Od rodziny, jak wskazuje Jan Żebrowski, „zaczyna się biografia człowie-ka. Rodzina wywiera istotny i znaczący wpływ na zachowanie się jednostek, ich stosunek do innych osób, świata wartości, do systemu norm i wzorów postępowania. Życie rodzinne zaczyna się, zanim się pojawią inne środo-wiska w życiu człowieka”17. To, co niezwykle istotne z perspektywy oma-wianego problemu, to fakt, który warto wyraźnie zaakcentować, iż „nie-zależnie od tego jak funkcjonuje rodzina, czy jest środowiskiem zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia wyraźne cechy patologii – w każdym przypadku kształtuje osobowość dzieci i młodzieży, postawę społeczną, wyznacza koleje losu (…)”18. Zakłócenia w funkcjonowaniu ro-dzinnego środowiska wychowawczego są szczególnie niebezpieczne dla wychowujących się w nich dzieci, ich rozwoju psychosomatycznego i wy-chowania, gdyż mogą stać się znaczącą, a nieraz przesądzającą determinan-tą zaburzeń w tym zakresie19.
Tymczasem, jak wskazują wyniki licznych badań20, małoletnie matki wywodzą się nierzadko ze zdemoralizowanych, zmarginalizowanych,
dys-_____________
16 Por. J. Żebrowski, Współczesne przeobrażenia w funkcjonowaniu rodziny polskiej, w: Rodzina polska na przełomie wieków. Przeobrażenia, zagrożenia, patologie, red. J. Żebrowski, Gdańsk 2001, s. 18; Rodzina…, op. cit., s. 7-8.
17 J. Żebrowski, op. cit., s. 16.
18 Ibidem.
19 M. Winiarski, Zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny i ich implikacje, w: Rodzina polska na przełomie wieków. Przeobrażenia, zagrożenia, patologie, red. J. Żebrowski, Gdańsk 2011, s. 53.
20 M. Bidzan, Nastoletnie matki. Psychiczne aspekty ciąży, porodu i połogu, Kraków 2007;
A. Sobańska, Nieletnie matki – przyczyny i konsekwencje, http://www.jadwiga.org/content/
view/125/42/, [online] dostęp: 8.08.2015; T. Rymiarz, Sytuacja emocjonalno-społeczna nieletnich
Nastoletnie macierzyństwo a rodzina pochodzenia 117 funkcyjnych środowisk. Wyniki weryfikacji empirycznych wskazują, iż małoletnie dziewczęta występujące o zgodę sądu na zawarcie związku małżeńskiego z powodu ciąży (lub dziecka urodzonego) najczęściej (prawie 70%) wywodziły się z niepełnych lub nieprawidłowo funkcjonujących ro-dzin. Tyle samo z nich negatywnie oceniało swoje środowisko rodzinne, wy-mieniając takie jego wady jak: „zaburzoną strukturę (brak jednego z rodzi-ców), chłód i brak więzi uczuciowej między członkami rodziny, autokratyzm wychowawczy (szczególnie ojców), pijaństwo ojców, dalej, trudne warunki materialne i mieszkaniowe”21. Urszula Kempińska uważa, iż to właśnie nieodpowiednie warunki w jakich przyszło dziewczętom wzrastać, przy-czyniły się do wytworzenia złożonej motywacji przedwczesnego rozpoczę-cia współżyrozpoczę-cia seksualnego. Zdaniem wspomnianej autorki inicjacja seksu-alna dziewcząt uwarunkowana była niezaspokojeniem ich podstawowych potrzeb psychicznych, takich jak: potrzeba miłości, uznania, bezpieczeń-stwa, akceptacji itp.22. W przypadku rodzin dysfunkcyjnych możemy również mówić o demoralizacji członków rodziny (na przykład pobyt w zakładzie karnym)23. Zdarza się, że jeden z rodziców (rzadziej obydwoje) są sprawca-mi przestępstw, na skutek popełnienia których odbywają kary bezwzględ-nego pozbawienia wolności w zakładach karnych lub podlegają karom w zawieszeniu. Konsekwencją związaną z odizolowaniem jednego z rodzi-ców (między innymi poprzez pobyt w zakładzie karnym) może być: „zabu-rzona identyfikacja z własną płcią, nieznajomość przepisów ról związanych z płcią, brak umiejętności komunikowania uczuć, a także ich zrozumienia i odbierania (…)”24.
