Przykłady realizacji architektonicznych uzupełnień obiektów pofortecznych zidentyfikowa no w Polsce i krajach europejskich, wybranych ze względu na występowanie reprezentatywnego zasobu fortyfikacji i ich adaptacji Wybór przykładów zagospodarowania ograniczono do now-szej fortyfikacji stałej z okresu od XIX do początku XX wieku W Polsce powstało wiele opraco-wań konserwatorskich, konserwatorsko -programowych oraz konserwatorsko -projektowych doty czących ochrony i zagospodarowania zespołów i obiektów pofortecznych z XIX i pocz XX w, niewiele jest jednak przykładów realizacyjnych Przyjęto założenie, że w krajach Europy Zacho dniej, gdzie realia gospodarki rynkowej znacznie wcześniej spowodowały spadek zainte-resowani tymi terenami przez wojsko, znajduje się więcej realizacji
Po przeanalizowaniu materiałów wyjściowych najbardziej dogodnym okazało się pogranicze Niemiec z Belgią, Holandią, Luksemburgiem oraz Francją, nasycone fortyfikacjami z interesują-cego okresu Szczególnie zasobne są tereny Francji na zachód od Renu, na których po wojnie francusko -niemieckiej w 1870 -71 r powstawały (do 1914) również umocnienia realizowane przez Niemców Trudnych wyborów wymagało wyodrębnienie do lustracji tych fortyfikacji, któ-re powstawały ewolucyjnie, zwłaszcza z występujących równolegle twierdz klasycznych XVIII/
XIX-wiecznych i fortowych z XIX wieku Ostatecznie z tego obszaru wytypowano następujące zespoły do badań/lustracji:
Belgia
– Twierdza w Liege – klasyczna Vauban`a XVII/XVIII w, z rozbudową w fortową w II poł
XIX w
– Twierdza w Namur – klasyczna Vauban`a XVII/XVIII w, z rozbudową w fortową w II poł
XIX w
– Twierdza w Antwerpii – fortowa, budowana w II poł XIX w
Francja
– Fort Guetrange w Thionville – rozproszony z 1899 -1914
– Twierdza w Metz – klasyczna Vauban`a XVII/XVIII w, z rozbudową w fortową w II poł
XIX w
– Twierdza w Strasburgu – klasyczna Vauban`a XVII/XVIII w, z rozbudową w fortową w II poł XIX w
– Twierdza w Bellfort – klasyczna Vauban`a z późniejszym obozem warownym; z rozbudową w fortową w II poł XIX w
Holandia
– Nieuwe Hollands Waterlinie: linia obronna budowana w XIX w i rozbudowana/zmoder-nizowana w okresie międzywojennym
– Utrecht, Werkendam, Den Velden Luksemburg
– Twierdza w Luksemburgu – klasyczna Vauban`a XVII/XVIII w; Fort Thungen
Współczesne uzupełnienia fortyfikacji. Przykłady zagraniczne 129
Niemcy
– Twierdza w Moguncji (Mainz) – klasyczna XVIII -XIX w
– Twierdza w Kolonii – fortowa z XIX w
Współcześnie obiekty poforteczne zagospodarowywane są bardzo różnorodnie, najczęściej przypadkowo W wielu przypadkach (w rejonie Metz w większości) użytkowane są przez woj-s ko, przeważnie ekwoj-stenwoj-sywnie Intenwoj-sywniejwoj-sze, wwoj-spółczewoj-sne zagowoj-spodarowanie, przede wwoj-szywoj-st- wszyst-kim turystyczne, jest zdecydowanie pełniejsze w przypadku wcześniejszych, klasycznych części twierdz w Namur, Luksemburgu, Belfort Z dużą troskliwością odrestaurowano i zaadaptowano tam większość historycznych obiektów kubaturowych i umocnień ziemnych Opracowano oraz wykonano indywidualne systemy informacji w formie małej architektury, aranżacji wnętrz jed-noznacznie identyfikujące elementy fortyfikacji w tkance miejskiej Cechuje je wysoki poziom estetyczny, duża komunikatywność, doskonały odbiór przez zwiedzających Negatywnym przyk ładem jest realizacja w okresie powojennym dużego kompleksu szpitalnego, w położonej na wzgórzu nad miastem cytadeli Twierdzy Liege, w znacznym stopniu niszczącego zabytkowy zespół Obecnie nad miastem dominuje kanciasty szpital Zagospodarowanie XIX-wiecznych twierdz w Liege, Strasburgu i Belfort dowodzi, że forty są wykorzystywane raczej w sposób ekstensywny do celów turystycznych, bez wprowadzania większych, stałych kubatur do wnętrz
