice dziecka „śladów” związanych z rzeczywistością wię-zienną i wpływu owych „śladów” na jego przyszły rozwój33. Niepokojące są również okoliczności, w których mamy do czynienia z ewidentnym wyko-rzystywaniem stanu macierzyństwa przez osadzone w zakładzie karnym kobiety do umknięcia spod rygoryzmu regulaminu wykonywania kary po-zbawienia wolności i ujawniania ewidentnych zaniedbań opiekuńczo-wy-chowawczych wobec swojego dziecka34.
Dziecko często jawi się kobietom pozbawionym wolności jako czynnik, który może złagodzić warunki odbywania kary pozbawienia wolności oraz dolegliwość odczuwania izolacji. W dyskursie dotyczącym matek odbywa-jących karę pozbawienia wolności wraz z dzieckiem/dziećmi nie ustaje dys-kusja nad syndromem macierzyństwa taktycznego, który można rozumieć jako antymacierzyńskie nastawienie do własnych dzieci, przejawiające się wrogimi, nacechowanymi pejoratywnie zachowaniami, które nie wskazuje na emocjonalną więź z dziećmi ani na chęć sprawowania nad nimi opieki, a nawet stanowi zagrożenie dla dalszego rozwoju psychofizycznego dzieci przebywających w warunkach izolacyjnych jednak jest ono wykorzysty-wane dla pozostawania takich kobiet w sytuacji uprzywilejowykorzysty-wanej wobec innych.
W praktyce Domów Matki i Dziecka znane są przypadki demoralizacji dzieci przez matki. Dziecko nie może być środkiem stosowanym w resocja-lizacji, a skazane kobiety nie mogą wykorzystywać faktu bycia matką.
W takich okolicznościach i sytuacjach idea resocjalizacji przez miłość traci
_____________
31 A. Kosewski, Ludzie w sytuacji…, op. cit.
32 Wyróżnione aspekty sytuacji izolacji posiadają charakterystyczne zmienne odróżniające je od pozostałych wymiarów: 1) aspekt stymulacyjny, bodźcowy wywodzi się z rozważań natury behawioralnej, iż każda sytuacja jest układem bodźców oddziałujących na człowieka, 2) aspekt przestrzenno-czasowy odnosi się do faktu, iż każda sytuacja ma swoje miejsce i określone przestrzennie ramy czasowe, 3) aspekt społeczny stanowi o pozostawaniu czło-wieka jako podmiotu w relacjach z innymi osobami wpływającymi na bieg ludzkiej biografii, 4) aspekt funkcjonalny, w którym analizuje się sytuację jako pewien układ wartości i możliwo-ści wpływający na jednostkowe zachowania. Cyt. za: M. Ciosek, Psychologia sądowa i peniten-cjarna, Warszawa 2003, s. 297.
33 J. Niedworok, Matki więźniarki…, op. cit., s. 94-98.
34 A. Matysiak-Błaszczyk, E. Włodarczyk, Macierzyństwo za kratami…, op. cit.
Macierzyństwo w izolacji – kontrowersje, wyzwania, dylematy 77 swój sens, a ujawniane przez takie matki zachowania emocjonalne wobec swojego dziecka mają charakter taktycznego pozoru. Tym bardziej kwestia skazanych matek komplikuje się, kiedy poznawczemu oglądowi poddamy te, które znacznie bardziej odczuwają dolegliwości związane z izolacją35.
_____________
35 Odczuwanie przez kobiety dolegliwości kary pozbawienia wolności, jak i czyny prze-stępcze wynikać mogą ze specyficznych ról jakie odgrywają kobiety w trakcie trwania procesu socjalizacji. Rola społeczna to system normatywnych stosunków między jednostką i częścią jej środowiska społecznego, które ustanawia „stan socjalny”, czyli zespół praw i „funkcje spo-łeczną”, czyli zespół obowiązków osoby – tak rolę społeczną definiował F. Znaniecki. Por.
