Fortyfikacje bastionowe w Polsce (zarys problematyki)

Fortyfikacje bastionowe w systematyce sztuki obronnej zajmują szczególną pozycję Wraz z wcześniejszymi bastejowymi, reprezentują w sztuce obronnej okres twierdz klasycznych²²

Po stosunkowo krótkim czasie panowania systemu bastejowego, we Włoszech już w II połowie wieku XV pojawiają się pierwsze rozwiązania teoretyczne, które poprzez odmienne uformowanie podstawowego elementu obronnego jakim stał się pięcioboczny bastion zakładają zupełne wyeliminowanie punktów martwych przed frontem obronnym, co zapewniało większą skuteczność całego dzieła obronnego

18 Alfred Majewski Zamek w Wiśniczu. Warszawa 1968

19 Janusz Bogdanowski, Twierdza r. 1632 w Dankowie koło Krzepic. Arsenał r I nr 1 Kraków 1957 s 89 i n

20 Bohdan Guerquin, Zamki w Polsce. Warszawa 1974 s 122 -123

21 Andrzej Gruszecki, Bastionowe zamki… op cit s 155 -169

22 Syntetyczną charakterystykę poszczególnych okresów w historii fortyfikacji podał Janusz Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte. Kraków 1996 s 29

Mirosław Holewiński 56

Po pierwszych pracach teoretycznych, w Włoszech powstają pierwsze ufortyfikowania miast i twierdz systemu bastionowego Kontakty polskich arystokratów (należał do nich rów-nież Stanisław Warszycki, późniejszy kasztelan krakowski) z ośrodkami kultury i nauki w Italii, umożliwiały obserwacje włoskich osiągnięć Dlatego też pierwsze realizacje w tym zakresie na terenie Polski czerpały wzory właśnie z Włoch Twierdze włoskie, wznoszone przeważnie w terenie o zróżnicowanym ukształtowaniu, charakteryzowały się bardziej „zaostrzonym”

wysokościowo profilem (głębokie fosy, wyższe oskarpowania wałów) Do ich konstruowania używano, dostępnego w terenach górzystych, budulca kamiennego Taka technika budowania umocnień, wydłużała oczywiście czas ich realizacji i zwiększała koszty budowy

Drugim ważnym, europejskim ośrodkiem doświadczeń w budowie fortyfikacji bastiono-wych były Niederlandy prowadzące w tym czasie zwycięską, wyzwoleńczą wojnę z hiszpań-skim okupantem Tu też wyróżnić można dwie szkoły fortyfikacyjne: staro - i nowoholenderską

Nie wdając się w tym wypadku w szczegółową charakterystyką tych szkół, poprzestać należy na stwierdzeniu, iż wykorzystując specyfikę holenderskiego, wybitnie nizinnego krajobrazu, profil tych fortyfikacji był znacznie bardziej spłaszczony w porównaniu z włoskimi, a narys zdecydo-wanie bardziej rozbudowany, również o szerokie przeszkody wodne Tworzywem dla fortyfika-cji w Holandii nie mógł być tak jak we Włoszech kamień, lecz cegła ceramiczna Dlatego też na ogół niewysokie skarpy fortyfikacje holenderskich były ceglane Godnym odnotowania jest również fakt że jednym z najwybitniejszych teoretyków bastionowych fortyfikacji holenderskiej był Polak urodzony w Gdańsku, Adam Freitag Jego dzieło pt „Architectura militaris nova et aucta”, wydane po raz pierwszy w Leidzie w roku 1631, dedykowane królowi polskiemu Władysławowi IV i przetłumaczone następnie na wiele języków, stało się swoistym vademe-cum budowy fortyfikacji bastionowych w całej Europie przez następne prawie sto lat Wpływ doświadczeń holenderskich na polskie realizacje fortyfikacyjne był bardzo duży Dotyczy to zarówno umocnień poszczególnych twierdz, jak i obwarowań bastionowych całych miast, zwłaszcza Polski północnej (np Gdańsk, Elbląg, Braniewo, Toruń)

