W
2000 R Andrzej Legendziewicz na konferencji w Kłodzku poruszył problematykę zwią-zaną z forteczną stolarką drzwiową na Śląsku1 Zarysowując ówczesny stan zachowania postulował utworzenie katalogu zamknięć fortecznych W 2005 r Maciej Małachowicz na kon-ferencji w Srebrnej Górze przedstawił stan zachowania detalu architektonicznego w fortyfikacji pruskiej w tym stolarki drzwiowej2 Te dwa referaty były pewnego rodzaju inspiracją, dla autora artykułu, do podjęcia tego tematu w pracy magisterskiej3, a w jej ramach utworzenia katalogu trzydziestu dziewięciu, zachowanych w twierdzach Srebrna Góra, Kłodzko i Nysa, stolarekInspiracją była również wieloletnia obserwacja przemian, które zaszły od czasu poruszenia pro-blematyki detalu fortecznych zamknięć Opracowany materiał jest podstawą do porównywania do stolarek na terenie kraju i dalszego badania stolarki obronnej oraz detalu w fortyfikacjach
W minionej dekadzie nastąpiła zmiana zmierzająca ku ochronie i właściwemu zago-spodarowaniu zachowanych fortyfikacji pruskich pasa umocnień Sudetów Przyczyniło się do tego zainteresowanie i działalność organizacji pozarządowych głównie Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji (TPF) zrzeszającego min: architektów i konserwatorów z Politechniki Warszawskiej i Wrocławskiej W 2000 r w Kłodzku, Srebrnej Górze oraz Nysie zorganizowano konferencje naukowe, które wpłynęły znacząco na zainteresowanie tematyką ochrony fortyfi-kacji władz miejskich i gminnych W Kłodzku w opiekę i ochronę fortyfifortyfi-kacji zaangażowało się, stowarzyszenie Akademia Przygody, które oprócz rewitalizacji Lunety Żuraw4 wykonuje dokumentacje twierdzy i w miarę możliwości czuwa nad właściwą realizacją prac remonto-wych W Srebrnej Górze podobną rolę, choć z naciskiem na badania historii twierdzy, pełni Towarzystwo Srebrnogórskie, które zorganizowało cztery konferencje (lata 2005, 2007, 2009, 2012) zwieńczone publikacjami Oddział TPF w Nysie, dzięki prekursorskiej, od 2001 r, insce-nizacji bitew historycznych, zainteresował mieszkańców a także władze miejskie, powiatowe i wojewódzkie, podjęciem działań na rzecz zagospodarowaniu turystycznego twierdzy
1 A Legendziewicz, Zabytkowe drzwi forteczne na Śląsku – stan zachowania,[w:] Fortyfikacja, Nowożytne For-tyfikacje Śląska Twierdze Kłodzko i Srebrna Góra, red M Lewicka -Cempa, tXII, 2000, s 103 -108
2 M i M Małachowicz, Katalog detalu architektonicznego nowszej fortyfikacji (XVIII – XIX w.) dla użytkow‑
ników i właścicieli zabytkowych obiektów. Fortyfikacja Pruska, Wrocław 2001 Katalog powstał w ramach Krajowego Programu Ochrona i Konserwacja Architektury Obronnej Ministerstwa Kultury i Sztuki, realizo-wanego w latach 1997 -2002
3 Praca pt: Stolarka drzwiowa w pruskich fortyfikacjach pasa umocnień Sudetów i jej problematyka konser‑
watorska, praca napisana w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, Zakładzie Konserwatorstwa, na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Toruniu, pod kierunkiem dr hab J Krawczyka, mps, w Bibliotece UMK WSP w Toruniu
4 Ważnym osiągnięciem jest budowa drewnianego mostu z częścią zwodzoną wg XVIII-wiecznych wytycznych pruskich Członkowie stowarzyszenia zabezpieczyli wiele detali fortecznych przed zniszczeniem
Grzegorz Basiński 164
Efektem tych działań i inicjatyw organizacji, we współpracy z władzami gminnymi, było opracowanie koncepcji ochrony całych kompleksów fortecznych, wraz z przedpolem i dawnym fortecznym zapleczem Na jej podstawie w 2002 r Rada Gminy Stoszowice powołała w Srebrnej Górze pierwszy w kraju Forteczny Park Kulturowy5 W ślad za tym dobrym przykładem w 2005 roku FPK został powołany w Kłodzku6 Ważnym efektem było również dokonanie wpisów do rejestru zabytków pominiętych dawniej dzieł7
W 2004 roku Twierdza Srebrnogórska wpisana została na listę Pomników Historii Prezydenta RP W 2006 r w twierdzy podjęto pierwsze poważane prace remontowe, które dotyczyły będą-cych w awaryjnym stanie technicznym bram – Bastionu Dolnego i Bramy Dolnej (tzw Orła) gdzie odrestaurowano wrota zewnętrzne i wewnętrzne W latach 2006 -2012 na kontynuowanie prac remontowych wydano łącznie ok 11 mln zł Wykonano min 11 nowych zamknięć zewnę-trznych W Nysie dotacje ze środków unijnych w wysokości ok 12 mln zł wydatkowano na kompleksowy remont Fortu Wodnego, Bastionu św Jadwigi i wieży ciśnień przy Forcie Prusy8 W ramach remontu wykonano również nową stolarkę drzwiową i okienną W Twierdzy Kłodzko prace remontowe miały miejsce w latach 2009 -2012 min: przy Bramie Miejskiej, Kurtynie Tumskiej oraz przy Wielkim Kleszczu Łącznie wydatkowano ok 5 mln zł a do końca 2013 r
ma powstać iluminacja twierdzy kosztem ok 1,6 mln zł
Prace modernizacyjne i adaptacyjne prowadzone w ostatniej dekadzie potwierdzają, że for-tyfikacje wciąż, mimo wpisu do rejestru zabytków, traktowane są przez zarządców jako pole do swobodnych realizacji budowlanych, modernizacyjnych i rekonstrukcyjnych działań mają-cych przynieść efekt ekonomiczno -medialny, bez poszanowania rzetelności historycznej i zasad konserwatorskich Sytuację utrudnia brak specjalistycznej wiedzy służb konserwatorskich przy ocenianiu projektów budowlanych i wykonawczych Projektanci i wykonawcy nie przywiązują wagi do odpowiedniego standardu działań wobec detalu fortecznego a niewielka ilość zachowa-nego wyposażenia i detalu utrudnia studia badawcze opierające się z konieczności na badaniach dostępnych materiałów ikonograficznych, co stanowi także istotny problem w kontekście funk-cji dydaktycznych Ekspozycja nawet najlepiej zachowanych umocnień nie oddaje ich pierwot-nego wyglądu bez pokazania elementów historyczpierwot-nego uzbrojenia, małej architektury i innych urządzeń technicznych wypełniających wizualnie przestrzeń fortecznych budowli i decydują-cych o ich militarnej skuteczności9 Oceniając tego typu realizacje potwierdza się teza, że prace res tauratorskie dostosowuje się do przeciętnego gustu podróżującej publiczności, przeprowa‑
dzając je nie w zależności od naukowego znaczenia i odpowiednio do rangi zabytku, lecz pod kątem widzenia jego wartości jako atrakcji turystycznej10.
5 P Wild, Forteczny Park Kulturowy w Srebrnej Górze, [w:] Twierdza Srebrnogórska, [red] T Przerwa, G Pod-ruczny, Srebrna Góra 2006
6 E Kielar, Forteczny Park Kulturowy – Twierdza Kłodzko, [w:] Ochrona Zabytków 2/2007, red M Gawlicki, s 97 -104
7 W Nysie pierwszy wpisano Fort II (nr rej6/2001), Fort Wodny (30/2004), Bastion św Jadwigi (31/2004) a najpóźniej najbardziej wartościowy Fort Prusy (90/2009) W Kłodzku wartość Fortu Owcza Góra zauważono dopiero przez wpis w 2003 r (nr rej 143/A/02/1 -17) W Świdnicy na wpis czekają budynki dawnych koszar, budynek komendanta i budynek artylerzystów
8 http://wwwtwierdzanysacom/indexphp?option=com_content&task=view&id=34&Itemid=12 [dostęp 09
032012]
9 M Górski Konserwatorskie zasady adaptacji dzieł obronnych fortyfikacji nowszej w kontekście funkcji dy‑
daktycznej zabytku, [w:] Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych, red
B Szmygin, Warszawa -Lublin 2009, s 31
10 W Frodl Pojęcia i kryteria wartościowania zabytków, Warszawa 1966, s 25
Stolarka drzwiowa w pruskich twierdzach pasa umocnień Sudetów. Problemy... 165
Przeprowadzone prace budowlane11, w tym – próby odtworzenia stolarki, są niestety, w wielu przypadkach złymi wzorcami do naśladowania przy konserwacji czy kolejnych inwe-stycjach modernizacyjno -adaptacyjnych, które ze względów funkcjonalnych będą wymagały nowych zamknięć bramnych i drzwiowych Analiza dotychczasowych realizacji i doświadczeń może pozwolić na wyciągnięcie wniosków dla przyszłych działań wobec stolarki fortecznej również w skali kraju
Poniżej przedstawiono schemat działań których spełnienie powinno zapewnić należytą och ronę, ekspozycję i dalsze funkcjonowanie zabytkowych zamknięć drzwiowych i bramnych
Metodę prac przy stolarce otworowej przedstawił Janusz Krawczyk12 ujmując prawidłowy pro-ces konserwatorski w ośmiu etapach: identyfikacja, ocena stanu zachowania i przyczyn znisz-czeń, wartościowanie, wnioski – koncepcja konserwatorska, ustalenia programu prac, realizacja, dokumentacja przeprowadzonych prac, profilaktyka i okresowe kontrole stanu zachowania
Fot. 1. Kłodzko, Twierdza Główna, Brama Miejska (poł. XIX w.) po renowacji w 2010 r. z zachowaną oryginalną stolarką. Brak badań historycznych, archeologicznych, architektonicznych, mykologicznych i profesjonalnych badań stratygraficznych oraz błędy w wykonawstwie dały odpowiednio widoczne efekty.
