W
1993 roku w Nysie i Wrocławiu organizowałem wraz z Krzyśkiem Biskupem konferen-cję poświęconą pruskim i niemieckim twierdzom Był to dla mnie początek wieloletnich wspólnych kontaktów związanych z staraniami i zabiegami na rzecz rewitalizacji twierdz ślą-skich W pracach tych uczestniczyły lokalne samorządy, Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji, jego lokalne oddziały, członkowie oraz inne organizacje i stowarzyszenia, a także prywatni dzierżawcy i użytkownicy W części tych działań aż do 2000 roku wkład Krzysztofa Biskupa był niezwykle istotny Osobisty udział w tym procesie oraz możliwość obserwacji osiągnięć innych osób i instytucji pozwala mi na próbę podsumowania 20-letniego okresu i prac związanych ze śląskimi twierdzami zwieńczonego, pomimo porażek sporymi osiągnięciami, a także „rozliczyć się” z KrzyśkiemRozpoznaniu twierdz śląskich oraz pobudzaniu zainteresowania tymi zabytkami służyły liczne konferencje organizowane przez TPF i lokalne samorządy, które na Śląsku zapoczątkowa ła w 1993 roku w Nysie konferencja „Twierdze pruskie i niemieckie na północnych i zachodnich ziemiach Polski – stan badań i problematyka konserwatorska” podsumowana w tomie V Fortyfi-kacji z 1998 roku
W 2000 roku odbyły się 2 spotkania: „Krajowe Seminarium Naukowe Twierdza Nysa, pro-gram rozwoju kulturalno – turystycznego w Euroregionie Pradziad” opublikowane w tomie Fortyfikacja 1 oraz Międzynarodowa Konferencja Naukowa – Nowożytne Fortyfikacje Śląska Twierdza Kłodzka i Srebrna Góra opublikowane w Tomie XII „Fortyfikacja europejskim dzie-dzictwem kultury” Były to ostatnie konferencje w których czynnie uczestniczył dr Krzysztof Biskup W 2004 roku odbyła się konferencja „Twierdza Głogów – zagospodarowanie budowli obronnych w Polsce” opublikowana w tym samym roku
W 2006 roku odbyła się w Srebrnej Górze pod patronatem ICOMOS Ogólnopolska Konfe-rencja „Zabytki Architektury Obronnej Ochrona, zagospodarowanie, zarządzanie” opubliko-wana w 2007 r w tomie I serii Architektura obronna W tym samym roku zapoczątkowany został cykl corocznych konferencji „Twierdza Srebrnogórska” kontynuowany do dziś
W latach 2008 i 2011 odbyły się na Uniwersytecie Wrocławskim 2 konferencje poświęcone drugo wojennej „Festung Breslau”, podsumowane publikacjami książkowymi: „Festung Breslau 1945 Nieznany obraz” i „Festung Breslau 1945 Historia i pamięć” Listę tą kończy konferencja organizowana w 2013 roku przez Wrocławski Uniwersytet Przyrodniczy
Z ważniejszych publikacji książkowych z tego okresu należy wymienić min „Fortyfikacje nadodrzańskie w procesie rozwoju nowożytnej sztuki fortyfikacyjnej w XVII -XIX wieku”
W Eckert 2007 r, „Twierdza Wrocław w okresie fryderycjańskim fortyfikacje, garnizon i działa-nia wojenne w latach 1741 -1806” G Podruczny 2009 r, „Twierdza Srebrna Góra” G Podruczny,
Maciej Małachowicz 34
T Przerwa 2010 r, „Twierdza od wewnątrz Budownictwo wojskowe na Śląsku w latach -1806” G Podruczny 2011 r, „Król i jego twierdze Fryderyk Wielki i pruskie fortyfikacje stałe w latach 1740 -1786” G Podruczny 2013 r W serii „Atlas Historyczny Miast Polskich”, w To mie IV Śląsk, opublikowane zostały również twierdze wrocławska i świdnicka – zeszyt 1, Wroc ław, Zeszyt 5, Świdnica – 2008 r
