W oparciu o oceny wartości historycznych, artystycznych i użytkowych możemy sprecy-zować co bezwzględnie należy chronić i w jakim stopniu możemy ingerować w historyczną substancję Zachowane obiekty są dokumentem przeszłości, posiadają dużą wartość naukową przez co mogą stać się przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych (historia architectu‑
rae militaris, historii wojskowości – zwłaszcza przy rozpatrywaniu całości zespołów bramnych wraz z ele mentami obronnymi i wytycznymi do obronny, historia technik budowlanych; historia stolarstwa i kowalstwa) W ewolucji drewnianych stolarek fortecznych, są nie tylko dokumen-tem ówczesnych rozwiązania konstrukcyjnych, funkcjonalnych, dekoracyjnych i ich przemian, ale są też jej końcowym etapem22
Istniejące zamknięcia, ze względu na brak zachowania starszych przykładów stanowią zbiór unikatowy Na szczególną uwagę zasługują najstarsze wrota forteczne na Śląsku pocho-dzące z 1744 r z Reduty Kardynalskiej w Nysie [patrz fot 3A] Te oprócz wartości naukowej są również nośnikiem informacji o wydarzeniach historycznych Oznaczono na nich poziomy powodzi, które nawiedziły miasto w 1783 i 1829 roku Na tych samych wrotach istnieją jeszcze trzy niekompletnie rozpoznane napisy Nośnikiem historycznych wydarzeń są również drzwi z 1873 r umieszczone w rdzeniu Fortu II w Nysie Po demontażu stalowej płyty okrywającej awers wyłoniły się podpisy z lat 1912 -13 autorstwa prawdopodobnie więźniów greckich Dużą wartość posiadają wrota zachowane w reprezentacyjnych bramach głównych, będących często jedynymi w fortyfikacjach przejawami dekoracji architektonicznej Do najcenniejszych należą:
Brama Miejska w Kłodzku, Brama Dolna i Górna Donżonu w Srebrnej Górze, Brama Reduty Kardynalskiej w Nysie
19 W Twierdzy Świdnica należącej do pasa umocnień Sudetów rozebrano niemalże wszystkie budowle
20 3 szt XIX-wiecznych stolarek schronów pogotowia spłonęło w Forcie Prusy w Nysie, w Kłodzku zniszczo-no drzwi w szańcu na polu Wernera a w koszarach No5 z 1752 r stolarkę wymieniozniszczo-no na zniszczo-nowa, podobnie w koszarach podłużnych w Srebrnej Górze W Kłodzku podpalone zostały zamknięcia poterny Wysokiego Redanu, w efekcie zniszczeniu uległa większa część lewego skrzydła, podpalono również skrzydło w blok-hauzie kolejowym
21 Twierdza Kłodzko: Wysoki Redan, Koszary No 5, tył; Twierdza Nysa: Reduta Kardynalska
22 Udokumentowaniu i ochronie powinny zostać poddane zachowane wrota i drzwi stalowe charakterystyczne dla schyłkowego okresu twierdz
Stolarka drzwiowa w pruskich twierdzach pasa umocnień Sudetów. Problemy... 169
Wartość dawności objawia się w wypalonej przez słońce, wypłukanej przez deszcz powierz-chni drewna, w jego spękaniach, wgnieceniach, zadarciach powstałych podczas dawnego użytko-wania czy wżerach na okuciach powstałych na skutek korozji O ile w przypadku cywilnych drzwi zewnętrznych takie zniszczenia kwalifikują stolarkę do wymiany, o tyle w skrzydłach fortecznych podkreślają one wojskowy, surowy charakter Pozostaje zgodzić się, że dawność jest jedyną wartością, którą odbiera każdy człowiek, nawet pozbawiony wykształcenia i przy‑
gotowania do rozpoznania wartości artystycznej, historycznej czy innych. Odbierając zabytkom dawność czynimy je więc niewidzialnymi dla znacznej grupy społeczeństwa. Np oczyszczenie powierzchni drewna i wyszlifowanie „na gładko” nie tylko pozbawia nas informacji o pierwot-nej kolorystyce, ale także usuwa ślady dawności
Próby przywrócenia stolarki i bramy do dawnej świetności mogą zaburzyć wartości płynące z relacji między bramą i jej otoczeniem Przykładem jest Brama Miejska w Kłodzku [patrz fot
1] – reprezentacyjne, główne wejście do twierdzy Ze względu na brak badań konserwatorskich, w efekcie renowacji zaburzona została relacja bramy z otoczeniem Jest także przedmiotem wąt-pliwego wykorzystania funduszy europejskich Konflikt wartości dawności i nowości (upragnio-nej przez inwestora), może zostać rozwiązany jedynie rzeczową analizą wymaganą przez służby konserwatorskie, a wykonaną przez uprawnionego23 i doświadczonego (sic!) konserwatora
Rzetelne podejście do badań i atrakcyjna ekspozycja autentyczności może w efekcie generować nowe wartości obiektu – edukacyjne i ekonomiczne
Wartość użytkową posiada większość badanych stolarek – 33 szt Nadal pełnią swą główną funkcje – zamknięć otworów drzwiowych lub bramnych Pozostałe sześć przez zły, bądź kry-tyczny stan techniczny, nie pełni obecnie żadnej funkcji, większość z nich zostało przeniesio-nych do korzystniejszych warunków klimatyczprzeniesio-nych, czekają obecnie na zainteresowanie ze strony właścicieli i zarządców fortyfikacji24
Wnioski
Przy formułowaniu wniosków należy pamiętać o nadrzędnym celu wszelkich ingeren-cji czyli o zachowaniu autentyczności i integralności obiektu jako świadectwa historii25 Najważniejszym wnioskiem dla niewielkiej ilość zachowanych drzwi i wrót, w pruskich forty-fikacjach pasa umocnień Sudetów, jest konieczność ich bezwzględnego zachowania i ochrony
Niedopuszczalne jest narażanie zachowanych stolarek na zniszczenia związane z nieprofesjo-nalnymi naprawami, a tym bardziej z wymianą na nową stolarkę, co miało miejsce w przypadku drzwi w dawnych koszarach w Twierdzy Kłodzkiej [patrz fot 5] i Srebrnogórskiej26 Nie można dopuścić do dewastacji lub utraty kolejnych elementów lub detali, których tak ważna integral-ność została znacznie już uszczuplona
Wszelkie prace należy prowadzić zgodnie z aktualnymi metodami i przy poszanowaniu teo-rii ochrony dóbr kultury27 Należy zwrócić szczególną uwagę, by prace konserwatorskie i restau-ratorskie wykonywane były przez specjalistów lub choćby pod ich nadzorem
23 Wymagane uprawnienia określa Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań kon-serwatorskich, badań architektonicznych/…/, § 221 (DzU Nr 165, poz 987)
24 W Nysie są to trzy pary wrót z Fortu Prusy i wrota Reduty Kardynalskiej, w Kłodzku wrota Wysokiego Redanu
25 Postulat ten określają międzynarodowe dokumenty doktrynalne: Karta Wenecka z 1964 r i Zasady Ochrony Historycznych Budynków Drewnianych - Mexico 1999.
26 Służby konserwatorskie zezwoliły na tego typu działanie w koszarach No5 w Kłodzku gdzie decyzja o wymia-nie stolarki została wydana przed sporządzewymia-niem projektu wykonawczego nowych skrzydeł W Srebrnej Górze wymieniono stolarkę w koszarach podłużnych
27 Vademecum Konserwatora Zabytków. Międzynarodowe normy ochrony dziedzictwa kultury ICOMOS, Warszawa 2000
Grzegorz Basiński 170
Na podstawie dotychczasowych rozważań wniosków, obiekt możemy poddać trzem rodza-jom zabiegów: konserwacji, restauracji i współczesnym wznowieniom elementów stolarki
Fot. 3. A. Nysa, Reduta Kardynalska, Prawe skrzydło wrót (1744 r.). Krytyczny stan zachowania najstarszych wrót fortecznych na Śląsku. W 1997 r. wrota zostały porwane przez powódź tysiąclecia,
co spowodowało korozję biologiczną zwłaszcza w dolnej części wrót. Zawieszone z powrotem przez wolontariuszy Akademii Przygody. Obecnie przeniesione do magazynów spółki komunalnej; B. Kłodzko, Twierdza Główna, Nowa Poterna Wysokiego Redanu, wrota dwuskrzydłowe (poł. XIX w.), zamontowane
wtórnie, podpalone w ostatniej dekadzie. Obecnie przeniesione do okresowo silnie zawilgacanej kazamaty; C. Kłodzko, Blokhauz kolejowy, drzwi dębowe (1879 r.), stan po podpaleniu. Drzwi silnie
porażone przez szkodniki techniczne drewna. Fot. G. Basiński 2011.