Niewydolność funkcji rodzinnych wiązać się może z wieloma czynni-kami, wśród których wymienia się: uzależnienia, zaburzoną strukturę ro-dziny (roro-dziny rodziców samotnych, małoletnich, roro-dziny wielodzietne,
_____________
matek wychowujących nieślubne dziecko, w: Zagadnienia marginalizacji i patologizacji życia społecznego, red. F. Kozaczuk, Rzeszów 2008; T. Kucharski, M. Palkij, Charakterystyka porównawcza wybra-nych cech osobowości młodociawybra-nych matek i uczennic liceum ogólnokształcącego, w: Środowisko – mło-dzież – zdrowie. Pedagogiczne wymiary zagrożeń i rozwoju młomło-dzieży, red. J.A. Malinowski [i in.], Toruń 2007; G. Mikołajczyk-Lerman, Małoletnie rodzicielstwo jako problem psychospołeczny, w: „Polityka Społeczna” brw, nr 8, https://www.ipiss.com.pl/wp-content/uploads/downloads/
2012/10/ps_8_2007_g_mikolajczyk-lerman.pdf, [online] dostęp: 8.08.2015; Z. Izdebski, T. Nie-miec, K. Wąż, op. cit.; P. Bunio-Mroczek, Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym, http://www.wzlot.uni.lodz.pl/pub/dokumenty/123234.pdf, [online] dostęp:
8.08.2015.
21 U. Kempińska, Małżeństwa młodocianych. Ciąża, ślub i co dalej…?, Toruń 2012, s. 21.
22 Ibidem.
23 Por. M. Łukaszek, Wczesne formy aktywności seksualnej młodzieży nieprzystosowanej spo-łecznie, w: Zagadnienia marginalizacji…, op. cit., s. 208.
24 Ibidem, s. 208-209.
118 AGNIESZKA SKOWROŃSKA-PUĆKA
zrekonstruowane). Zdecydowanie najczęściej dla rodzin małoletnich matek charakterystyczna jest „rodzina niekompletna, w której brak jest jednego z rodziców na skutek zerwania więzi między małżonkami, co w następstwie często prowadzi do rozwodu”25.
Dokonując charakterystyki rodzin pochodzenia małoletnich matek, w dalszej kolejności należy wskazać niskie kompetencje rodzicielskie (braki w rozumieniu roli rodzicielskiej, kłopoty z analizą codziennych doświadczeń rodzicielskich, niska refleksyjność wobec własnych dzia-łań)26. Badacze zwracają uwagę, że właśnie „nastolatki z takich środowisk częściej zachodzą w ciążę, szukając ciepła i wsparcia poza domem, a przy tym nie mając żadnej wiedzy na temat antykoncepcji czy funkcjonowania całego organizmu. Często wiążą się z partnerami z tych samych środowisk, którzy nie gwarantują im żadnego zabezpieczenia, a co więcej – mają już za sobą początki kariery kryminalnej”27. (Przed)wczesna aktywność seksualna w takich przypadkach nie jest efektem „burzy hormonów”, wynika raczej z zaburzonych relacji z rodzicami oraz innymi osobami znaczącymi. Podję-cie współżycia seksualnego, jak wskazuje Grażyna Mikołajczyk-Lerman, stanowi rodzaj „ucieczki przed negatywnymi doświadczeniami emocjo-nalnymi”28.
Ponadto należy wskazać, że młodzi rodzice nierzadko wywodzą się z zaniedbanych kulturowo środowisk, dla których charakterystyczny jest niski poziom wykształcenia, co potwierdzają między innymi wyniki weryfi-kacji empirycznych prowadzonych przez Mariolę Bidzan. W takich okolicz-nościach powstaje swoiste „błędne koło: niski status społeczny obniża moż-liwości osobistego rozwoju, a to prowadzi do zaniku wyższych aspiracji życiowych oraz rozgoryczenia i frustracji, co znajduje wyraz w zachowa-niach dewiacyjnych, w swobodzie seksualnej i łączy się z częstą zmianą partnerów, a to sprzyja przedwczesnemu rodzicielstwu”29.
