Socjalizacja, będąc procesem zmierzającym do uczynienia jednostki sprawnie funkcjonującą w konkretnym społeczeństwie, poprzez oddziały-wania ze strony środowiska społecznego, rodziny, szkoły, umożliwia jej usprawnienie genetycznie przekazanego materiału biologicznego3, stano-wiącego podłoże dla jej funkcjonowania, celem stania się istotą społeczną.
Natura ludzka osoby niepartycypującej w interakcjach społecznych ulega zanikowi4. Przykładem takiego stanu rzeczy są między innymi dwie dziew-czynki odkryte w 1920 roku w jamie wilczej. Mimo otrzymanej opieki nie wykazywały one cech zachowań typowo ludzkich, wręcz przeciwnie – ich postępowanie przypominało reakcje dzikich zwierząt5. Wynikało to z faktu, że nie doświadczyły od niemowlęcia interakcji z drugą osobą, która mogła-by stać się dla nich modelem funkcjonowania, który poprzez dotyk, w trak-cie wzajemnych interakcji (na przykład podczas karmienia niemowlęcia piersią), pobudzałby funkcjonowanie ich układu nerwowego, w szczególno-ści organu mózgu, do dalszego rozwoju. W związku z tym, że dziewczęta nie doświadczyły takiej bliskości, ich rozwój został zahamowany6.
W procesie socjalizacji nieodzowne jest uczestnictwo zawsze co najmniej dwóch osób, z których przynajmniej jedna stanowi swego rodzaju
transmi-_____________
3 A. Skuza, Interakcje społeczne w procesie socjalizacji, „Forum Pedagogiczne UKSW” 2011, nr 1, s. 227.
4 R. Miller, Socjalizacja, wychowanie, psychoterapia, Warszawa 1981, s. 13.
5 Ibidem, s. 14.
6 E. Morin, Zagubiony paradygmat – natura ludzka, przeł. R. Zimmand, Warszawa 1977, s. 83-86.
Pary o orientacji homoseksualnej w socjalizacji dzieci do roli płciowej 187 ter informacji o wzorcach i społecznie akceptowanych formach funkcjono-wania w społeczeństwie. Tymi osobami w początkowych etapach rozwoju jednostki najczęściej są rodzice. Mowa wówczas o s o c j a l i z a c j i p i e r -w o t n e j, -w trakcie której jednostka ma możli-wość przys-wojenia podsta-wo- podstawo-wych norm, wartości oraz ról społecznych7. Socjalizacja pierwotna stanowi pierwszą fazę, w której człowiek staje się członkiem społeczeństwa w wyni-ku wzajemnej interakcji przede wszystkim (duże znaczenie ma również ro-dzeństwo czy w dłuższej perspektywie czasowej – rówieśnicy, szkoła, środki masowego przekazu itd.) rodziców z dzieckiem8. Znaczenie przypisywane rodzinie w procesie uspołeczniania swych potomków było znane od dawna.
Sam August Comte twierdził, że rodzina jest podstawową komórką spo-łeczną9, a słynny starożytny filozof Arystoteles wysunął twierdzenie stano-wiące podstawę współcześnie najczęściej przywoływanej teorii, na której płaszczyźnie rozpatruje się rozumienie dynamiki funkcjonowania rodziny – teorii systemowej. Wspomniana teza brzmi: „(…) całość nie jest tym samym, co suma jej części…”10.
Przywołana teza oraz główne założenia teorii systemowej11 nieodzownie korelują z samym znaczeniem socjalizacji pierwotnej jako procesu dwu-stronnego, w którym dziecko poprzez interakcje z rodzicami przyswaja normy społeczne, wartości oraz wzorce kulturowe, będące w danym społe-czeństwie akceptowane. Wspomniane wzorce kulturowe, normy, wartości, jak również role rodzinne, a także role związane z płcią, są wypadkową wnoszonego do systemu rodzinnego przez rodziców całego wachlarza wzor-ców zachowań wygenerowanych i zinternalizowanych przez nich w swoich rodzinach generacyjnych. Dziecko, poprzez naśladownictwo i identyfikację, przyswaja podstawowe formy oraz reguły funkcjonowania w społeczeń-stwie. Uczy się również zachowań zgodnych z własną płcią. W związku z czym rodzice są zazwyczaj pierwszymi modelami w procesie s o c j a l i z a -c j i p ł -c i o w e j swy-ch wy-chowanków.
_____________
7 Ł. Zamęcki, Społeczne podstawy ładu politycznego, Warszawa 2011, s. 33.
8 M. Miczyńska-Kowalska, Socjalizacja w społeczeństwie ponowoczesnym, Lublin 2012, s. 121.
9 Ibidem.
10 L. Drożdżowicz, Ogólna teoria systemów, w: Wprowadzenie do systemowego rozumienia ro-dziny, red. B. De Barbaro, Kraków 1999, s. 11.