Podstawowym i wyjściowym zabiegiem powinna być konserwacja (zapobiegawcza i profi-laktyczna), która ma na celu utrzymanie i ustabilizowanie zastanego stanu zabytku
– Prace zaleca się wykonywać tradycyjnymi technikami i przy użyciu dawnych materiałów
Kiedy techniki tradycyjne okazują się niewydolne, wzmocnienie zabytku można zapewnić sięgając do wszelkich nowoczesnych technik konserwatorskich i budowlanych, których sku‑
teczność wykazałyby dane naukowe i zapewniało doświadczenie 28
– Zaleca się utrwalenie i wyeksponowanie wszelkich wartościowych, istniejących bądź odkry-tych w czasie prac napisów, symboli itp
– Zaleca się uczytelnienie pierwotnej lokalizacji przemieszczonych wrót
– Dopuszcza się restaurację dla uczytelnienia zabytku, uzupełnienia ubytków lub odsłonięcie wcześniejszych i bardziej cennych warstw Należy mieć na uwadze zachowanie towarzyszą-cej restauracji zasady czytelności i odróżnialności ingerencji oraz ich estetycznego i harmo-nijnego włączenia do całości29
– Jeśli drzwi lub wrota nie mają zachowanych elementów zamykających, to przywrócenie ich wartości użytkowej i funkcjonalności może wymagać ich uzupełnienia Zaleca się naprawę wszelkich dysfunkcji konstrukcyjnych mogących wpłynąć na użyteczność np zwiśnię-cie skrzydeł, pęknięzwiśnię-cie zawiasu, korozja haku, a w efekzwiśnię-cie pęknięcia i ubytki substancji murowej
– Dopuszcza się odtworzenie elementów stolarki w przypadku gdy uległa spaleniu, zniszcze-niu, znacznej dewastacji lub kradzieży
28 Art 10 Karty Weneckiej z 1964 r, [w:] Vademecum... op.cit., s.21.
29 B J Rouba, Teoria w praktyce polskiej ochrony, konserwacji i restauracji dziedzictwa kultury [w:] Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, red B Szmygin, Warszawa -Lublin 2008, s107
Stolarka drzwiowa w pruskich twierdzach pasa umocnień Sudetów. Problemy... 171
– Dopuszcza się przeniesienie stolarki będącej w złym stanie technicznym w miejsce o lep-szych warunków klimatycznych; działanie to powinno mieć jednak charakter wyjątkowy, gdyż pozostawienie zamknięć w przypisanym im otworze drzwiowym jest podstawą integralności
– Elementy wtórne (niehistoryczne) np wycięcia na przewody elektryczne, skoble, zasuwy, gwoździe, nóżki podtrzymujące należy usunąć; dopuszczalne jest ich zastąpienie elemen-tami spełniającymi warunki restauracji
– Należy usunąć szyldy reklamowe i tabliczki informacyjne szczególnie jeśli ograniczają ekspo zycję historycznego obiektu
Fot. 4. A. Srebrna Góra, Koszary podłużne, drzwi dwuskrzydłowe z nadświetlem (1776 r.), widok przed i po montażu dodatkowego zamknięcia. B. Srebrna Góra, Donżon, wiatrołap drzwi wejściowych do
kazamaty oficerów. Fot. G. Basiński 2011 ‑2012.