F. Znaniecki, Społeczne role uczonych, Warszawa 1984. W ujęciu roli społecznej zdaniem D. Hoffman-Bustamante dokonywanie zabójstw przez kobiety jest ściśle powiązane z naturą kobiecej roli, typem nabytych umiejętności oraz układem społecznych relacji w jakich kobieta partycypuje. Por. D. Hoffman-Bustamante, The nature female cryminality, „Isseues in Crimino-logy” 1973, vol. 8, no. 2, s. 123; H. Gołodniuk twierdzi, iż różnice płci mają charakter społeczny i związane są z wymogami stawianymi kobietom przez społeczeństwo oraz ze społecznymi rolami, które kobiety tradycyjnie odgrywają. Różnice w wychowaniu mężczyzn i kobiet, od-mienne role społeczne pełnione w domu i miejscu pracy rzutują na krąg zainteresowań obu płci swym mikrośrodowiskiem i panującymi w nim stosunkami, a przez to wywierają wpływ na charakter wyboru zachowania właściwego dla konkretnej sytuacji. Nieprzypadkowo znaczna część przestępstw popełnionych przez kobiety bezpośrednio związana jest z ich ro-lami społecznymi, a nie z właściwościami biologicznymi. Patrz: K. Kolarczyk, J.R. Kubiak, P. Wierzbicki, Przestępczość kobiet. Aspekty kryminologiczne i penitencjarne, Warszawa 1984, s. 81.
Otto Pollak wskazuje na specyfikę ról społecznych jako czynnika sprzyjającego dokonywaniu przestępstw oraz czynnika utrudniającego ich wykrycie. Pojęcie roli według autora odnosi się do funkcji jakie kobieta pełni w domu i życiu zawodowym. Specyfika poszczególnych funkcji (na przykład wychowania dzieci) może stwarzać bardzo liczne okazje ku popełnieniu prze-stępstw; cyt. za: O. Pollak, The criminality of woman, Philadelpia 1990. Talcot Parsons w 1974 ro-ku zauważył, że przyczyna tak dużej różnicy w liczbie przestępstw popełnianych przez ko-biety i mężczyzn tkwi w strukturze i funkcji rodziny. Głównym zadaniem kobiet jest wychowywanie oraz socjalizacja dzieci, a mężczyzna ma dostarczać środków finansowych, aby zadania te kobiecie ułatwić. T. Parsons, Essays in sociological theory, Glencoe 1994. Cyt. za:
M. Leśniak, Kobieta i przestępstwo, w: Problemy współczesnej patologii społecznej, red. B. Urban, Kraków 1998, s. 170. W latach 70. XX wieku Rita James Simon zwróciła uwagę na fakt, iż zmiana ról społecznych, uniezależnienie się finansowe od mężczyzny, podwyższenie ekono-micznej i edukacyjnej pozycji w społeczeństwie uwolniły kobiety od frustracji i poczucia niż-szości. Wchodząc w nowe role społeczne, wymagające z jednej strony większej odpowiedzial-ności, a z drugiej nagradzające dużym prestiżem, pozbyły się uczucia, że są eksploatowane i wiktymizowane, które towarzyszyło dotąd zajmowanej przez nie pozycji społecznej. Ponie-waż przemoc ze strony kobiet podyktowana jest w dużym stopniu właśnie tymi uczuciami, liczba przestępstw z użyciem przemocy będzie się obniżać – redukowana jest motywacja do zabijania i używania przemocy. Cyt. za: I. Budrewicz, Środowiskowe uwarunkowania zachowań przestępczych nieletnich dziewcząt, Bydgoszcz 1997, s. 87. Jest to charakterystyczne dla wzoru tradycyjnej roli kobiety. Według K. Horney wzory zachowań kobiet są zespołem życzeń, jakie stawiają im mężczyźni. Niejednokrotnie życzenia te z biegiem lat nie chcą być przez kobiety respektowane, wręcz są łamane, zazwyczaj w sposób nieakceptowany społecznie. Margaret Mead w analizie badań antropologicznych stwierdza, iż w społeczeństwach podział ról,
obo-78 AGATA MATYSIAK-BŁASZCZYK
Społeczna rola kobiety – najczęściej matki i żony36, powoduje, że kobiety inaczej, aniżeli mężczyźni znoszą warunki odbywania kary pozbawienia wolności. Wyniki badania kobiet utrzymujących podczas odbywania kary pozbawienia wolności regularne kontakty za swymi dziećmi oraz mających dzieci przy sobie wykazują, iż odbywanie kary pozbawienia wolności nie musi degradować i zubożać psychicznie, natomiast atrofia potrzeb psy-chicznych w tym typowo macierzyńskich następuje w przypadku długo-trwałej ich deprywacji. Wesołowska-Krzysztofek stwierdziła atrofię potrzeb macierzyńskich u osadzonych, które nie utrzymywały żadnych kontaktów ze swoimi dziećmi37.
Deprywacje związane z odbywaniem kary pozbawienia wolności przez kobiety odzwierciedlają w sposób bezpośredni ich socjalizacyjne wpływy.
Kobieta najczęściej w ujęciu społeczno-kulturowym postrzegana jest przez sposób odgrywania ról – zazwyczaj żony, matki i właśnie ten aspekt co-dzienności życia na wolności wśród osadzonych kobiet wzbudza najwięcej kontrowersji, obaw, niepokojów i lęków. „Uwięzione” kobiety niemal noto-rycznie rozpatrują, analizują, wspominają życie na wolności. Przejawiają przy tym duże niepokoje i lęki związane z utrzymaniem trwałych
kontak-_____________
wiązków i czynności kobiet i mężczyzn jest różny, niemniej jednak pozycja i rola kobiet jest traktowana na niższym poziomie. Kobiecość wydawać się by mogło stanowi wyraźne ograni-czenie do równego uczestnictwa społecznego kobiet i mężczyzn. Kobiety poprzez swoje spo-łeczne i kulturowe umiejscowienia przypisane są według ściśle określanych warunków ładu społecznego do podporządkowania się „społecznej dyktaturze uwięzienia w swej płciowości”.
Kwestie kobiet w literaturze stricte odnoszącej się do odgrywania ról kobiecych, przyjmują uzasadnienie, iż wzorce kobiecości są naturalne, wiekowo i kulturowo obwarowane ich wy-pełnianiem i jest to założenie z gruntu rzeczy dla wszystkich jasne. Jednak wydaje się, iż w dobie przewrotów w realizacji ról zarówno mężczyzn, jak i kobiet należałoby dokonać rekonstrukcji wiedzy opartej tylko na stereotypach, a poszukującej wyjaśnień pomiędzy słeczną konstrukcją kobiet i mężczyzn oraz uwarunkowanymi przez te procesy relacjami po-między kobietami i mężczyznami, opisującą różnorodne formy opresji, wyzysku, dyskrymina-cji czy seksizmu stosowanego wobec kobiet. Szerzej na temat feministycznego sposobu podejścia do tworzenia wiedzy zob.: E. Gontarczyk, Kobiecość i męskość jako kategorie społeczno- -kulturowe w studiach feministycznych. Perspektywa socjologiczno-pedagogiczna, Poznań 1995. Zda-niem autorki opracowania w związku z nowymi typami relacji międzyludzkich, z załamaZda-niem sprawnie do niedawna działających mechanizmów adaptacyjnych oraz z ustawiczną zmianą roli społecznej kobiety będziemy świadkami wzrostu przestępczości kobiet.
36 Badania Rudnika wykazały, iż kobiety cechuje większa wrażliwość na karę pozbawie-nia wolności, która przyczypozbawie-nia się do znacznie bardziej dotkliwego jej znoszepozbawie-nia aniżeli w przypadku mężczyzn. Dolegliwości kary zdaniem autora wzrasta ruchem falowym, nigdy nie ustępuje, a najczęstszą ich konsekwencją są głębokie stany apatii. Zob. M. Rudnik, Warunki reedukacji młodocianych skazanych na krótkie kary pozbawienia wolności, „Biuletyn RPO. Materiały.
Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa” 1997, nr 32, s. 19.
37 Ibidem, s. 93.
Macierzyństwo w izolacji – kontrowersje, wyzwania, dylematy 79 tów z mężem, bezpieczeństwem ontologicznym dzieci. Projektują swoją przyszłość poprzez marzenia, czasami wręcz baśniowo i mitycznie. Z wielką niecierpliwością oczekują na listy od najbliższych. Tej radości często towa-rzyszy strach przed wiadomościami przykrymi, które jednoznacznie wska-zują na mały wpływ kobiet na zmianę sytuacji rodzin i tym samym przy-pominają skazanym o ich rzeczywistej sytuacji życiowej. Podobnie rzecz się ma w przypadku widzeń z rodziną, które są dla osadzonych wyczekiwa-nym momentem, przepełniowyczekiwa-nym euforią i podnieceniem przed spotkaniem z najbliższymi. Mimo iż w czasie tych spotkań skazana doświadcza ograni-czeń wynikających z odbywania kary pozbawienia wolności, to jednocześnie odczuwa satysfakcję, iż jej ograniczenie autonomiczno-prawne nie wpływa na jej postrzeganie przez członków rodziny, takie momenty zdaniem Grze-gorza Lewandowskiego kształtują pewność siebie38.
Odizolowanie kobiety od rodziny jest powodem narastania w nich cier-pienia uwarunkowanego ustawicznie trwającą tęsknotą, a te czynniki pro-wadzą z kolei zdaniem Marii Danuty Pełki-Sługockiej39 do pojawienia się stanów poddenerwowania i rozdrażnienia, co w ogólnym klimacie społecz-nym populacji uwięzionych kobiet wpływa na kształtowanie atmosfery i stosunków interpersonalnych zachodzących w zakładzie karnym. Bywa tak, iż skazane poprzez nieumiejętność współżycia z innymi, nieumiejętność poprawnej komunikacji, niechęć w stosowaniu kompromisów, kształtują postawy świadczące o ich daleko posuniętym egoizmie i egocentryzmie, co w konsekwencji doprowadza do pojawiania się licznych sporów oraz kon-fliktów pomiędzy osadzonymi. Kobiety odbywające karę pozbawienia wol-ności w sytuacji nagłej utraty anonimowości i przymusu egzystowania wśród innych kobiet, często zupełnie odmiennych charakterologicznie i po-chodzeniowo, często tracą poczucie własnej wartości, adoptując się do sytu-acji, w których nie przejawia się szacunku dla drugiej osoby z zachowaniem należnej godności i tolerancji.
Kolejnym istotnym czynnikiem wpływającym na odczuwanie dolegli-wości izolacji przez kobiety pozbawione wolności, jest przesadne skupianie uwagi na swoim wyglądzie, pomimo utrudnionych ku temu warunków higienicznych. Kobiety niemalże cały wolny czas poświęcają na zabiegi hi-gieniczno-kosmetyczne, służące poprawie wyglądu zewnętrznego. Obser-wuje się u skazanych swoistą rywalizację oraz ustawiczną chęć bycia modną i piękną w tych szczególnych warunkach. Na tym tle często rodzą się kon-flikty spowodowane zazdrością i chęcią posiadania przymiotów
poprawia-_____________
38 G. Lewandowski, Kobieta w zakładzie karnym, Warszawa 1994, s. 85.
38 G. Lewandowski, Kobieta w zakładzie karnym, Warszawa 1994, s. 85.