Duże znaczenie dla twierdz śląskich miał rozpoczęty w 1997 roku Krajowy Program Minis-terstwa Kultury i Sztuki „Ochrona i Konserwacja Architektury Obronnej” Dzięki Programowi wykonane zostało szereg opracowań inwentaryzacyjnych i studialnych, w tym między innymi Studium Obwałowań Wysokich i Szańca Artyleryjskiego w Nysie, Katalog detalu i wyposażenia w fortyfikacji pruskiej XVIII i XIX wieku a także wzorcowy zestaw białych kart i projekt wpisu twierdzy Srebrna Góra do rejestru zabytków W ramach Programu udało się również dofinanso-wać projekt i konsultowaną przez Krzysztofa rekonstrukcję fortecznego mostu zwodzonego na Żurawiu w Twierdzy Kłodzkiej Była to jedna z pierwszych inwestycji fortecznych tego okresu w Kłodzku Początkowe prace inwentaryzacyjne, badawcze i analityczne stopniowo zastępo-wane były przez konkretne działania rewitalizacyjne
Ryc. 1. Twierdza Nysa: A – Fort Blokhauzschanze po rewaloryzacji; B – Bastion św. Jadwigi, uroczystość otwarcia. (fot. M. Małachowicz).
Prace w Twierdzy Nyskiej zostały zdeterminowane zniszczeniami powodziowymi z 1997 roku W 1998 i 1999 roku zostały wykonane min inwentaryzacje Reduty Kardynalskiej i Fortu Blokhauzschanze W 2000 roku zostało też opracowane „Konserwatorskie Studium ochrony i zasad zagospodarowania zespołu pofortecznego w formie ochrony obszarowej – Forteczny Park Kulturowy – Twierdza Nysa” oraz zestaw tzw „białych kart” dla poszczególnych obiektów twierdzy Zwieńczeniem tych działań było opracowanie dokumentacji projektowej i realizacja rewitalizacji Fortu Blokhauzschanze oraz Bastionu nr 9 – Świętej Jadwigi w Nysie Działania te stanowiły istotny element organizowanego w Nysie Parku Kulturowego1 Pracom tym towarzy-szyło odkrzewienie dzieł twierdzy oraz zagospodarowanie opuszczonego przez Wojsko Polskie Fortu II2 Opuszczenie obiektów fortecznych przez wojsko doprowadziło niestety do utraty w wielu twierdzach sporej części wyposażenia, zwłaszcza metalowych zamknięć, krat i pan-cerzy Realizacja prac konserwatorskich Bastionu św Jadwigi uzyskała I nagrodę w konkursie
„Perła Nysy” i „Opolskie Euro” Nieco później rozpoczęto prace rewitalizacyjne w Srebrnej Górze i Kłodzku W Srebrnej Górze w 1999 roku powstało Towarzystwo Srebrnogórskie
1 M Małachowicz „Rewaloryzacja Fortu „Blokhauzschanze w Nysie” w „Twierdza Głogów Zagospodarowanie budowli obronnych w Polsce” Głogów 2004
2 Fort przejął i zagospodarował prywatny dzierżawca członek TPF pan Krzysztof Herman
Twierdze śląskie – 20 lat później 35
W 2001 roku z pomocą TPF dokonano zmiany wpisu twierdzy do rejestru zabytków w oparciu o przygoto wany precyzyjny materiał inwentaryzacyjny oraz białe karty
22 czerwca 2002 roku powołany został w Srebrnej Górze pierwszy w Polsce Forteczny Park Kulturowy Twierdzy Srebrna Góra We wrześniu 2003 roku powstała spółka Forteczny Park Kulturowy zarządzająca twierdzą 14 kwietnia 2004 roku Twierdza Srebrnogórska została uzna na za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP To gruntowne przygotowanie formalno -prawne i organizacyjne zaowocowało prowadzonymi od 2005 roku licznymi, efektow-nymi pracami rewaloryzacyjefektow-nymi wśród których wymienić należy m in: rewaloryzacje Bramy Orła, remonty części elewacji i pokrycia oraz rewitalizacja wnętrz Donżonu a także prace przy Bas tionie Kawaler oraz Bastionie Dolnym i Bramie Dolnej Pracom tym towarzyszyły opraco-wania dokumentacyjne i projektowe obejmujące znacznie szerszy zakres prac, możliwych do kontynu acji w przyszłości3
Ryc. 2. Twierdza Srebrna Góra: A – Brama Orła po pracach konserwatorskich; B – elewacja dziedzińca Bastionu Dolnego przed i w trakcie prac rewaloryzacyjnych (fot. M. Małachowicz).