– Przy wznawianiu elementów stolarki i wprowadzaniu uzupełnień, należy przyjąć jedną z koncepcji działania30:
• możliwe wierne odtworzenie istniejących w określonym stadium historycznym elemen-tów na podstawie zachowanych relikelemen-tów (zarówno co do formy, konstrukcji i detalu)
Np w przypadku koszar twierdzy w Srebrnej Górze i możliwości wymiany wtórnej stolarki, postuluje się wykonanie nowej wg omawianej koncepcji
• wznowienie tych elementów w formie uproszczonej, lecz wyraźnie nawiązującej do charakteru historycznego detalu i kompozycji architektonicznej Np w adaptacji Wielkiego Kleszcza do potrzeb ruchu turystycznego Twierdzy Kłodzkiej, w związku z brakiem zachowanych zamknięć wykonano nowe Awers nowych zamknięć nawią-zuje formą do układu jodełkowego z zastosowaniem węższych desek Rewers części drzwi zewnętrznych został uproszczony, posiada deski pionowe bez zastosowania szpungi ani listew poziomych, całość wykonana na wg współczesnych połączeń – co należy ocenić pozytywnie Negatywną stronę tej realizacji stanowią okucia a zwłaszcza secesyjne klamki [patrz fot 2A] W jednym przypadku nowe odrzwia nie zamonto-wano za węgarkiem lecz w świetle otworu, dzięki temu zachowane haki oraz gniazdo zamku wskazują na dawne położenie drzwi
30 Wg J Tajchman, Metoda konserwacji i restauracji dziedzictwa architektonicznego w zakresie zabytkowych budowli, [w:] Problemy konserwacji i badań zabytków architektury, red A Kociałkowska, Gdańsk 2008, s 52
Grzegorz Basiński 172
• wznowienie elementów lub zaprojektowanie nowych, o cechach współczesnych
Pozytywnym przykładem jest Twierdza Königstein (Niemcy) czy Fort Kijkduin (Belgia) Równie dobrym przykładem w architekturze cywilnej są rozwiązania zasto-sowane w Gorlitz (Niemcy)
Problemem konserwatorskim jest słaba izolacja termiczna dawnych zamknięć drzwi i wrót
Skrzydła drzwiowe najczęściej montowano bezpośrednio do muru bez użycia odrzwi z ewentu-alnym zastosowaniem przylgi pozwalającego na zmniejszenie nieszczelności pomiędzy murem a drewnem W koszarach Twierdzy Srebrna Góra i koszarach No5 w Kłodzku próbowano roz-wiązać ten problem poprzez montowanie dodatkowych listew, uszczelek, uszczelniania kocami, folią bąbelkową i wypełniania szczelin matą izolacyjną, a w skrajnych przypadkach – zamu-rowania otworów W Kłodzku drzwi zostały wymienione na współczesne z odrzwiami [patrz fot 5] W Srebrnej Górze zamontowano, przed oryginalną stolarką, drzwi o masywnej kon-strukcji z aluminium [patrz fot 4A] Dawna stolarka została zasłonięta nową, co negatywnie wypłynęło na ekspozycję elewacji Podobne rozwiązania zastosowano w trakcie adaptacji części pomieszczeń Donjonu w twierdzy srebrnogórskiej z tą różnicą, że konstrukcja z PCV tworzy wewnątrz pomieszczenia wiatrołap [patrz fot 4B]31 Ta decyzja dziwi, ponieważ w ramach tego samego projektu zastosowano znacznie lepsze rozwiązanie w postaci wewnętrznych drzwi ze szkła hartowanego, zachodzącego ok 5 cm na mur Również w poddanym rewitalizacji Forcie Wodnym w Nysie stalowe zamknięcia zostały wyposażone w wewnętrzny wiatrołap wykonany z tafli szkła hartowanego Użycie zamknięć drzwiowych z PCV w obiekcie zabytkowym jest niepożądane Oprócz efektu „plastikowości”, problemem jest grubość elementów konstrukcji, które zaburzają, przesłaniają i nadto ingerują Szkło hartowane to materiał uznawany w kon-serwacji jako najbardziej neutralny32 i nieingerujący w charakter obiektu Innym rozwiązaniem jest instalacja kurtyny powietrznej o odpowiednio dopasowanej, nieagresywnej obudowie
Najprostszymi i zalecanymi metodami, zgodnymi z zasadami konserwatorskimi, pozostają uszczelnienia zachowanej stolarki i uzupełnienia tynku, niwelującego niegdyś nieszczelności między drewnem a murem
Zagrożeniem dla stolarki i portali są coraz bardziej powszechne montaże domofonów zastę-pujących dawne formy zamknięć, kabli na powierzchni skrzydeł, kamer, urządzeń i skrzynek elektrycznych na portalach fortecznych33