Euroregionalizacja w Polsce

Niemcy podjęły współpracę w 2714. Pierwsze euroregiony we wschodniej części kontynentu powstały na zachodniej granicy Polski. Głównymi przyczynami two-rzenia nowych zinstytucjonalizowanych form współpracy transgranicznej były:

• nowy kształt granicy zachodniej Rzeczpospolitej Polskiej, która stała się ze-wnętrzną granicą Unii Europejskiej,

• zawarcie układu stowarzyszeniowego z UE, w myśl którego współpraca trans-graniczna pomiędzy Niemcami i Polską nabrała prekursorskiego charakteru, • społeczności regionów przygranicznych zaczęły wykazywać coraz większą

aktywność i  chęć nawiązywania kontaktów społecznych i  gospodarczych z mieszkańcami regionów po drugiej stronie granicy,

• wewnętrzne granice pomiędzy Polską, Czechami i  Słowacją (Państwami Grupy Wyszehradzkiej) nabrały nowego znaczenia, gdyż stały się granicami pomiędzy państwami stowarzyszonymi z UE15.

Proces tworzenia euroregionów w Europie Środkowo-Wschodniej zainicjowa-ny został przez stronę niemiecką, która żywo zainteresowana była rozwojem swo-jej wschodniej granicy16. Euroregiony wschodnioeuropejskie tworzono w oparciu o ich zachodnioeuropejskie odpowiedniki, które również stanowią swego rodzaju pomosty w integracji europejskiej, przyczyniają się do rozwoju i aktywizacji spo-łecznej, gospodarczej i kulturowej regionów przygranicznych, niwelowania kon-fliktów etnicznych i regionalnych17.

4.4. Euroregionalizacja w Polsce

Reorientacja systemu społecznego, gospodarczego i politycznego w kierunku demokratycznego państwa prawa i gospodarki rynkowej spowodowały włączenie się Polski do struktur integracyjnych Zachodu18. Zwiększenie aktywności samo-rządów lokalnych oraz przystąpienie do Unii Europejskiej stało się bardzo waż-nym krokiem w kształtowaniu polskich euroregionów19.

14 A. Miszczuk, Współpraca transgraniczna, http://www.euroreg.uw.edu.pl/doc/Akademia 2007_2008/Sesja_IX/MISZCZUK/Miszczuk_wspolpraca_transgraniczna.pdf [dostęp 17.05.2014]. 15 H. Rasz, Euroregiony na granicach Polski, Informacja nr 686(IX) 1999, s. 13.

16 Współpraca transgraniczna w Europie, s.  17, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/ ASSETS_14-19.pdf [dostęp 20.05.2014].

17 M. Greta, Euroregionalizacja i jej wpływ na lokalny rynek pracy, [w:] D. Kopycińska (red.),

Dzia-łania ekonomiczne podmiotów rynkowych, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu

Szczeciń-skiego, Szczecin 2007, s. 189.

18 M. Kulesza, Transformacja ustroju administracyjnego Polski (1990–2000), „Studia Iuridica”, nr XXXVIII/2000, s. 79–80.

19 J. Kuźmicka, J. Bentkowska, Współpraca transgraniczna w euroregionie Pradziad, http://www. europradziad.pl/doce/050123_wspolpraca.doc, s. 1–2 [dostęp 26.05.2015].

Euroregiony na granicy zachodniej zazwyczaj posiadają znacznie większe zaso-by finansowe i ludzkie, a ich głównym celem jest nawiązywanie współpracy pol-sko-niemieckiej. Euroregiony rozlokowane wzdłuż granicy wschodniej wykazują zdecydowanie niższy potencjał wzrostowy, jednakże z punktu widzenia przebiegu dalszych procesów integracyjnych i przyjmowania do Unii Europejskiej nowych członków mają one kluczowe znaczenie, gdyż wschodnia granica Polski jest jed-nocześnie granicą całej Wspólnoty.

Współpraca euroregionalna prowadzona jest ze wszystkimi państwami grani-czącymi z Polską. Swoim zasięgiem obejmuje nie tylko regiony przygraniczne, lecz także, jak w przypadku Euroregionu Karpackiego, Węgry i Rumunię czy w przy-padku Euroregionu Bałtyk – Danię i Łotwę20. Na polskich granicach funkcjonuje obecnie osiemnaście euroregionów, w tym21:

• cztery na granicy zachodniej – z Republiką Federalną Niemiec – działają dwa dwustronne euroregiony: Sprewa–Nysa–Bóbr, Pro Europa Viadrina oraz dwa trójstronne: ze Szwecją – Pomerania i z Czechami – Nysa;

• osiem na granicy południowej – z Czechami i Słowacją – sześć dwustron-nych euroregionów: Tatry, Śląsk Cieszyński, Silesia, Pradziad, Glacensis, Dobrava, jeden trójstronny – Beskidy oraz jeden pięciostronny z Węgrami, Rumunią, Ukrainą i Słowacją – Euroregion Karpacki;

• trzy na granicy wschodniej – z Ukrainą, Białorusią i Litwą – działa jeden dwustronny Euroregion Puszczy Białowieskiej, jeden trójstronny Eurore-gion Bug i jeden czterostronny z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Ro-syjskiej – Euroregion Niemen;

• trzy na granicy północnej – z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyj-skiej – działają dwa dwustronne – Euroregion Szeszupa i Łyna–Ława oraz jeden sześciostronny Euroregion Bałtyk z udziałem jednostek terytorialnych z Danii, Litwy, Łotwy, Rosji i Szwecji.

Podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej, tak i w Polsce nazewnictwo euroregionów jest bardzo silnie związane z otaczającym je środowiskiem geogra-ficzno-przyrodniczym. Nazwy euroregionów pochodzą od nazw rzek, pasm gór-skich czy akwenów. Przykładem euroregionów, które zaczerpnęły nazwy od rzek są Euroregion: Nysa, Bug, Niemen, Łyna–Ława, od pasm górskich Euroregion Karpaty, od nazwy morza Euroregion Bałtyk, od krainy geograficznej: Pomerania, Silesia czy Śląsk Cieszyński, od nazwy kompleksu leśnego – Euroregion Puszcza Białowieska22.

20 S. Hajduk, Szlaki turystyczne jako element integracji regionów transgranicznych, „Człowiek i Środowisko”, nr 31(3–4)/2007, s. 90.

21 Ibidem, s.  90–91; Główny Urząd Statystyczny, Stan współpracy euroregionalnej w Polsce, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/ASSETS_20-30.pdf [dostęp 12.03.2013].

22 H. Dumała, Czy istnieje model „polskiego” euroregionu?, [w:] W. Malendowski, M. Szczepaniak (red.), Euroregiony: mosty do Europy bez granic, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2000, s. 59.

4.4. Euroregionalizacja w Polsce 91

Cechą charakterystyczną polskich euroregionów jest ich zróżnicowanie pod względem wielkości. Dysproporcja szczególnie widoczna jest na wschodniej i za-chodniej granicy. Euroregiony powstałe na granicy zai za-chodniej zajmują mniejszą powierzchnię niż te na granicy północnej i wschodniej. Wynika to z tego, że do porozumień euroregionalnych na zachodniej granicy przystępowały poszczegól-ne gminy (porozumienia zawieraposzczegól-ne są przez związki regionalposzczegól-ne i stowarzyszenia), natomiast do euroregionów na granicy wschodniej i północnej przystępowały całe województwa (porozumienia podpisywane były przez wojewodów)23.

Współpraca euroregionalna, w której uczestniczy strona polska, zajmuje łącznie obszar 547 206 km2 (8% powierzchni Europy). Przeciętna wielkość euroregionu wynosi 32 200 km2. Największymi euroregionami są Euroregion Bałtyk, Niemen, Bug i Karpacki, natomiast najmniejsze to Euroregion Silesia, Śląsk Cieszyński, Gla-censis i Pradziad24. Średnia gęstość zaludnienia w euroregionach wynosi 79 osób na km2. Największą gęstość zaludnienia mają najmniejsze euroregiony położone na południu kraju, wzdłuż granicy z  Czechami: Śląsk Cieszyński i  Silesia. Naj-mniejszą gęstość zaludnienia mają euroregiony Niemen i Tatry. Należy podkreślić, że struktura i wielkość euroregionów może się zmieniać. Przykładem może być tu Euroregion Sprewa–Nysa–Bóbr, do którego w 1997 r. dołączyły nowe gminy czy też Euroregion Karpacki, do którego przyłączyło się ówczesne województwo tarnowskie. Co do zasady do euroregionów mogą przystępować również nowe podmioty zagraniczne, jak było to w przypadku Euroregionu Bug, gdzie do współ-pracy przyłączyła się Białoruś, w przypadku Euroregionu Karpackiego – Rumunia. Współpraca euroregionalna może obejmować dwa modele: lokalny (samorzą-dowy) oraz rządowy (administracyjny). Model administracyjny występuje w eu-roregionach utworzonych na wschodniej i  północnej granicy Polski (Karpacki, Bug, Niemen i Bałtyk), natomiast samorządowy w euroregionach na zachodzie i południu Polski (Pomerania, Pro Europa Viadrina, Sprewa–Nysa–Bóbr, Nysa, Glacensis, Pradziad, Silesia, Śląsk Cieszyński, Beskidy i Tatry)25.