Wzorem Srebrnej Góry również Miasto Kłodzko podjęło uchwałę o utworzeniu Fortecznego Parku Kulturowego Twierdza Kłodzko (17 X 2005 r) Weszła ona w życie w styczniu 2006 roku Decyzję tę poprzedziły prace rozpoznawcze oraz wykonanie białych kart4 niezbędnych dla precyzyjnego wpisu twierdzy i jej dzieł do rejestru zabytków Twierdza już wcześniej posia-dała zagospodarowaną część turystyczno – ekspozycyjną i była praktycznie jedyną na Śląsku twierdzą udostępnianą do zwiedzania W innej części Twierdzy, na Lunecie Żuraw, stowarzy-szenie Aka demia Przygody od lat 90 XX w prowadziło znakomite prace rewaloryzacyjne
Dobrym przykładem adaptacji stała się też zrewaloryzowana przez prywatnego użytkownika XIX -wiecz na redita „Szańca na polu Wernera”
Jednym z pierwszych działań po powołaniu Parku było utworzenie Rady Konsultacyjnej FPK oraz przygotowanie Planu Ochrony Parku Przeprowadzone zostały również przez zarządza jący twierdzą OSiR prace odkrzaczające mury i stropy dzieł twierdzy Podjęte następ-nie działa nia inwestycyjne skupiono do tej pory na Wielkim Kleszczu, Kurtynastęp-nie Tumskiej oraz Bramie Miejskiej Obecnie priorytetową inwestycją miasta jest kolejka linowa, która ma połą-czyć Twierdzę Główną z Twierdzą Owczej Góry
3 M Górski Prace i projekty konserwatorskie w twierdzy srebnogórskiej (1990 ‑2006). Identyfikacja problemu [w:] Twierdza Srebrnogórska II Wojna 1806 -1807 – Miasteczko, Wrocław 2008, z uzupełnieniami autora
4 E Kielar „Forteczny Park Kulturowy – Twierdza Kłodzko” [w:] „Zabytki Architektury Obronnej Ochrona, Zagospodarowanie, Zarządzanie Srebrna Góra 2007
Maciej Małachowicz 36
Ryc. 3. Twierdza Kłodzko: zrealizowane przejście w Kurtynie Tumskiej (fot. M. Małachowicz).
W pozostałych twierdzach śląskich zdemolowanych jeszcze w 1807 roku i zachowanych w skromnych reliktach działania rewitalizacyjne były mniej efektowne W twierdzy Głogów pra-widłowo zagospodarowany został tylko Fort „Lunette Am Schlossee” Dla pozostałych reliktów zostały wykonane tzw białe karty reliktów a część z nich udało się wpisać do rejestru zabytków
Dowodem wzmożonego zainteresowania twierdzą głogowską może też być zorganizowana tam w 2004 roku konferencja „Twierdza Głogów Zagospodarowanie budowli obronnych w Polsce”
Twierdza Świdnica niemal całkowicie zniwelowana, doczekała się w 2005 roku obszer-nego „Studium historyczno -konserwatorskiego twierdzy Fryderycjańskiej w Świdnicy” oraz w 2008 roku „Atlasu Historycznego Miasta Świdnicy” Odbyło się tam kilka odczytów i jedna konferen cja na temat twierdz Ciekawe prace adaptacyjne objęły najstarszą pruska kaponierę na placu Małgorzaty Starania o rewitalizację unikatowej Fleszy Nowomłyńskiej utknęły w mar-twym pun kcie Warto też przypomnieć, że współautorem pierwszych badań -konserwator skich Fleszy był dr Krzysztof Biskup
Ryc. 4. Twierdza Świdnica: A – wnętrze kaponiery na pl. Małgorzaty; B – ekspozycja muzealna w podwalni Wału Głównego przy al. Niepodległości (fot. M. Małachowicz).
