Analizując przedmiot ochrony obiektów i zespołów zabytkowych uznanych za pomnik historii, należy stwierdzić, że walory krajobrazu warownego zostały docenione w dużo szerszym zakresie niż w przypadku innych form ochrony W 11 spośród 48 pomników historii ochronie podlega w większym lub mniejszym stopniu krajobraz dzieł fortyfikacji nowożytnych W trzech przypadkach nowożytne fortyfikacje są wprost podmiotem ochrony Dotyczy to pomnika historii Srebrna Góra – Twierdza Srebrnogórska, nowożytna warownia górska z XVIII wieku, pomnika historii pod nazwą Zamość – historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku obej-mującego zespół fortyfikacji, które obrazują przemiany architektury militarnej od XVI do XIX wieku oraz pomnika historii Gdańsk – miasto w zasięgu obwarowań z XVII wieku Krajobraz dzieł fortyfikacji nowożytnej i nowoczesnej podlega ochronie również w przypadku uznania za pomnik historii zabytkowych zespołów miejskich takich jak Toruń – Stare i Nowe Miasto, Warszawa – historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem (ochronie pod-lega zespół Cytadeli Warszawskiej), Poznań – historyczny zespół miasta (ochronie podpod-lega Fort Winiary), Kraków – historyczny zespół miasta (ochronie podlega zespół fortyfikacji Wzgórza Wa welskiego), Wrocław – zespół historycznego centrum (ochronie podlegają pozostałości sys-temu fortyfikacji nowożytnych) Bardzo cennym z punktu widzenia ochrony walorów krajo-brazu dzieł fortyfikacji nowożytnej jest pomnik historii pod nazwą Częstochowa – Jasna Góra, zespół klasztoru OO Paulinów obejmujący XVII -wieczne obwałowania twierdzy Elementy fortyfikacji nowożytnych podlegają ochronie również w ramach pomnika historii Leżajsk – zespół klasztorny OO Bernardynów (z zespołem umocnień obronnych z XVII i XVIII w), oraz w mniejszym stopniu pomnika historii pod nazwą Łańcut – zespół zamkowo -parkowy, w którym ochronie podlegają pozostałości systemu fortyfikacji bastionowych
Ochrona krajobrazu warownego poprzez ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realiza
cję inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego
Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodaro-wania przestrzennego uwzględnia się w szczególności ochronę zabytków nieruchomych wpisa-nych do rejestru zabytków i ich otoczenia (w tym i krajobrazu kulturowego warownego i dzieł fortyfikacji nowożytnej), innych zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji (w tym i krajobrazu kulturowego warownego i dzieł fortyfikacji nowożytnej), oraz parków kul-turowych (w tym i krajobrazu kulturowego warownego i dzieł fortyfikacji nowożytnej)
Ważnym z punktu widzenia ochrony krajobrazu warownego dzieł fortyfikacji nowożytnej jest również obowiązek sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszarów na których utworzono park kulturowy Jednak brak precyzyjnie określonego w usta-wie, licząc od momentu utworzenia parku kulturowego, terminu sporządzenia tego dokumentu, skutkuje odwlekaniem przez władze gminne, często spowodowanego brakiem funduszy, reali-zacji obowiązków ustawowych
Wnioski:
1 Dzieła fortyfikacji nowożytnej i nowoczesnej, ze względu na swój charakter wynikający z doktryn prowadzenia operacji wojskowych, charakteryzują się cechą wielkoobszarowości i złożoności struktury, dlatego też konieczne jest widzenie i traktowanie całego zespołu łącznie, jako wieloaspektowego krajobrazu kulturowego warownego, a ochrona,
konserwa-Ochrona, konserwacja i kształtowanie krajobrazu dzieł fortyfikacji... 119
cja, kształtowanie oraz zagospodarowanie powinny dążyć do jego ponownego scalenia na płaszczyźnie przestrzennej, funkcjonalnej i znaczeniowej
2 W Polsce zachowała się jeszcze do tej pory duża liczba obszarów cennych ze względu na walory krajobrazu warownego fortyfikacji nowożytnych, obejmującego oprócz budowli obronnych i zaplecza, sieć komunikacyjną – drogową i kolejową, układy zieleni maskującej oraz podziały gruntowe Sytuacja ta ma między innymi związek z użytkowaniem tych tere-nów do celów wojskowych przez długi okres, w niektórych przypadkach nawet do czasów współczesnych
3 Pomimo tak dużego bogactwa zasobu fortyfikacji nowożytnej i nowoczesnej oraz krajobra-zów warownych z nimi związanych, tylko niewielka ich część podlega ochronie poprzez wpis do rejestru zabytków lub poprzez utworzenie parku kulturowego Wynika to w dużej mierze z niskiej świadomości i wiedzy społeczeństwa, w tym i decydentów, dotyczącej wartości fortyfikacji nowożytnych i nowoczesnych, a tym bardziej związanego z nimi kra-jobrazu warownego
4 Ochrona dużych obszarów pofortecznych i krajobrazu kulturowego poprzez właściwe zago-spodarowanie i użytkowanie jest trudna również z tego względu, że nie przynoście w krót-kim czasie znaczących dochodów finansowych
5 Wydaje się na podstawie dotychczasowych doświadczeń, że w obecnej sytuacji praw nej, najwłaściwszą formą ochrony krajobrazu fortyfikacji nowożytnej jest utworzenie parku kulturowego, jednak pod warunkiem szybkiego przygotowania i wdrożenia przemyślanego planu ochrony oraz bezwzględnego powołania jednostki organizacyjnej do zarządzania par-kiem w celu realizacji zadań związanych z ochroną parku kulturowego O prawidłowości i skuteczności takiego modelu działania świadczą sukcesy Fortecznego Parku Kulturowego w Srebrnej Górze oraz Parku Kulturowego Fortyfikacji Miejskich „Twierdza Gdańsk” zwią-zane z ochroną krajobrazu warownego oraz wykorzystaniem i zagospodarowaniem fortyfi-kacji nowożytnych
6 Należy przełamać obserwowany obecnie zastój w sferze ochrony krajobrazu kulturowego, w tym krajobrazu warownego, wykorzystując możliwości, jakie daje zintegrowana ochrona przyrodniczo kulturowa, do czego zobowiązana jest Polska na podstawie umowy międzyna-rodowej, jaką jest podpisana w 2004 r Europejska Konwencja Krajobrazowa
7 Konieczne jest podsumowanie dotychczasowych działań na rzecz ochrony krajobrazu kulturowego związanego z dziełami fortyfikacji nowożytnej, postawienie diagnozy, co do obecnej sytuacji oraz przygotowanie programu działań ochrony, konserwacji, a przede wszystkim kształtowania krajobrazu warownego w oparciu o obowiązujące instrumenty prawne, wyniki prac badawczych oraz doświadczenie zdobyte podczas realizacji progra-mów konserwatorskich
8 Niezbędne jest obecnie, oprócz dalszego badania i waloryzowania krajobrazu warownego, prowadzenie w dalszym ciągu edukacji i lobbingu dotyczącego wartości fortyfikacji nowo-żytnych, krajobrazu warownego oraz możliwości ich wykorzystania i zagospodarowania dla różnych grup odbiorców, ale przede wszystkim wśród społeczności lokalnych, na których terenie zabytki te znajdują się, ponieważ od ich świadomości i decyzji miejscowych władz samorządowych zależy ochrona i zachowanie krajobrazu dzieł fortyfikacji nowożytnej