Analizując pozostałości po omawianych powyżej fortyfikacjach należy mieć świadomość, że miasto -twierdza nieprzerwanie, nawet do chwili obecnej, jest obszarem o znaczeniu militar-nym Twierdza była rozbudowywana jeszcze po opisywanym XIX wieku, aż do 1945 r I wojna światowa oszczędziła twierdzę, walki toczyły się na terenach stosunkowo odległych Port nie był atakowany przez flotę rosyjską Całkowicie inaczej obeszła się z twierdzą II wojna światowa
Do maja 1945 roku toczyły się w niej ciężkie walki, które doprowadziły niemal do całkowitego zniszczenia zabudowy miasta Po ostatniej wojnie również wybudowano pewną ilość fortyfika-cji Są to porzucone radzieckie baterie przeciwdesantowe 130 mm i z pewnością też inne, objęte do dziś tajemnicą wojskową
Na Mierzei Wiślanej21 zachowały się trzy obiekty z omawianego wcześniej okresu
Naprzeciw przystani promu (na północ) znajduje się zakrzewiony pagórek kryjący w sobie schron amunicyjny Ponieważ w późniejszym (raczej powojennym) okresie jego fasada została osłonięta dodatkową ścianą tworzącą korytarz i obsypana ziemią, wejście do niego jest trudno widoczne Wnętrza są dostępne, lekko zaśmiecone Na internetowych zdjęciach satelitarnych jest doskonale zaznaczony zadrzewieniami zarys lunet 2 i 3 Luneta pierwsza jest praktycznie nieczytelna z powodu późniejszej zabudowy cywilnej Najlepiej zachowana Luneta 3 posiada wał, fosę wodną (wypłyconą) i murowaną reditę Strop redity jest pozbawiony nasypu ziem-nego Część szyjowa wykorzystywana jest na garaż, półokrągła czołowa opuszczona, dostępna poprzez wybitą z boku dziurę Widoczne są modernizacje majdanu lunety elementami betono-wymi wykonanymi w trudnym do określenia czasie Na brzegu morza, w pobliżu falochronu zachodniego znajduje się niszczejący fragment Fortu Zachodniego Erozja nieumacnianego brzegu spowodowała, że w rejonie fortu brzeg cofnął się około sto metrów Obecnie fale roz-mywają północne ściany podwalni do tego stopnia, że runęły już ściany tylne pomieszczeń i z majdanu widzimy morze Z wody wyłaniają się fundamenty kaponiery czołowej i poterny, prowadzącej prosto w morze Prawa kaponiera jest jeszcze zachowana w dużym fragmencie, poterna do niej prowadząca została już rozmyta przez fale Najlepiej zachowana jest poterna lewa Praktycznie jest kompletna, fosa ją otaczająca zasypana jest piaskiem Majdan fortu jest zapiaszczony, z niewielkimi wydmami Obiekt jest ogólnodostępny Często można spotkać zwiedzających
Pozostałe fortyfikacje znajdują się po drugiej stronie kanału, na terenie miasta Stan ogólny wałów i fos cytadeli jest dobry, w gorszym stanie są raweliny Widoczny jest szereg uszko-dzeń wojennych Niestety, prawie wszystkie budowle wolnostojące na majdanie zostały znisz-czone podczas wojny Najbardziej żal ciekawego arsenału, który przed wojną mieścił „Muzeum Ojczy źniane” z cennymi zbiorami Podobnie interesujący był kościół garnizonowy z licznymi pochówkami i epitafiami Resztki jego ruin zostały rozebrane w 1960 roku22 Pomieszczenia w podwal niach są praktycznie nieużywane, mocno zawilgocone
Obiekt jest trudno dostępny, w posiadaniu wojska Na bastionie Albrecht tworzony jest oddział Muzeum Floty Bałtyckiej, poświęcony twierdzy Problemem może być jego dostęp-ność dla zwiedzających zwłaszcza z zagranicy, chociaż mówi się też o całkowitym wyco-faniu się wojska z cytadeli w najbliższym czasie Warto wspomnieć o ciekawostce jaką jest szczęśliwie ocalały pionowy zegar słoneczny z wyrytą datą 1799 roku Część raweli-nów i kontregarda są dostępne W podwalniach znajdują się obecnie magazyny hurtowni
W laboratorium w kontrgardzie König zachował się podwieszony u sufitu mechanizm windy amunicyjnej
21 Oficjalnie wstęp na mierzeję wiślaną dla obcokrajowców możliwy tylko na podstawie przepustki straży granicznej
22 Szczęśliwie ocalały księgi kościelne i są dostępne w berlińskim archiwum
Fortyfikacje Piławy w XIX wieku. Historia i stan zachowania 83
Ryc. 6. – Aneks ilustracyjny, s. 296.
Obwałowania miasta były stopniowo przeznaczane pod tereny kolejowe i budowane tam zespoły koszarowe Jedynym zachowanym prawie bez zmian elementem jest kanał portowy, niegdysiejsza fosa
Kolejny duży, częściowo zachowany obiekt to Fort Stihle Podczas pierwszej wojny świato-wej pełnił jedynie rolę koszar dla artylerii W latach 1928 -29 został przekształcony na magazyn torped i min morskich23 W tym celu na terenie baterii bocznej lewej poprowadzono wykopem tory kolejki i wykonano dla niej bramę wjazdową w murze kontrskarpy24 Prawdopodobnie rozebrano przeszkadzającą, niepotrzebną, kaponierę szyjową i poprzebijano okna parteru koszar na drzwi W ten sposób wagoniki stały równolegle do fasady koszar -magazynu, blisko drzwi do komór magazynowych Magazyn działał aż do stycznia 1945 roku kiedy to z nie wyjaśnio-nych dotąd przyczyn nastąpiła eksplozja Liczba ofiar, jak i ilość materiałów wybuchowych, które eksplodowały, nie zostały jednoznacznie określone25 Po koszarach szyjowych praktycznie pozostały pojedyncze elementy porozrzucane w znacznej odległości na sąsiadującym osiedlu
Odcinki potern przyległe do koszar zostały w początkowym odcinku zniszczone Koszary czo-łowe, osłaniane ziemią odrzuconą eksplozją, ocalały, lecz z licznymi spękaniami murów
Ryc. 7. – Aneks ilustracyjny, s. 297.
Obecnie na stoku bojowym od północy, znajduje się cmentarz komunalny W poszerzonej kosztem wału fosie powstała masa garaży (mur kontrskarpy zachowany, zabudowany) W zacho-wanych, zdatnych do tego pomieszczeniach fortu znajduje się magazyn wojskowy wyrobów gumowych26, niedostępny dla postronnych Zachowane pancerne stanowisko obserwacyjne PBST 87 wraz z remizą jest obecnie całkowicie zasypane ziemią, dostępne od wewnątrz tylko dla osób upoważnionych Turysta może jedynie przespacerować się po zarośniętych wałach w kształcie podkowy, na których widnieją trzy remizy działowe z zamurowanymi drzwiami i oknami Widoczna czwarta ma na sobie ślady powojennych ćwiczeń saperów, w wyniku czego jest mocno uszkodzona Eksplozjami zniszczony jest także wylot poterny obwodowej
Neuhäserschanze jest porzucony, porośnięty gęsto drzewami Zachował się wał ziemny i fosa W stosunkowo dobrym stanie zachowany jest koszarowiec, choć silnie zaśmiecony z powodu bliskiego sąsiedztwa bloków mieszkalnych Ściany wewnętrzne są okopcone, zewnętrzne pomazane farbą
Fort Wschodni znajduje się w rękach prywatnych, nie jest dostępny do zwiedzania Stan obiektu nie jest najlepszy Popękane mury szyjowe grożą osunięciem się do fosy Widoczne są z zewnątrz stałe ingerencje w substancję fortu Przykładowo: powymieniane okna na plastikowe, współczesna zabudowa i samochody na wałach Fosa nie jest konserwowana
Na południowym stoku Góry Szkolnej jest zachowany w dobrym stanie schron amunicyjny, budowany równocześnie z zachowanym na Mierzei Jego wnętrza są niedostępne
Ryc. 8. – Aneks ilustracyjny, s. 297.
Z siedmiu baterii wybudowanych do czasu pierwszej wojny wszystkie się zachowały Stan ich jest różny Wszystkie oprócz jednej baterii (7) są obiektami porzuconymi Znajdują się na terenach nadmorskich ogólnie dostępnych Noszą ślady licznych kolejnych przeróbek i adapta-cji, a także działań wojennych Ukrycia w trawersach są silnie zaśmiecone, większość z nich okopcona, widoczne ślady dewastacji
23 Wöbke B, 250 Jahre Stadt Pillau, Kiel 1975
24 Prześwit bramy jest zbyt niski dla normalnotorowego typowego wagonu towarowego
25 ЕЕ Шалагинова, Форт «Штиле в Пиллау, [w:] Оборонительные сооруженя Европы и Восточной Прус-сии, Kaliningrad 2006 i inni
26 АВ Дoвыденко, Тайны Пиллау, Kaliningrad 2009
Janusz Pokrzywnicki 84
Miasto od swoich początków związane było silnie z twierdzą Rzemieślnicy świadczyli usłu gi dla garnizonu, rybacy dostarczali pożywienie Rozwijał się także port, który głównie zaj-mował się tranzytem towarów Większe statki o dużym zanurzeniu bez częściowego rozładunku nie były w stanie wpłynąć na zalew i dalej do Królewca Doprowadzenie do portu linii kolejo-wej poprawiło zdecydowanie rozwój gospodarczy miasta Jednakże oddanie do użytku kanału w 1901 roku umożliwiło docieranie do samego Królewca statkom o zanurzeniu do 6 metrów, co spowodowało upadek portu tranzytowego Oznaczało to katastrofę gospodarczą dla miasta
Ratunkiem stał się silny rozwój garnizonu i portu wojennego Trudno też nie zauważyć znacze-nia rosnącej do samej wojny turystyki Po wojnie miasto utrzymało swój militarny charakter jako baza Floty Bałtyckiej Dopiero od 2010 roku do wjazdu na teren miasta nie są potrzebne przepustki, co jest warunkiem niezbędnym dla rozwoju turystyki Przy spadku znaczenia mili-tarnego flot na małym morzu jakim jest Bałtyk, widoczna jest redukcja stacjonującego w mieście garnizonu
Turystyka, przy atrybutach jakimi jest brzeg morza, ale i też zabytki związane z bogatą his-torią, jest szansą na rozwój miasta
Rys. 9. Twierdza Piława w przededniu I Wojny Światowej, autor nn., źródło: internet.