Euroregiony położone na zachodniej granicy mają większe możliwości rozwo-jowe niż ich odpowiedniki na wschodniej granicy26. Należy jednak pamiętać, że dla Unii Europejskiej również euroregiony na jej zewnętrznej, wschodniej granicy mają duże znaczenie. Związane jest to nie tylko z realizacją unijnej polityki kohezji społeczno-gospodarczej i terytorialnej, lecz także z dalszym przebiegiem proce-sów integracyjnych z dawnymi wschodnimi republikami byłego Związku Radzie-ckiego. Mimo podejmowanych działań euroregiony wschodnie posiadają

mniej-23 A. Mierosławska, Euroregiony na granicach Polski, Wydawnictwo Instytutu Ekonomiki Rolni-ctwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1999, s. 43–44.

24 S. Hajduk, op. cit., s. 94. 25 Ibidem, s. 95.

26 A. Żelazo, Współpraca międzynarodowa gmin przygranicznych, „Polski Instytut Spraw Mię-dzynarodowych. Biuletyn”, nr 59/2002, s. 532–533.

szą liczbę gmin partnerskich, na co niewątpliwie wpływ ma sytuacja gospodarcza i geopolityczna w regionie.

Rozwój euroregionów jest ważnym elementem realizacji polityki spójno-ści społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej. W  promowanie i  organizowanie współpracy euroregionalnej zaangażowane są Rada Europy, Rada Gmin i Regio-nów Europy. Unia Europejska utworzyła szereg programów finansowych wspie-rających współpracę transgraniczną. Dużą rolę w rozwoju polskich euroregionów odgrywają również rządowe programy wspierania i rozwoju poszczególnych re-gionów (Narodowa Strategia Spójności)27.

Początek współpracy polskich gmin z ich zagranicznymi odpowiednikami miał miejsce w latach 1990–199428. Zawarto wówczas traktaty, umowy i porozumienia ze wszystkim państwami graniczącymi z Polską29, w tym: Konwencję Madrycką

Polska (1993 r.)30, Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego (1993 r.)31

i Europej-ską Kartę Samorządu Regionalnego (1997 r.)32. Poza wymienionymi aktami prawa międzynarodowego zasady współpracy reguluje Ustawa z 15 września 2000 roku

o zasadach przystępowania wszystkich jednostek samorządu terytorialnego do mię-dzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych33.

Cele polskich euroregionów mają wymiar gospodarczy, społeczny i w zakresie ochrony środowiska naturalnego34. Większość euroregionów posiada opracowane programy rozwoju regionalnego, obejmujące szeroki zakres współpracy społecz-nej, gospodarczej i kulturalnej. Koncepcje planów zagospodarowania przestrzen-nego są zróżnicowane. Można jednak dostrzec pewną prawidłowość. Euroregiony na granicy zachodniej korzystają z doświadczeń pierwszego powstałego w Polsce

27 Ibidem, s. 533.

28 Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej między Wspólnotami i

Władza-mi TerytorialnyWładza-mi sporządzona w Madrycie dnia 21 maja 1980 r. (Dz.U. z 1993 r.).

29 J. Korczak, Ewolucja form współdziałania jednostek samorządu terytorialnego na forum

mię-dzynarodowym, [w:] J. Sługocki (red.), Samorząd terytorialny w Polsce i w Europie. Doświad-czenia i dylematy dalszego rozwoju, Bydgoszcz 2009, s. 331–345.

30 Fragment wypowiedzi Podsekretarza Stanu w MSWiA na Konferencji Rady Europy o współ-pracy transgranicznej, https://www.mswia.gov.pl/pl/aktualnosci/2502,Konferencja-Rady-Europy-o-wspolpracy-transgranicznej.pdf [dostęp 21.04.2009].

31 Euroregion Karpacki, Geneza i rozwój euroregionów, http://www.karpacki.pl/euroregion-fundusze_unijne-dane_ogolne-35.html [dostęp 12.06.2014].

32 Ibidem.

33 M. Furmankiewicz, Polskie samorządy gminne w organizacjach międzynarodowych, Uniwer-sytet Wrocławski, Wrocław 2004, s. 301; Ustawa z dnia 15 września 2000 r.o zasadach

przystę-powania jednostek samorządu terytorialnego do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lo-kalnych i regionalnych (Dz.U. z 2000 r., nr 91, poz. 1009). Tekst obowiązuje od 27 października

2002.

34 W. Malendowski, M. Ratajczak, Euroregiony – pierwszy krok do integracji europejskiej, Wydaw-nictwo Alta 2, Wrocław 1998, s. 8; W. Malendowski, M. Szczepaniak, Rola euroregionów w

pro-cesie integracji europejskiej, [w:] W. Malendowski, M. Szczepaniak (red.), Euroregiony – mosty bez granic, Wydawnictwo Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2000, s. 11–18.