Twierdze śląskie – 20 lat później 37
Twierdza Wrocław również została całkowicie zdemolowana po 1807 roku Jej nikłe relikty zniknęły w większości pod ziemią i pod fundamentami rozrastającego się miasta W ostatnich latach twierdza ta doczekała się szeregu odkryć archeologicznych oraz kilku publikacji
Remontów doczekały się dwa ocalałe bastiony: Ceglarski i Sakwowy oraz Kurtyna Piasko wa
Liczne nowe inwestycje ujawniły i nadal ujawniają podziemne relikty murów, fos i kazamat, często w stanie szczątkowym Część z nich jak piattaformę Bramy Oławskiej czy murowane re likty Szańca Dragonów udało się wkomponować w nowe budowle Kolejna twierdza wro-cławska z przełomu XIX i XX wieku złożona z drobnych elementów schronów i dzieł piechoty nadal ulega dewastacji Rozgrabieniu uległa większość detali metalowych Twierdza ta gruntow-nie udokumentowana w 1993 roku5 oraz w szeregu późniejszych publikacji, ciągle wymaga dal-szych działań ochronnych Ostatnio jeden z fortów twierdzy (Fort 6) został objęty opieką przez nowo powstałe Wrocławskie Stowarzyszenie Fortyfikacyjne Również problemom tej twierdzy poświę cona była w październiku 2013 roku Krajowa Konferencja Naukowa: Krajobraz w służ-bie forty fikacji – badania i ochrona wartości kulturowych, przyrodniczych i krajobrazowych fortyfikacji”
Ważnym elementem życia twierdz stały się grupy rekonstrukcyjne Pierwsza z nich powstała w 2000 roku w Nysie, a w 2007 roku regimenty forteczne istniały i działały już prawie we wszy-stkich twierdzach Grupy te wprowadzają życie do twierdz Organizowane przez nie rekonstruk-cje historycznych wydarzeń i inne pokazy przyciągają turystów i uatrakcyjniają zwiedzanie Ich działania są też znakomitą lekcją historii6
Podsumowując – w ciągu ostatnich 20 lat w twierdzach śląskich odbył się z różnym nasile-niem proces zmian, który w znacznym stopniu doprowadził do ich poznania i ożywienia, a w wy padku 3 najlepiej zachowanych twierdz w Nysie, Srebrnej Górze i Kłodzku również do znacz nych prac rewitalizacyjnych Temu procesowi w zasadniczy sposób pomogło naukowe rozpozna nie rozpoczęte min przez Krzyśka Biskupa a w końcowej, realizacyjnej fazie, również skuteczne starania o utworzenie Parków Kulturowych i najwyższe dotychczas osiągnięcie jakim stał się wpis Twierdzy Srebrnogórskiej na Listę Pomników Historii Wszystkim tym działaniom patrono wał duch Krzyśka
5 M Małachowicz „Twierdza Wrocław przełomu XIX i XX w problemy architektury i rozplanowania” Wrocław 1993 – praca doktorska na Wydziale Architektury Politechnik Wrocławskiej
6 W działaniach rekonstrukcyjnych i dydaktycznych związanych z twierdzami niezwykle wysoki poziom osią-gnęła działająca w Kłodzku Akademia Przygody