Kolejnym czynnikiem charakterystycznym dla rodzin pochodzenia ciężar-nych nastolatek lub małoletnich matek jest niska pozycja socjoekonomiczna – bezrobocie, trudna sytuacja materialna, ubóstwo30, będące wielokrotnie konsekwencją wyżej wymienionych czynników. Weryfikacje empiryczne prowadzone przez Wielisławę Warzywodę-Kruszewską oraz Paulinę
Bu-_____________
25 M. Winiarski, op. cit., s. 64; por. M. Bidzan, Nastoletnie matki… op. cit.; P. Bunio-Mroczek, op. cit.
26 Por. M. Kowalska-Kantyka, S. Kantyka, Możliwości wsparcia rodzin i osób dysfunkcyjnych przez ośrodki pomocy społecznej, Warszawa 2011, s. 83.
27 G. Mikołajczyk-Lerman, op. cit., s. 55.
28 Ibidem.
29 Ibidem.
30 Por. P. Bunio-Mroczek, W. Warzywoda-Kruszyńska, op. cit., s. 12-13.
Nastoletnie macierzyństwo a rodzina pochodzenia 119 nio-Mroczek wskazują, że rodziny małoletnich matek charakteryzują się niskimi lub skrajnie niskimi dochodami. Sytuacja ta jest o tyle niepokojąca, że niespodziewana ciąża w wieku nastoletnim umacnia gorsze położenie ekonomiczne31.
Małoletnie matki często pochodzą z rodzin rozbitych o niepełnej struktu-rze32. W rodzinach rozbitych istotnym przeobrażeniom ulegają prawie wszystkie jej funkcje. Mogą pojawić się trudności w zaspokajaniu „potrzeb ekonomicznych rodziny i pełnieniu zadań opiekuńczo-zabezpieczających, zwłaszcza w sytuacji, gdy matka – zmuszona rosnącymi potrzebami – po-dejmuje dodatkową pracę zarobkową. Ograniczona zostaje funkcja socjali-zacyjno-wychowawcza, a brak wzoru męskiego stanowi zagrożenie dla prawidłowej socjalizacji dziecka i rozwoju jego osobowości. Stwarza też często problem utrzymania autorytetu przez samotną matkę, szczególnie w okresie dojrzewania dziecka. (…) Zaburzona też zostaje funkcja emocjo-nalna. Rozbicie rodziny wytwarza w dziecku poczucie braku bezpieczeń-stwa i stabilizacji. Stan napięcia i niepokoju może nieraz prowadzić do zabu-rzeń nerwicowych czy charakterologicznych”33. (Przed)wczesny obowiązek macierzyński może w tym przypadku być konsekwencją wynikającą z cało-kształtu sytuacji psychologiczno-społeczno-ekonomicznej charakteryzującej rodziny niepełne.
Dla rodzin małoletnich matek lub ciężarnych nastolatek charakterystycz-ny jest brak formalizacji (zalegalizowania związku) oraz nieodpowiedni wzorzec płodności przekazywany z pokolenia na pokolenie. Ryzyko podję-cia (przed)wczesnej aktywności seksualnej i wynikających z tego konse-kwencji wzrasta jeśli na matkę i siostrę obowiązek macierzyński również spadł (przed)wcześnie34. Ta swoista reprodukcja społeczno-kulturowa reali-zuje się za pomocą procesu socjalizacji.
_____________
31 Por. A.J. Cunnington, What´s so bad about teenage pregnancy?, „Journal of Family Planning and Reproductive Health Care” 2001; G. Creatsas, A. Elsheikh, Adolescent pregnancy and its consequences, „The European Journal of Contraception and Reproductive Health Care” 2002;
S.D Hoffman i in., Reevaluating the costs of teenage childbearing, „Demography” 1993, 30(1), s. 1-13;
cyt. za: T. Niemiec, Macierzyństwo u młodocianych, „Nowa Medycyna – Zdrowie kobiety w ko-lejnych okresach życia” 2004, nr 1.
32 Por. A. Komorowska, Ginekologia wieku rozwojowego, Warszawa 1991; D. Rodacka-Wró-bel, Nieletnia matka – diagnoza zjawiska, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” 1996, nr 4.
33 K. Wszeborowski, Sytuacja wychowawcza w rodzinach rozbitych, w: Rodzina polska na prze-łomie wieków. Przeobrażenia, zagrożenia, patologie, red. J. Żebrowski, Gdańsk 2001, s. 235.