Fot. G. Basiński 2013.
Identyfikacja
Celem tego etapu jest rozpoznanie i zbadanie historii, budowy i plastyki dawnej stolarki wraz z jej otoczeniem Podstawowym błędem jest skupienie się na pracach projektowych i remonto-wych przy pominięciu badań konserwatorskich Stąd prace wykonawcze zwykle realizowane są wg uznania wykonawcy
Analiza obszernego zbiór materiałów planistyczno -projektowych stanowią podstawę dla datowania otworu w którym stolarka się znajduje Niestety dane dotyczące detalu stolarki są
11 mimo, że prace te prowadzono jedynie w wybranych fragmentach twierdz osiągnęły poziom znacznie większy niż w całym okresie powojennym
12 J Krawczyk, Charakterystyczne cechy zabytkowej stolarki drzwiowej i jej problematyka konserwatorska, [w:]
Zabytkowe budowle drewniane i stolarka architektoniczna wobec współczesnych zagrożeń, red E Okoń, Toruń 2005, s262
Grzegorz Basiński 166
bardzo skromne Dopiero w II poł XIX w informacje o detalu stają się bardziej precyzyjne, zapewne ze względu na stopniową unifikację wyposażenia, co widoczne jest w projektach wrót stalowych w Twierdzy Kłodzko Nikła ilość literatury dotyczącej detalu fortecznego nie wyróż-nia się w od niesieniu do reszty kraju Powoduje to, że podstawowym materiałem do badań pozo-stają zachowane obiekty same w sobie Specyficzna konstrukcja deskowo -szpungowa opierzana deskami w różnych wariantach ułożenia, stosowana w większości badanych stolarek, jest dużym utrudnieniem w datowaniu13 Stąd niezbędne są analizy i porównania elementów drugorzędnych takich jak: rozwiązania funkcjonalne, konstrukcja rewersu, okuć14
Często nie rozwiązanym problemem jest ustalenie pierwotnej kolorystyki [patrz fot 1, 2]
stąd identyfikacja dawnych drzwi fortecznych powinna obejmować badania stratygraficzne15 W przypadku skrzydeł drzwiowych i bramnych o niejasnym pochodzeniu, zaleca się wyko-nać badania dendrochronologiczne Należy również przeprowadzić badania archeologiczne obejmujących całe założenie bramne ze względu na możliwość odsłonięcia elementów mostu obronnego16
Pominięcie etapu identyfikacji może być przyczyną utraty cennych wartości stolarki Błędy wynikające z braku rozpoznania to min:
– usztywnienie konstrukcji przez wklejenie i przykręcenie szpung (szpong),
– maskowanie historycznych rozwiązań (np szpachlą samochodową) połączeń między pio-nowymi deskami rewersu, maskowanie śladów dawności (wypłukane i wypalone od słońca słoje drewna), maskowanie śladów nawarstwień po zmianie miejsca montażu zawiasu, zasuwy, dawnych napraw,
– oczyszczenie i pozostawienie powierzchni w kolorze naturalnego drewna bez użycia farby kryjącej, malowanie stolarki oraz okuć w tym samym kolorze i przy użyciu tej samej farby, – montowanie do XVIII-wiecznej stolarki okuć stosowanych dopiero od XIX wieku