Trzecim wreszcie krajem, w porządku chronologicznym, który wypracował własną doktrynę fortyfikacji bastionowej, była Francja Główni teoretycy francuskiej szkoły fortyfikacji bastiono-wej to: Jean Errard Bar le Duc (1550 -1620); Antoine le Chevalier de Ville (1569 -1656) i Blaise Francois le Comte de Pagan (1596 -1656) Szkoła ta rozwijała się początkowo pod wpływem szkół włoskich a następnie holenderskich, lecz w okresie panowania tzw szkoły starofrancu-skiej, wypracowała własne, indywidualne rozwiązania (Errard, Pagan) Rozwinięcie francuskich fortyfikacji bastionowych nastąpiło jednak dopiero dzięki działaniom Sebastiana le Preste de Vaubana (1633 -1707) Fortyfikacje Vaubanowskie, zdefiniowane w tzw trzech manierach, na kolejne sto lat stały się obowiązującym wzorem fortyfikacji nowożytnych w Europie Ich główną cechą była znaczne rozbudowa zewnętrznych elementów obrony (raweliny, słoniczoła, półksię-życe) Fortyfikacje bastionowe szkoły francuskiej miały również pewien wpływ na realizacje polskie tego systemu, w tym również na budowę interesującej nas twierdzy w Dankowie

Analizując polskie fortyfikacje bastionowe, nie można pominąć dorobku rodzimych teore-tyków działający w Polsce zarówno w wieku XVII jak i w wieku XVIII Należeli do nich m in:

S Sarnicki; S Łaski; J Naronowicz -Naroński, K Siemienowicz, K Mieroszewski a później J Bystrzanowski²³ Pojawienie się fortyfikacji bastionowych za ziemiach polskich przypada na okres trudny dla Rzeczypospolitej Po złotym wieku XVI czyli dobie panowania Jagiellonów,

23 S Sarnicki, Księgi hetmańskie, (rkps BJ Sygn 171); Stanisław Łaski, Spraw i postępków rycerskich opisanie krótkie Lwów 1599; Józef Naronowicz -Naroński, Architectura Militaris, to jest budownictwo wojenne (rkps z roku 1659 BUW, opracowana drukiem przez Tadeusza Nowaka Warszawa 1957; Kazimierz Siemienowicz, Artis magnae artilleriae pars prima Amsterdam 1650; K Mieroszewski, Architectura Militaris, (rkps BJ

sygn 466); W Bystrzanowski, Informacja matematyczna Lublin 1747

Bastionowy zamek kasztelana Stanisława Warszyckiego w Dankowie... 57

sytuacja polityczna Polski w dobie królów elekcyjnych była coraz trudniejsza Wynikało to po części z osłabienia władzy królewskiej, ale głównie z wzrostu potęgi sąsiadujących mocarstw jak Turcja i Szwecja a później również Rosja, które po państwa coraz agresywniej oddziały-wały na nasze granice Kulminacją tego procesu był okres „Potopu szwedzkiego”²⁴, kiedy to doskonale wyszkolone, m in w sztuce oblężniczej, wojska króla Karola Gustawa w roku 1655 opanowały prawie całe terytorium Polski, zdobywając większość miast i twierdz Jakby tego było mało, w drugiej połowie XVII wieku, mają miejsce trudne wojny z powstańcami ukra-ińskimi pod wodzą Chmiel nickiego (1648 -1655); najazd wojsk siedmiogrodzkich Rakoczego (1657), nasilające się najazdy Tatarów i działania wojsk zwaśnionego z królem rokoszanina Lubomirskiego (1665 -1666)

Obszar Małopolski w tym czasie charakteryzował się w XVII wieku już bardzo rozwiniętą siecią osadnicza Lecz w odróżnieniu od ziem kresowych, nie było tu wielkiej własności ziem-skiej Podobnie jak w Wielkopolsce dominował model jednowioskowego dworu średnioza-możnego szlachcica W Małopolsce stosunkowe liczne i rozległe były dobra duchowne w tym klasztorne²⁵ Jedynie 8 magnatów posiadało majątki powyżej 20 wsi Obserwuje się też proces skupowania własności od uboższej szlachty, przez magnatów posiadających już duże majątki kresowe Zakładanie przez przedstawicieli tej klasy społecznej drugich rezydencji w pobliżu stołecznego Krakowa (wiek XV i XVI) a następnie Warszawy (wiek XVII i XVIII) wynikało z chęci aktywniejszego uczestnictwa w życiu politycznym królestwa Przykładem mogą tu być rodziny Zbaraskich (Pilica, później Łodygowice); Wiśniowieckich (Baranów); Radziwiłłów (Opatów, później podkrakowskie Balice) Rodzinami od pokoleń związanymi z Małopolską byli:

Braniccy (Branice); Ossolińscy (Krzyżtopór); Lubomirscy (Wiśnicz, Lańcut) a w późniejszym okresie Potoccy (Krzeszowice, Łańcut) Mniejsi właściciele ziemscy, wywodzący swoje nazwi-ska rodowe przeważnie od nazw miejscowości, budowali niewielkie dwory obronne, posiada-jące przeważnie ziemno -drewniane obwałowania Wymienić tu można przykładowo: Branice – Branickich; Dębno – Dębińskich, Szymbark – Gładyszów, Jeżów – Jeżowskich, Zebrzydowice – Zebrzydowskich, Oporów – Oporowskich, a także: Lanckoronę, Szydłowiec i Żywiec²⁶

Przebudowy zamków i obronnych rezydencji na twierdze bastionowe nie są w XVII wieku w Małopolsce zjawiskiem częstym Dotyczy to jeszcze w wieku XVI Tenczyna i Rożnowa, w pierwszej połowie wieku XVII przykładowo: Wiśnicza i Łańcuta i w mniejszym zakresie Pieskowej Skały Pewnym ewenementem wśród zamków z tego okresu jest zamek Krzyżtopór, który powstał od podstaw jako wielkie założenie rezydencjonalno -obronne, wpisane w pię-ciobok fortyfikacji bastionowych²⁷ W tej liczbie najbardziej nas interesujące są zamki bastio-nowe w Dankowie, Pilicy i Łodygowicach, których bezpośrednim właścicielem był Stanisław Warszycki kasztelan krakowski, oraz zamek bastionowy w Krzepicach w bezpośrednim sąsiedz-twie Dankowa, który Warszycki Szwedom odbierał, a także słynne Fortalicjum Marianum, czyli bastionowe fortyfikacje Jasnej Góry, obronione przed Szwedami, w pewnym zakresie też dzięki militarnej i materialnej pomocy właściciela Dankowa

W odróżnieniu od magnackich założeń bastionowych, których narys był zbudowany na planie regularnego pięcioboku (zamki w Wiśniczu, Łańcucie i Ujeździe), wymienione wyżej twierdze związane bezpośrednio lub pośrednio osobą kasztelana krakowskiego, Stanisława

24 Stanisław Herbst, Wojna Obronna 1655 ‑1660 Warszawa 1957

25 Historia Polski. Praca zbiorowa Warszawa 1957 -1960

26 Teresa Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI Warszawa 1979

27 Najszersza charakterystykę zamków bastionowych w Małopolsce przedstawia Andrzej Gruszecki w swej pracy z roku 1962, Bastionowe zamki… opcit, gdzie podaje szczegółowe charakterystyki 10 obiektów: Czemierniki, Wiśnicz, Pieskowa Skała, Pilica, Danków, Ujazd (Krzyżtopór), Łodygowice, Ćmielów, Rzemień i Krzepice oraz wzmiankuje kolejnych 7 obiektów: Rożnów, Baranów, Przecław, Pińczów, Ossolin, Giełd, i Breń

Mirosław Holewiński 58

Warszyckiego posiadają bardziej uproszczone narysy Figurą forteczną, na bazie której powstał narys twierdz Jasna Góra oraz Krzepice i Łodygowice jest regularny kwadrat, zaś podstawą narysu twierdzy Pilica jest regularny prostokąt W liczbie tej jedynie fortyfikacje Dankowa, sta-nowią pewien wyjątek Tu bowiem figura forteczna tylko trochę przypomina prostokąt, a i roz-planowanie poszczególnych elementów obronnych jest nietypowe, ale wyraźnie nawiązujące, o czym już wspomniano, do modelowych rozwiązań szkoły francuskiej, wypracowanych przez Errarda Dotyczy to m in zdwojonych półbastionów, zwanych inaczej bastionami kleszczo-wymi, zastosowanych w frontach południowym i północnym dankowskiej twierdzy