11 Według teorii systemowej rodziny zmiana jednego z elementów (członków) systemu rodzinnego pociąga za sobą zmianę pozostałych elementów (członków) niniejszego systemu i tym samym całej struktury rodzinnej. Wobec czego na każdy system należy patrzeć cało-ściowo, a nie jedynie przez pryzmat jednego z jego członków. Ponadto należy mieć na wzglę-dzie oddziaływania takich systemów społecznych, jak szkoła, różnego rodzaju instytucje itd., na dany system rodzinny i zwrotnie – oddziaływania danego systemu rodzinnego na systemy spoza jego granic (zob. L. Drożdżowicz, op. cit.; S. Chrząstkowski, Nie tylko schemat. Praktyka systemowej terapii rodzin, Warszawa 2014).
188 DOROTA DOLATA
Mimo całego wachlarza przemian, jakie miały miejsce w drugiej połowie XX wieku, przyczyniających się do zakwestionowania dychotomii w podzia-le na świat kobiecy oraz męski12, jak podaje wielu autorów, między innymi:
Elliot Aronson, Timothy D. Wilson, Robin M. Akert13, Richard J. Crisp, Rhiannon N. Turner14, Bogdan Wojciszke, Artur Mikiewicz15 i inni, socjali-zacja dziewcząt oraz socjalisocjali-zacja chłopców wciąż nie przebiegają równole-gle. Dziewczęta zachęca się do pasywności, z kolei chłopców do werbalnej i niewerbalnej ekspresji osobowościowej16. Jak piszą Crisp oraz Turner, ko-biety „polegają często na agresji słownej i innych, pośrednich formach agresji, uznawanych za bardziej akceptowane społecznie”17, z kolei mężczyźni czę-ściej na agresji bezpośredniej. Każde społeczeństwo narzuca akceptowane wzorce behawioralne przypisywane mężczyźnie i kobiecie. W konsekwencji, z biegiem czasu, mali członkowie społeczeństwa, uczą się dokonywać t y -p i z a c j i r o d z a j o w e j, czyli utożsamiania z „-powszechnie -pro-pagowanym wzorcem płci, a odrzucaniem cech drugiej płci”18.
Na dynamikę rozwoju konkretnej r o l i p ł c i o w e j, rozumianej jako „pu-bliczne wyrażenie tożsamości płciowej, to, co jednostka mówi i robi, by za-znaczyć, że jest mężczyzną lub kobietą”19, wpływ mają uwarunkowania biologiczne danej osoby, jej płeć w rozumieniu biologicznym, czyli „ograni-czony zestaw wrodzonych strukturalnych i fizjologicznych cech związanych z reprodukcją, dzielących świat na osobniki żeńskie (samice) i męskie (sam-ce)”20 oraz tak zwana płeć społeczno-kulturowa, inaczej gender, czyli to za Dorotą Pankowską – co „jest związane ze społecznym, kulturowym i psy-chologicznym wymiarem znaczenia, narzucanego ludziom w zależności od ich płci biologicznej i jest stosowane w odniesieniu do społecznego charakte-ru różnic między płciami”21.
_____________
12 K. Palus, Rola rodziny w kształtowaniu ról i stereotypów płciowych, w: Obrazy życia rodzinne-go z perspektywy interdyscyplinarnej, red. A. Michalska, Poznań 2006, s. 187.
13 E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, przeł. A. Bez-wińska et al., Poznań 1997, s. 471.
14 R.J. Crisp, R.N. Turner, Psychologia społeczna, przeł. M. Gocłowska et al., Warszawa 2009, s. 225.
15 B. Wojciszke, A. Mikiewicz, Nacisk rodziców na moralność i sprawność w wychowaniu chłop-ców i dziewcząt, „Przegląd Psychologiczny” 2003, t. 46, nr 4, s. 426.
16 R.J. Crisp, R.N. Turner, op. cit., s. 225.
17 Ibidem.
18 B. Wojciszke, A. Mikiewicz, op. cit., s. 426.
19 M. Seligman, E.F. Walker, D.L. Rosenhan, Psychopatologia, przeł. J. Gilewicz, A. Wojcie-chowski, Poznań 2003, s. 575.
20 B. Lott, D. Maluso, Społeczne uczenie się męskości i kobiecości, w: Kobiety i mężczyźni. Od-mienne spojrzenia na różnice, red. B. Wojciszke, Gdańsk 2002, s. 97.
21 D. Pankowska, Wychowanie a role płciowe, Gdańsk 2005, s. 17.
Pary o orientacji homoseksualnej w socjalizacji dzieci do roli płciowej 189 W związku z czym, odnosząc się do stanowiska interakcyjnego22, rola płciowa jest wypadkową korelacji płci dziecka (jego uwarunkowań gene-tycznych i hormonalnych) z wymaganiami, oczekiwaniami środowiska ze-wnętrznego względem niego. Jak pisze Katarzyna Palus, „ta pierwsza grupa czynników zapoczątkowuje proces różnicowania się międzypłciowego, lecz warunkiem jego zakończenia się jest zaistnienie pewnych środowiskowych okoliczności”23.
W sposób wyczerpujący o dynamice i etapach rozwoju roli płciowej pi-sze Jeanne Humphrey Block, wyróżniając pięć stadiów rozwoju roli24:
– I stadium – trwa w okresie pierwszych dwóch, trzech lat życia dziecka.
Rezultatem tego okresu jest wykształcone poczucie przynależności do konkretnej płci, „co staje się podwaliną budowania tożsamości płciowej zgodnie z kulturowymi wyznacznikami rodzaju”25,
– II stadium – stadium konformizmu, w którym jednostka zaczyna przejmować świadomie inicjatywę w funkcjonowaniu jako chłopiec bądź jako dziewczynka, tzn. wybiera takie formy zachowań, ubioru, które będą stereotypowo zgodne z jego płcią26,
– III stadium – stadium sumienności występuje w momencie, w którym dziecko musi podjąć konfrontację między uwewnętrznionymi naka-zami ról oraz stereotypów związanych z pełnieniem określonej roli płciowej z własnymi cechami osobowości i wymaganiami dnia co-dziennego27,
– IV stadium – stadium autonomii występujące w okresie dojrzewania jednostki. W tym okresie u adolescenta rozwijają się zdolności po-znawcze wyższych poziomów, stanowiące podwaliny do wejścia w sta-dium autonomii. Młodzież coraz intensywniej poszukuje autonomii i niezależności przy rozwijającej się samoświadomości, pozwalającej na adekwatniejsze poznanie siebie. Dzięki temu adolescent może zinterna-lizować oraz rozpoznać u siebie te cechy, które są stereotypowo przy-pisane płci przeciwnej. Najistotniejszym aspektem tego stadium jest zaakceptowanie tych aspektów własnego „ja”, które cechują się zarów-no męskością, jak i kobiecością. Tylko wówczas adolescent może wkro-czyć w kolejne stadium rozwoju roli28,
_____________
22 R. Vasta, M. Haith, S. Miller, Psychologia dziecka, przeł. M. Babiuch et al., Warszawa 2004, s. 610.
23 Ibidem, s. 192.
24 M. Chomczyńska-Miliszkiewicz, Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym. Kon-teksty pedagogiczne i psychospołeczne, Lublin 2002, s. 77-89.
25 D. Pankowska, op. cit., s. 32.
26 Ibidem.
27 Ibidem.
28 Ibidem, s. 32-33.
190 DOROTA DOLATA
– V stadium – stadium integracji, w którym dana osoba tworzy jej wła-ściwą koncepcję roli płciowej, łączącej zarówno męskie, jak i żeńskie wymiary osobowości. W tym stadium tożsamość rodzajowa, osobista i społeczna korelują ze sobą, tworząc integralną całość. Należy nad-mienić, że rola rodzajowa nie jest statyczna i cały czas dynamicznie się rozwija. W związku z czym jednostka nieustannie może przekształcać osobistą teorię roli29.
Przytoczone powyżej stadia, wyróżnione przez Block, stanowią ogólny zarys dynamiki przebiegu rozwoju roli płciowej w biografii jednostki. Nale-ży nadmienić, że nie stanowią one sztywnych ram, ponieważ u każdej osoby, w zależności od indywidualnych predyspozycji oraz czynników środowi-skowych, dynamika rozwoju roli rodzajowej jest różna. Spośród wyróżnio-nych powyżej faz powszechne jest osiąganie stadium konformizmu, jednak nie każda osoba osiąga fazę autonomii, a rzadko która fazę integracji30. Niemniej jednak charakterystyka poszczególnych stadiów wskazuje, że rea-lizacja dwóch pierwszych najczęściej odbywa się w większości za pośrednic-twem domu rodzinnego, z tego względu, że dziecko w tym okresie rozwo-jowym zazwyczaj najwięcej czasu spędza w otoczeniu swych opiekunów.
Dlatego, odnosząc się jednocześnie do t e o r i i s c h e m a t u r o d z a j o -w e g o, będącej „pozna-wczą reprezentacją cech z-wiązanych z byciem osobą płci męskiej lub żeńskiej”31, wskazującej na istotność dwóch czynników w wytworzeniu się u dziecka schematu płci: wrodzonej tendencji jednostki do filtrowania informacji ze środowiska zewnętrznego oraz wymuszone przez kulturę „wprowadzenie wyróżników rodzaju”32, za pomocą których łatwo można zidentyfikować płeć33, nie sposób przecenić istotności rodziny jako wypadkowej drugiego czynnika – kultury, w procesie formowania się roli płciowej jednostki.