Niestety w obszarach silnie urbanizujących się stwierdzono przypadki żywiołowego, niszczą-cego obiekty zagospodarowania wnętrz fortów Najbardziej negatywne przykłady:
– lokalizacja bazy oczyszczania miasta Forcie Embourg w Liege;
– zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna w Forcie Boncelles w Liege;
– zabudowania Uniwersytetu Pasteura w Forcie Foch w Strasbourgu;
Po zapoznaniu się z wytypowanymi obiektami można wyciągnąć zasadniczy wniosek, że za granicą nie dopracowano się jeszcze spójnych koncepcji postępowania przy zagospodarowywa niu historycznych fortyfikacji Najlepiej opracowano sposoby standardowej adaptacji turystycz nej, zarówno w skali zagospodarowania jak i architektonicznej W celu udostępnienia turystycz nego obiektów zrealizowano znaczną liczbę elementów małej architektury, niewiele jest jednak roz-wiązań większych współczesnych uzupełnień kubaturowych
Jako rezultat przeprowadzonych badań uzyskano bogaty, przeglądowy materiał porównaw-czy w zakresie współczesnego zagospodarowania fortyfikacji, który musiał następnie być podda ny gruntownej selekcji i opatrzony komentarzem Podstawowym kryterium bardziej szczegóło wego wyboru obiektów było stwierdzenie występowania współczesnych uzupełnień para - i ahis torycznych w rewaloryzacji historycznych struktur Badania dotyczyły przede wszyst-kim finalnej formy rewaloryzacji i współczesnych uzupełnień, dostępnej wizualnie do odbioru i oceny przez każdego obserwatora Ostatecznie przedstawiono możliwie reprezentatywne spek-trum zabytko wych struktur – od dużych fortów poprzez obiekty, aż do małej architektury i detali systemów informacji turystycznej o zabytku
Sfera wyjściowych badań i analiz konserwatorskich została zredukowana do cech decydują-cych o wizualnym efekcie rozwiązań projektowych, z konserwatorskiego punktu widzenia zape-wniających przede wszystkim maksymalnie możliwy stopień reintegracji obiektów i zespołów
W wyniku analiz uznano neutralność współczesnej architektury w kontekście do historycznej, za warunek podstawowy do spełnienia w przypadku współczesnych uzupełnień Za istotne na leży uważać przede wszystkim takie cechy jak: skala elementów uzupełniających w stosunku do uzupełnianych, bryła, materiał, faktura, kolor Finalnie nowy element/obiekt nie może zdomino-wać historycznego Ale i jej jakość artystyczną/estetyczną potraktowano jako nie bez znaczenia np architekturę współczesnego budynku Hotelu Hyatt w Moguncji, niemal „przybudowanego”
do Fortu Malakoff Skalą bryły hotel zdominował historyczną budowlę, lecz jego jednoznacznie
Cezary Głuszek 130
nowoczesna – o dobrych proporcjach, detalu i kolorystyce – forma architektoniczna „broni się”, w zasadzie równoważąc negatywny wydźwięk kontekstu
Na wstępie zaprezentowano fotografie, syntetycznie ilustrujące ogólne zagadnienia związa ne ze współczesnymi uzupełnieniami min:
– charakterystyczne błędy konserwatorskie, ryc 1;
Ryc. 1. Metz – uzupełnienia ahistoryczne? (mieszkaniówka) zbyt blisko barku fortu; Foto: autor 2000, Magdeburg – uzupełnienie (parahistoryczne) na kaponierze fortu. Foto: autor 2008.
– „preparaty” konserwatorskie – nietrafione formy ekspozycji zabytkowych fortyfikacji wielko przestrzennych (zaprezentowano rozwiązanie uzasadniające konieczność „sygnali-zowania” narysów i profili historycznych form ziemnych, homogenicznie towarzyszących formom mu rowym), ryc 2;
Ryc. 2. Moguncja – fotografia bramy w wale obronnym oraz jej „preparat” konserwatorski. Foto: autor 2008.
Współczesne uzupełnienia fortyfikacji. Przykłady zagraniczne 131
– wyróżniające się pozytywnie formy informacji turystycznej, ryc 3
Ryc. 3. Tablice informacji turystycznej. Foto: autor 2008.
Zamieszczone dalej przykłady rewaloryzacji uszeregowano w trzy grupy, w zależności od czytelności „przekazu” konserwatorskich zasad i architektonicznych idei, we wprowadzonych współczesnych uzupełnieniach: