Stan wiedzy, teoria i praktyka, czyli… podróż po wielkim kręgu

Na wartość zabytkową fortyfikacji nowożytnych zwróciły uwagę polskie władze wojskowe i cywilne już w okresie międzywojennym Za cenny przykład dawnego budownictwa obronnego uznano min twierdzę Zamość i fort 2 „Kościuszko” w Krakowie⁷ Zrealizowano awangardowy projekt adaptacji zdewastowanych, północno -zachodnich terenów Twierdzy Zamość na Park Miejski (projekt Waleriana Kronenberga z 1919 r) Nieszczęścia drugiej wojny światowej spo-wodowały straty wojenne, zaś okres stalinizmu – rozbiórek i dewastacji dawnych umocnień, pod deprecjonującym je, dogmatycznym hasłem „likwidacji pamiątek zaborczego, militarystycz-nego reżimu” Paradoksem jest fakt, iż w zasady równie dogmatycznie traktowanej gospodarki rynko wej oraz deregulacji planowania przestrzennego spowodowały straty nieporównywalnie większe niż dogmatycznie traktowany stalinizm

Odkrywanie „Terra Incognita Fortificata” – lata 1956 ­1979. Przełom w Polsce po roku 1956 zaowocował wzrostem zainteresowań śladami dawnych dziejów, w tym nieodległej jeszcze I wojny światowej W tym kontekście rozpoczęto druk publikacji w czasopismach krajoznaw-czych (np jak zapomniana dziś „Ziemia”), dotyczących fortyfikacji Przemyśla i Krakowa⁸ Ich autorem był Janusz Bogdanowski, który przeprowadzał pierwsze kompleksowe bada-nia tereno we, przygotowując kartoteki dla służb konserwatorskich w Krakowie i Rzeszowie⁹ Niecałą dekadę później tematyką dawnych fortyfikacji zainteresowały się służby historyczne i inżynieryj ne ówczesnego Ludowego Wojska Polskiego Plonem przełomowej, pierwszej, cywilno -wojsko wej konferencji odbytej w roku 1965, był tom Studiów i Materiałów do Historii Wojskowości Profesorowie Jan Zachwatowicz, Andrzej Gruszecki, Jerzy Stankiewicz, Janusz Bogdanowski oraz historycy wojskowi przedstawili wtedy po raz pierwszy naukowy przegląd stanu i wartości fortyfikacji nowożytnych na terenie Polski Kolejne ponad dziesięć lat to okres niskonakłado wych publikacji naukowców cywilnych, o niezbyt dużym zasięgu, oraz następnych publikacji historyków wojskowych¹⁰ w tym praca Ryszarda Bochenka, w formie popularnego słownika¹¹

Dekada fascynacji 1979 ­1989. Nastąpiła po nieszczęśliwych dla zabytków industrialnych latach 70 Jednak właśnie pod koniec tej dekady ukazała się książka J Bogdanowskiego Warow‑

nie i zieleń twierdzy Kraków¹², która w znaczący i do dziś czytelny sposób odmieniła społeczne podejście do nowożytnych fortyfikacji Krakowa Była to bowiem pierwsza publikowana w for-mie książkowej monografia twierdzy XIX -wiecznej nie tylko w ujęciu historycznym, lecz także urbanistycznym i krajobrazowym Przyczyniła się do rozpoczęcia drugiej serii uszczegółowionej ewidencji konserwatorskiej fortów krakowskich (tzw „białe karty zabytków”) Do prac tych po raz pierwszy na dużą skalę zostali włączeni studenci Politechniki Krakowskiej¹³ Pomimo zdecy-dowanie niesprzyjających okoliczności politycznych pierwszej połowy lat 80, rozpoczęło się

7 A Król, Budownictwo wojskowe, Warszawa 1938

8 min: J Bogdanowski, Fortyfikacje przemyskiej twierdzy, [w:] Ziemia, Warszawa 1965

9 Tzw „Karty Zielone do Twierdzy Przemyśl”, aktualnie w archiwum Wojewódzkiego Podkarpackiego Konser-watora Zabytków; „Karty Zielone do Twierdzy Kraków”, aktualnie w archiwum Wojewódzkiego Małopolskie-go Konserwatora Zabytków

10 M Rogalski, M Zaborowski, Fortyfikacje wczoraj i dziś, Warszawa 1975

11 R Bochenek, 1000 słów o inżynierii i fortyfikacjach, Warszawa 1976

12 J Bogdanowski, Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, Kraków 1979

13 Do istotnych rezultatów tych działań należało opracowanie: J Środulska -Wielgus, K Wielgus i in pod kier

J Bogdanowskiego, Sposoby adaptacji zabytków fortyfikacji austriackiej, mpis, Kraków 1988, wykonane w ra mach Resortowego Programu Badań Podstawowych RPBP 111, tym samym nieznane szerzej; zawierało

Jadwiga Środulska -Wielgus, Krzysztof Wielgus 190

poważne zainteresowanie śląskimi fortyfikacjami z czasów Fryderyka Wielkiego (prof Edmund Małachowicz i środowisko wrocławskie) oraz polskimi i niemieckimi fortyfikacjami okresu mię-dzywojennego i II wojny światowej (prace Janusza Miniewicza z Warszawy, Mirosława Hole-wińskiego z Krakowa i innych), które później rozszerzyło się także na fortyfikację radziecką tego okresu Fortyfikacjami zaczęła zajmować się prasa oraz telewizja Paradoksalnie, właśnie w tym, trudnym dla kontaktów naukowych okresie, rozpoczęła się ożywiona wymiana ze śro-dowiskami badaczy fortyfikacji z Niemiec, Holandii, Anglii i Austrii W skali krajowej w latach 80 zasad niczą rolę w postępie badań, odegrały tzw Sesje Zamojskie i ich plon sukcesywnie publikowany w serii Konserwatorska Teka Zamojska

Pięć lat nadziei. Nauka, popularyzacja i integracja środowiska – lata 1990 ­1995. Na przygotowanym w poprzednich latach podglebiu intelektualnym rozpoczęło swą działalność Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji¹⁴ Początkowo oparło się ono na dorobku środowiska, skon solidowanego wokół projektu odnowy Twierdzy Zamość Szybko jednak scaliło bada-czy z pięciu głównych ośrodków: warszawskiego, wrocławskiego, krakowskiego, -gdańskiego, za mojskiego, do których następnie dołączały inne ośrodki Początek lat 90  to pierwsze ogólnopolskie konferencje naukowe, których plonem jest wychodząca do dziś seria tomów pn „Fortyfikacja”, firmowana przez TPF W roku 1994 ruszyła edycja monumentalnej już dziś serii „Atlas Twierdzy Kraków”¹⁵

Budowanie fundamentów. Teoretyczne podstawy ochrony obszarowej zabytków forty fikacji – lata 1996 ­99. Pod koniec lat 90 podjęto szereg ogólnopolskich projektów konserwator skich, w ramach programów Generalnego Konserwatora Zabytków Koordynowało je Towarzy stwo Przyjaciół Fortyfikacji¹⁶ Seria corocznych, międzynarodowych konferen-cji TPF i jej wyda wnictw wprowadziła problematykę fortyfikakonferen-cji na poziom ogólnopolski¹⁷ Podstawową dla roz poznania całości zasobu i stanu fortyfikacji polskich stała się praca, wyko-nana w roku 1997, pod kierunkiem dr (dziś dr hab, prof PW) Piotra Molskiego, w ramach grantu Komitetu Badań Nau kowych¹⁸ W latach 1996 -2000 wykonano w ośrodkach warszaw-skim, wrocławskim i krakow skim kilkanaście opracowań studialnych i programowych dotyczą-cych obszarowej zespołów fortyfikacyjnych i fortecznych parków kulturowych¹⁹ Równocześnie ograniczone i nie dosto sowane do nowych warunków instrumenty prawne stawiały konserwato-rów zabytków w coraz bardziej przegranym polu w obliczu wolnorynkowej „gry o przestrzeń”, jaka zaczęła w tym cza sie dotykać zespoły zabytkowe, w tym także i fortyfikacje Stopniowo malały również możli wości dofinansowań ze strony państwa na poszczególne projekty konser-watorskie, dokumenta cje, sesje, publikacje Zabrakło czasu, woli politycznej i warunków, by

min próbę systematyki waloryzacyjnej ogółu wartości zabytku fortyfikacji nowoczesnej (gł XIX -wiecznej);

syste matyka ta weszła do metodologii krakowskiego środowiska badaczy tej problematyki

14 Pomysłodawcą i niestrudzonym organizatorem początków TPF był śp prof zw dr hab inż arch Andrzej Gruszecki

15 „Atlas Twierdzy Kraków” jest wydawnictwem ciągłym, publikowanym przez Urząd Miasta Krakowa, Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Oddział Ochrony Zabytków i jest redagowany przez członków Oddziału Krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji

16 Seria „Fortyfikacja” Tom VI, Ochrona i konserwacja architektury obronnej. Prezentacja w skrótach, wyboru opracowań wykonanych w latach 1998 ‑1999 w ramach Krajowego Programu MKiS (MKiDN) Ochrona i kon‑

serwacja architektury obronnej, Warszawa 1999

17 Seria FORTYFIKACJA Tom VIII, Lokalne programy ochrony i zagospodarowania zabytkowych zespołów obronnych, materiały z Krajowej Konferencji Samorządów Terytorialnych i Organizacji Pozarządowych, Giży cko – Twierdza Boyen 10 -12 IX 1999, Warszawa 1999

18 Kartograficzne Udokumentowanie Zasobów Budownictwa Obronnego w Polsce od połowy XVIII do połowy XX wieku, finansowanie KBN

19 min: J Środulska – Wielgus, K Wielgus, W Brzoskwinia i in, Studium i program ochrony Twierdzy Prze‑

myśl, m -pis, pl, rys, Kraków 1997 -2000

Ku fortecznej turystyce kulturowej. Raport o teorii i praktyce realizacji 191

teorie te (oprócz kilku wyjątków) wprowadzić w życie Jak się miało okazać, koniec lat 90 był okresem ostatniej szan sy na systemową ochronę i adaptację zespołu fortyfikacji w Polsce

Ryc. 1. Postęp degradacji krajobrazu warownego Twierdzy Kraków: A – południowe przedmieścia Krakowa (lata1997 ‑2011), B – stok spłaszczony Fortu 52 ½ S „Sidzina” (1986 ‑2012). Fot. K. Wielgus.

Przełom wieków – przełom w prawie, załamanie w praktyce ochrony zabytków forty­

fikacji. 1999 ­2003. Niezależnie od mniej lub bardziej udanych, lecz niezmiennie ciągle rzadkich, adaptacji dzieł fortyfikacyjnych – lata u styku XX i XXI wieku należy uznać, jako zdecydowa­

nie niekorzystne. Wraz z ich lawinową degradacją nastąpił też zauważalny odwrót zaintere-sowania mediów i opinii publicznej Stało się tak, mimo ukazania się fundamentalnych dzieł naukowych z tej dziedziny (Architektura obronna w krajobrazie Polski J Bogdanowskiego²⁰, kontynuacji serii „Atlas Twierdzy Kraków” i serii „Fortyfikacja” Z drugiej strony – badania, publikacje (w tym powstanie dwóch profesjonalnych czasopism historyczno -fortyfikacyjnych:

„Forteca” i „Infort”), a także prestiż Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji, pozwoliły po raz pierwszy na znaczący udział jego członków w przygotowywaniu ważnych dokumentów plani-stycznych Nastąpiła wyraźna też ewolucja jakościowa badań, od dawniejszej formuły -ewidencyjnej ku analizie funkcjonalnej, tak historycznej²¹ jak i współczesnej Publikowano coraz liczniejsze przewodniki²², powstawały pierwsze specjalistyczne forteczne szlaki tury-styczne, w tym „czarno -żółty” Szlak Twierdzy Kraków; w działaniach tych ważną role pełnio PTTK²³ Teoria przechodziła w praktykę na poziomie regulacji prawnych Lata kolejne -2003 charak teryzowały się pozytywnymi zmianami w dokumentach samorządowych, zaś

20 J Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski, Warszawa – Kraków 1996

21 R H Bochenek, Militarne funkcjonowanie dzieł i zespołów fortyfikacyjnych w przeszłości. Kliometryczna me‑

toda badań, Warszawa 1999

22 Odnotować należy stojące na wysokim poziomie merytorycznym przewodniki z cyklu „Twierdza Kraków zna na i nieznana”, autorstwa specjalistów, wywodzących się z kadry oficerskiej Wojska Polskiego, Andrzeja Turo wicza Henryka Łukasika Niestrudzona działalność popularyzatorska tego ostatniego spowodowała wej-ście „Rajdu śladami Twierdzy Kraków” któremu do dziś patronuje Oddział Wojskowy PTTK w Krakowie, do sta łego kalendarza najpopularniejszych imprez turystycznych Małopolski

23 Pierwszy turystyczny szlaki forteczny (od razu w postaci sieci tras) powstał w Twierdzy Verdun w l 20, drugi w Twierdzy Przemyśl około 1965 r); po połowie l 70 XX w zjawisko ich tworzenia powoli narastało w Europie, z początku wiążąc się tylko z fortyfikacja najnowszą, gdy w Polsce do ostatnich lat szlak przemyski pozostawał jedyny

Jadwiga Środulska -Wielgus, Krzysztof Wielgus 192

w nowej ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (z 23 lipca 2003 roku) pojawił się oczekiwany zapis o tworzeniu parków kulturowych Pierwszy w kraju park kulturowy objął właśnie tereny fortecz ne, twierdzę Srebrna Góra Wydawało się, iż dla fortyfikacji idą jaśniejsze dni Teoria i nieliczne dobre przykłady nie przeszły jednak w szerszą praktykę

Lata 2003/2007. Tryumfy na salonach, klęska w terenie. Rok 2003 rozpoczął najbardziej ambiwalentny okres w teorii i praktyce ochrony zabytków fortyfikacji w Polsce Z jednej strony zaistniał ustawowy zapis o tworzeniu parków kulturowych²⁴, z drugiej – ich wdrażanie złożono na barki samorządów, zaś narzędziem stać się miało prawo lokalne, stanowione poprzez miejsco we plany zagospodarowania przestrzennego Znaczenie planowania przestrzennego zostało jed nak w tymże, 2003 roku zmarginalizowane przez deregulacyjną w swej istocie ustawę o plano waniu i zagospodarowaniu przestrzennym Narzędzie ochrony krajobrazu zabytkowego, otocze nia, kon-tekstu zabytku, które dawała, w ogranicz jedna ustawa – odbierała druga Ochrona kon serwatorska stała się w istocie ochroną obiektową, nie obszarową Tymczasem cały postęp wie dzy o forty-fikacjach wskazywał na konieczność czegoś diametralnie innego W licznych opraco waniach naukowych wskazano i przeliczono co do hektara tereny o wielkiej wartości ekologicz nej, kom-pozycyjnej, wprost – potencjalne tereny parkowe przyszłości²⁵ Na fali tych badań stwo rzono kilka awangardowych miejscowych planów zagospodarowania, w przypadku Krakowa niestety martwych, gdyż niemożliwych do wdrożenia na skutek wzrastającego oporu społecz nego

W roku 2003 Rada Miasta Krakowa uchwaliła Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagos-podarowania Przestrzennego Miasta Krakowa Tam też zawarto projekt powstania 7 fortecznych parków kulturowych, w istocie jedynie intencjonalny²⁶ Gminy obejmujące dawną Twierdzę Przemyśl od roku 2000 dysponowały materiałem konsultacyjnym, pozwalającym na prawi-dłową delimitację stref ochronnych w planach zagospodarowania Zaowocowało to utworze-niem Zwią zku Gmin Fortecznych, opracowautworze-niem spójnego planu działania z zespołem parków kulturowych w tle i wprowadzeniem na listę indykatywną projektów i rozpoczęciem inwestycji we wrześniu 2013 r²⁷ Dobrze rokowało zainteresowanie władz i samorządów Podhala reliktami

24 Swoistym podsumowaniem pierwszych doświadczeń, także praktycznych i projektowych, stało się wydawnic-two z serii FORTYFIKACJA, TOM XVI, Forteczne parki kulturowe szansą na ochronę zabytków architektury obronnej, Świnoujście, 8 -10 X 2004, Warszawa 2004

25 Udowodniły to w swych pracach doktorskich, dla Twierdzy Poznań – dr inż arch Agnieszka Wilkaniec, dla Twierdzy Warszawa, dr inż Katarzyna Pałubska, zaś dla Twierdzy Kraków – dr inż arch Jadwiga -Wielgus Jej praca, wykonana pod kierunkiem prof dr hab inż arch Marii Łuczyńskiej -Bruzdowej i obronio-na w 2002 r, wyróżnioobronio-na przez Ministra Infrastruktury, Generalnego Konserwatora Zabytków oraz obronio-nagrodzoobronio-na przez Rektora Politechniki Krakowskiej, została wydana jako publikacja książkowa: J Środulska -Wielgus, Zieleń Twierdzy Kraków Tom 4 Seria 2 „Atlasu Twierdzy Kraków”, 2006 Praca ta stała się praktycznym prze-łożeniem idei prof Janusza Bogdanowskiego na realia, uwarunkowania i konieczność ochrony Twierdzy Kra-ków początKra-ków XXI wieku, przede wszystkim pod kątem ochrony zespołów zieleni oraz zielonego krajobrazu otwartego Równie pionierskie znaczenie, tym razem dla Twierdzy Warszawa, ma opracowanie pod redakcją Katarzyny Pałubskiej, Zespół XIX ‑wiecznych fortyfikacji Twierdzy Warszawa, wydana przez Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków, Warszawa, 2009

26 Studium zostało uchwalone dnia 16 kwietnia 2003 r, rozdział: „Ochrona i kształtowanie dziedzictwa kulturo‑

wego”, str 156–158, pełny tekst dostępny p Biuletyn Informacji Publicznej, http://wwwbip krakowpl/?bip_

id=1&dok_id=5171&sub_dok_id=5171, wniosek przygotowany przez dr inż arch Jadwigę Środulską -Wiel-gus, dr inż arch Krzysztofa Wielgusa i Waldemara Brzoskwinię pod kierunkiem prof dr hab inż Marii Łu-czyńskiej -Bruzdy na Politechnice Krakowskiej, w Instytucie Architektury Krajobrazu w 2003 r

27 Program planu ochrony zespołu parków kulturowych krajobrazu warownego Twierdzy Przemyśl, kierownictwo naukowe: dr hab inż arch Z Myczkowski, prof PK; kierownictwo i koordynacja prac: dr inż arch K Wiel-gus, wykonanie prac projektowych: dr inż arch K WielWiel-gus, dr inż arch J Środulska -WielWiel-gus, dr arch T To-karczuk, mgr inż arch W Rymsza -Mazur, mgr inż arch kraj K Chajdys, mgr inż T Idzikowski (opraco-wanie i konsultacja części historycznej), współpraca: mgr inż arch M Tatar, mgr M J Mikulski, Kraków/

Przemyśl, 2007

Ku fortecznej turystyce kulturowej. Raport o teorii i praktyce realizacji 193

ziemnych umocnień z XVIII, XIX i XX wieku²⁸ Na koniec warto zwrócić uwagę na wysoki sta-tus, jaki zabytkom inżynierii, w tym fortyfikacji przydał samorząd Województwa Małopolskiego patronu jąc powstawaniu specjalnych szlaków turystyki motorowej po wspomnianych zabytkach

Są to jednak niestety wszystko zapisy o charakterze życzeniowym, bez mocy oddziaływania prawa lokalnego Opisywane lata charakteryzowały się więc pozytywnymi zmianami w doku-mentach samorządowych, definiujących strategię rozwoju miast i regionów Równocześnie lata te okazały się wręcz tragiczne dla stanu fortyfikacji, pozbawianych opieki wojska, trafiających poprzez ręce Agencji Mienia Wojskowego w ręce przypadkowych, nie liczących się z niczym właścicieli; budowli opuszczanych przez służby gminne i miejskie W latach tych nastąpiła bez-przykładna parcelacja najlepiej zachowanej, północnej grupy fortowej Krakowa, zawierającej największy fort pancerny w Polsce 47a „Węgrzce” (z zachowanym kompletem wież pancer-nych!) i najwięk szy fort artyleryjski na południu Polski – 47 „Łysa Góra” Propozycja wpisu do rejestru zabyt ków tego najcenniejszego, bo zachowanego niemal w idealnym stanie zespołu fortecznego z koń ca XIX w w Polsce, zgłoszona przez opuszczające go Wojsko Polskie została zablokowana, zaś teren podzielony bez jakiegokolwiek szacunku dla krajobrazu warownego pod banalną zabudowę mieszkaniową i przemysłową W majestacie prawa Gminy Zielonki trwa teraz zabudowa baterii, likwidowanie drzewostanu, z okazami odpowiadającymi kryteriom pomni-ków przyrody, zagro żony jest jeden z najstarszych zachowanych schronów bojowych w Polsce – blokhauz ze stano wiskami pancernymi, ryglujący dawną drogę warszawską Są to rezultaty decyzji i nacisków politycznych z opisywanych lat, dodajmy, w latach bieżących już raczej niemożliwych do pod jęcia W tychże latach został sprzedany najstarszy fort Krakowa, „Luneta Warszawska”, równo cześnie miejsce pamięci narodowej, stalinowska katownia ze wstrząsają-cym zapisem czasów – kilkuset inskrypcjami więzionych tam żołnierzy AK, NSZ i Polskich Sił Zbrojnych na Zacho dzie, którzy mieli nieszczęście wrócić i wpaść w tryby NKWD i UBP

Konsolidacja środowisk niepodległościowych, konserwatorskich i mediów wymusiła wresz-cie… wpis tego niezwykłego i tragicznego zabytku do rejestru zabytków

Paradoksalnie, te same lata – to wzrost zainteresowania zabytkami fortyfikacji w zarządach regionów i na poziomie centralnym, łącznie z pierwszą koncepcją rozważenia trans granicznego wpisu dziedzictwa fortyfikacji austriackiej na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO, jako wspólnego środkowo - i wschodnioeuropejskiego dobra kultury industrialnej²⁹

Ryc. 2. Początek XXI wieku. Drastyczne okradanie fortów Twierdzy Kraków z elementów pancernych.

A – wrota poterny Fortu 52 „Borek”, B – strata unikatowego, ostatniego zachowanego w Polsce sponsonu pancernego – Fort 50 „Prokocim”. Fot. K. Wielgus.

28 A Kubska, P Leonowicz, K Wielgus, J Środulska -Wielgus, Fortyfikacje austriackie na Podhalu. Ślady, in‑

terpretacja i kierunki zagospodarowania Rozdział w: „Małopolska i Podhale w latach Wielkiej Wojny -1918” Prace Komisji Historii Wojskowości Tom IV/2, Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział Nowy Targ, 2009, s 7 -51

29 Koncepcja przedstawiona w roku 2003 przez Prezesa Polskiego Komitetu Narodowego UNESCO, dr Tomasza Orłowskiego

Jadwiga Środulska -Wielgus, Krzysztof Wielgus 194

Ostatnie lata opisywanego okresu to powolne wychodzenie z niekorzystnych tendencji Jest ono trudne, odbywa się w fazie postępującej atrofii ruchu stowarzyszeniowego, osłabianiu, czy wręcz rozbijaniu więzi społecznych i środowiskowych Swoistym podsumowaniem trudnego, lecz owocnego, obywatelskiego ruchu, trwającego ponad dekadę, było sformułowanie strategii

„Przyjazna Twierdza”, opracowanej i sfinansowanej przez Fundację „Janus”, pod kierunkiem Janusza Leśniewicza Jest ona, jak dotąd najbardziej szczegółowym i najdojrzalszym dokumen-tem, definiującym wizję, misję i kierunki postępowania z zespołem twierdzy, jako całością Stała się ona załącznikiem pionierskiej uchwały Rady Miasta Krakowa z dnia 25 października 2006 r

o ochronie i rewitalizacji zespołu historyczno -krajobrazowego Twierdzy Kraków³⁰

Z kolei metody i delimitacja stref ochrony, określone na bazie studiów nad zasobem przy rodniczym (J Środulskiej -Wielgus), komplementarne do wspomnianej strategii, wspól-nie posłu żyły do opracowania wniosków do kolejnego studium uwarunkowań i kierunków zagospodaro wania przestrzennego Krakowa oraz wytycznych do Wojewódzkiego Programu Opieki nad Za bytkami Dopływ funduszy europejskich bądź nadziei na ich pozyskanie (okres finansowania 2007 -2013) spowodował powrót zainteresowania terenami i obiektami fortyfika-cyjnymi w skali kraju Co ciekawe, wywołana tym naukowo -projektowa „ofensywa” ominęła Twierdzę Kraków, nie ona bowiem była głównym przedmiotem prac Stał się nim, wpisany na listę UNESCO Zamość³¹, Twierdza Przemyśl z jej awangardowym pomysłem Związku Gmin Fortecznych³², Twierdza Nysa z jej realizowanym Parkiem Kulturowo -Przyrodniczym; dalej:

30 Załącznik do uchwały Nr CXIX/1294/06 Rady Miasta Krakowa z dnia 25 października 2006 r Ramowy pro‑

gram ochrony i rewitalizacji zespołu historyczno – krajobrazowego Twierdzy Kraków, przygotowany przez wspólny Zespół Zadaniowy Gminy Miejskiej Kraków oraz inicjatywy obywatelskiej „Otwarta twierdza” Fun‑

dacji Aktywnej Ochrony Zabytków Techniki i Dziedzictwa Kulturowego „Janus”, Kraków 2006 r

31 Koncepcja zagospodarowania i udostępnienia turystycznego Twierdzy Zamość, 2008, kierownictwo naukowe:

dr hab inż arch Z Myczkowski, prof PK; mgr inż arch J Janczykowski, dr inż arch J Środulska -Wielgus, dr inż arch K Wielgus (koordynacja prac), dr inż arch U Forczek -Brataniec, mgr inż arch J Piekło, mgr inż arch W Rymsza -Mazur, mgr inż arch krajobr M Chrząszczyk, mgr inż arch krajobr Anna Fecko, mgr inż arch krajobr A Kruszec, mgr inż ogr S Kawiorski, mgr P Osmęda; stud K Fecko, E Furlepa, K Jaku-bowski, J Kocieniewski, K Martyna, J Sulikowska, A Skoczylas, O Zapolska; Politechnika Krakowska, 2008 r PROJEKT W RAMACH PROGRAMU INNOWACYJNA „GOSPODARKA/INFRASTRUKTURA I ŚRODOWISKO” Koncepcja projektowa stała się podstawą wniosku, złożonego przez Miasto Zamość, który uzyskał finansowanie w ramach wspomnianego programu, także: J Środulska -Wielgus, K Wielgus, J Radzik, Twierdza Zamość. Fortyfikacje Zieleń Ekspozycja – jako osnowa udostępnienia turystycznego i potencjalnego parku kulturowego [w:] materiały Drugiej Konferencji „Zarządzanie zielenią miejską na przykładzie miast his-torycznych”, Kraków, maj 2009; J Środulska -Wielgus, Kształtowania krajobrazu poprzez udostępnienie turys‑

tyczne na przykładzie Twierdzy Zamość [w:] XII Forum Architektury Krajobrazu Panel 3 II; J Środulska -Wiel-gus, K Wiel-Wiel-gus, Kształtowanie krajobrazu poprzez udostępnianie turystyczne na przykładzie Twierdzy Zamość [w:] Studia Krajobrazowe a ginące krajobrazy, Praca zbiorowa, Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki, Uni-wersytet Wrocławski, Wrocław 2010, s 317 -328

32 K Wielgus, J Środulska -Wielgus, Zagospodarowania zespołu zabytkowego Twierdzy Przemyśl w celu udo‑

stępnienia dla turystyki kulturowej. Opracowanie merytoryczne wniosku do projektu kluczowego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007 -2013 Projekt umieszczony na liście indykatywnej projektów kluczowych Woj Podkarpackiego, pre -umowa podpisana 27 X 2009 r Pro-jekt wybrany jako jeden z trzech wiodących i przedstawiony na Konferencji podsumowującej wdrażanie RPO Województwa Podkarpackiego na lata 2007 -2013 w 2008 i 2009 roku Rzeszów 26 listopada 2009; Projekt zagospodarowania trasy turystyki kulturowej „Północna Rokada”, w ramach proje ktu: ZAGOSPODAROWA‑

NIE ZESPOŁU ZABYTKOWEGO TWIERDZY PRZEMYŚL W CELU UDOSTĘPNIE NIA DLA TURYSTYKI KULTUROWEJ”, etap I, oznaczony Nr 37 wg listy projektów, opublikowanych w WDU, wg indykatywnego wykazu indywidualnych projektów kluczowych dla województwa podkarpackiego na lata 2007 ‑2013 r., kierow-nictwo naukowe dr hab inż arch Z Myczkowski, prof PK; dr inż arch J Środulska -Wielgus, dr inż arch

K Wielgus (koordynacja prac), mgr inż arch J Piekło, mgr inż arch W Rymsza -Mazur, mgr inż arch krajobr

M Chrząszczyk, mgr inż arch krajobr A Fecko, mgr inż ogr S Kawiorski, mgr P Osmęda; stud K Fecko,

Ku fortecznej turystyce kulturowej. Raport o teorii i praktyce realizacji 195

Twierdza Gdańsk i Twierdza Toruń, z prowadzoną wzorowo, acz dość wolno adaptacją Fortu IV

„Yorck” na cele hotelu, schroniska i niewielkiego centrum kongresowego

Ryc. 3. – Aneks ilustracyjny, s. 299.

W roku 2006 rozpoczął się nowy etap w rewaloryzacji Twierdzy Zamość Opracowane wtedy

„Studium kształtowania terenów pofortecznych ze szczególnym uwzględnieniem zieleni”³³ stano-wiło próbę porównania znanego stanu badań na temat rozwoju, przekształceń i stanu zacho wania fortyfikacji zamojskich, z wynikami rejestracji aktualnego stanu krajobrazu warownego Zamościa

„Studium kształtowania terenów pofortecznych ze szczególnym uwzględnieniem zieleni”³³ stano-wiło próbę porównania znanego stanu badań na temat rozwoju, przekształceń i stanu zacho wania fortyfikacji zamojskich, z wynikami rejestracji aktualnego stanu krajobrazu warownego Zamościa