34 Por. Z. Izdebski, T. Niemiec, K. Wąż, op. cit.; A. Skowrońska-Zbierzchowska, Doświad-czenia…, op. cit.; M. Bidzan, Nastoletnie matki…, op. cit.; T. Szukalski, Nastoletnie macierzyństwo we współczesnej Polsce, „Polityka Społeczna” 2001, nr 1, https://www.ipiss.com.pl/wp-content/
uploads/downloads/2013/03/ps_1_2011__p_szukalski.pdf, [online] dostęp: 8.08.2015.
120 AGNIESZKA SKOWROŃSKA-PUĆKA
Dokonując charakterystyki rodzin pochodzenia małoletnich matek, w dalszej kolejności należy wskazać: stosowanie przemocy zarówno fi-zycznej, jak i emocjonalnej, odrzucenie przez (któregoś z) rodziców. Do kolejnych problemów występujących w charakteryzowanych rodzinach zaliczyć możemy: częste konflikty, które wyczerpują dzieci oraz partnerów psychicznie, poza tym „utrwalają »konfliktowy« styl życia małżeńskiego, który mogą w przyszłości powielać ich dzieci”35. Wszystko to może prowa-dzić do deprywacji uczuciowej36.
Warto jednak wyraźnie zaakcentować, iż nie można wskazać jednej od-powiedzi na pytanie jakie są rodziny małoletnich matek. Część weryfikacji empirycznych prowadzonych w tym zakresie zdaje się potwierdzać stereo-typ, iż pochodzą one ze środowisk dysfunkcyjnych, wychowują się w rodzi-nach o niepełnej strukturze, żyją w trudnych warunkach socjoekonomicz-nych, a ich matki, babki lub siostry również urodziły pierworodne dzieci jako bardzo młode kobiety37. Należy jednak wskazać na weryfikacje ukazu-jące „różnorodność sytuacji rodzinnej matek poniżej 20. roku życia – spora ich grupa pochodzi z rodzin pełnych, o dobrym statusie społeczno-ekono-micznym”38. Z badań przeprowadzonych w 2008 roku przez Zakład Badań Problemów Społecznych i Pracy Socjalnej w Instytucie Socjologii UAM wyni-ka, iż ponad 70% respondentek dorastało w rodzinie pełnej, dla której cha-rakterystyczne były dobre relacje między jej członkami. (Przed)wczesna ciąża nie stanowiła przyczynku do ucieczki z dysfunkcjonalnego domu ro-dzinnego, a była raczej efektem braków w edukacji seksualnej.
Podsumowując tę część narracji, należy jeszcze raz podkreślić, że do-świadczenia zdobyte w domu rodzinnym mają ogromny (często decydują-cy) wpływ na funkcjonowanie dziecka w przyszłości39. „Rodzina jest bardzo delikatną strukturą. Złe funkcjonowanie jednego z jej członków wpływa na złe funkcjonowanie pozostałych, szczególnie dotkliwie odczuwają to dzieci.
Konsekwencją wychowania dziecka w takiej rodzinie są między innymi zabu-rzenia jego zachowania”40, których przejawem może być (przed)wczesna aktywność seksualna. Dokonując charakterystyki negatywnego wpływu środowiska rodzinnego, należy wyraźnie zasygnalizować, że zagrożenie (przed)wczesną ciążą ma charakter probabilistyczny, a nie
deterministycz-_____________
35 M. Winiarski, op. cit., s. 54.
36 Por. P. Bunio-Mroczek, op. cit.
37 A. Resler, Dzieci mają dzieci, „Psychologia w Szkole” 2014, nr 4, s. 13, http://wshtwp.pl/
wp-content/uploads/2014/09/psychologia_w_szkole-2014_04.pdf, [online] dostęp: 8.08.2015.
38 Ibidem.
39 Por. P. Szukalski, op. cit.; M. Farnicka, Przemiany realizacji zadań rozwojowych. Ewolucja czy rewolucja?, Zielona Góra 2011.
40 P. Migała, op. cit., s. 22.
Nastoletnie macierzyństwo a rodzina pochodzenia 121 ny. Nie jest to zatem nieuchronna zależność przyczynowo-skutkowa, lecz raczej oparta na wysokim stopniu prawdopodobieństwa prognoza możli-wości wystąpienia (przed)wczesnej ciąży i związanego z nią obowiązku (przed)wczesnego macierzyństwa.