Kasztelan Stanisław Warszycki i jego zamki na pograniczu Korony i Śląska

Początek związków Dankowa z rodziną Warszyckich herbu Abdank, datować można na przełom XVI i XVII wieku³ Ważnym dokumentem omawiającym stan dankowskiej twierdzy, zmodernizowanej w latach 30 XVII wieku, jest opis niderlandzkiego podróżnika Verduma z roku 1669⁴ Fundatorem tej modernizacji jest niewątpliwie późniejszy kasztelan krakowski Stanisław (III) Warszycki (1599 -1681) Należał on do najbardziej znanych postaci swojej epoki

W swoim długim życiu sprawował różne urzędy w czasie panowania pięciu kolejnych polskich królów: od Zygmunta II Wazy do Jana III Sobieskiego

Stanisław (II) Warszycki, podskarbi koronny, obrał za swą siedzibę Danków, gdzie istniał rzekomo zamek na szlaku z Małopolski do Wielkopolski, i na początku XVII wieku zamek ten znacznie rozbudował O obszerności zamku w tym okresie świadczył fakt, że w czasie rokoszu Zebrzydowskiego w roku 1607, w Dankowie schronił się król Zygmunt III, wraz z rodziną i licz-nym dworem Stanisław (II) Warszycki zmarł w roku 1616

Andrzej (Jędrzej) Warszycki, podkomorzy sieradzki, zmarł w wieku 45 lat w roku 1615, pochowany został wraz z żoną Katarzyną w Dankowskim kościele parafialnym, o czym świad-czy piękne, marmurowe epitafium Miał on dwie córki i czterech synów, z których każdy osią-gnął wysokie urzędy państwowe Trzeci z synów Andrzeja (Jędrzeja), Stanisław (III) stał się z czasem najbardziej znanym z przedstawicieli rodu Najmłodszy Aleksander, podkomorzy sie-radzki, późniejszy dziedzic Warszyc i Białej ożenił się z panna Walewską, z którą miał syna Michała, który w rodzie Warszyckich w latach późniejszych istotną rolę odegrał

Znaczna fortuna Stanisława (II), po jego bezpotomnej śmierci przeszła na rzecz bratanków, synów Andrzeja – Aleksandra, który otrzymał min rodowe Warszyce i Stanisława (III), który otrzymał Danków

3 Kasper Niesiecki podaje informacje o pobycie króla Zygmunta III Wazy, wraz z całym dworem, w sie-dzibie Stanisława Warszyckiego, podskarbiego koronnego w Dankowie w roku 1609, w czasie rokoszu Zebrzydowskiego, Herbarz Polski, op cit s 238 Wg M Dayczak -Domanasiewicz, Teresa Holcerowa, Danków… op cit s 9 i przypis 32, dowodem obecności Warszyckich wDankowie już na początku wieku XVII, jest interpretacja czteropolowej tarczy herbowej znajdującej się na elewacji tunelowego przejścia do ko-ścioła prowadzącego pod wałem północnego frontu bastionowych fortyfikacji Na tarczy tej występują herby:

1 pole – Abdank – herb rodowy (braci Stanisława i Andrzeja Warszyckich), 2 pole – Jelita – herb rodowy ich matki Anny Romiszewskiej, 3 pole – Nałęcz – herb rodowy ich babki po ojcu, żony Jakuba Warszyckiego, 4 pole – Nowina – herb rodowy ich babki po matce Małgorzaty Przerębskiej

4 K Liske, Cudzoziemcy w Polsce Lwów 1876 s 124

Bastionowy zamek kasztelana Stanisława Warszyckiego w Dankowie... 53

Ryc. 2. A – Stanisław Warszycki (1599 ‑1681). Kasztelan Krakowski. Fundator fortyfikacji bastionowych zamku w Dankowie. Rysunek Jana Matejki. Fotokopia ze zbiorów Tomasza Janowskiego; B – schematy

narysów fortyfikacji bastionowych obiektów obronnych związanych z osobą Stanisława Warszyckiego.

Oprac. M. Holewiński.

I tu docieramy do niewątpliwie najciekawszej postaci rodu Warszyckich – Stanisława (III), późniejszego kasztelana krakowskiego Urodził się w on roku 1599 Starannie wychowany, kształcił się w Polsce i we Włoszech (Uniwersytet w Padwie) W młodości uczestniczył w licz-nych wyprawach wojenlicz-nych Jako jeden z najbogatszych możnowładców w Małopolsce fun-dował liczne oddziały wojskowe W roku 1629 rozpoczął służbę publiczną W roku 1632 objął urząd starosty krzepickiego i wojewody mazowieckiego W roku 1651, po śmierci Mikołaja Potockiego, otrzymał godność kasztelana krakowskiego – urząd uznawany w Rzeczypospolitej za najbardziej znaczący W czasie „Szwedzkiego Potopu”, gdy większość polskich magnatów odwróciło się od Jana Kazimierza, on pozostawał wierny, aż do abdykacji króla Po poddaniu Krakowa, gdy oddziały szwedzkie zdobywały kolejne małopolskie miasta i zamki: Lanckoronę, Niepołomice, Tenczyn, Ojców, Pieskową Skałę, Ogrodzieniec, Pilicę oraz pobliskie Krzepice, Warszycki obronił umocniony przez siebie Danków, a nawet wysłał istotną pomoc materialną dla obrony Jasnej Góry⁵ Następnie zaś odbił Krzepice i swój zamek w Pilicy W zamku dan-kowskim gościł powracającego do kraju króla Jana Kazimierza Wojenne zasługi Stanisława Warszyckiego w okresie wojny ze Szwedami opisują szczegółowo: Kochowski, Raczyński, Niesiecki, Moraczewski i Morawski⁶ a następnie: Kosiński i Poleski⁷ Umiejętną gospodarką Stanisław Warszycki pomnażał swoje majątki, Znane są jego liczne inwestycje przemysłowe⁸

Dla poddanych jednak często bywał okrutny Nie znosił sprzeciwu i karał za to w sposób surowy Własną żonę, Annę kazał wychłostać, podejrzewając ją o próbę otrucia męża Awantura

5 W pierwszej kolejności było to 12 armat 12 -funtowych (ćwierćkartaun) wraz z obsługą, co wydatnie wzmoc-niło artylerię twierdzy jasnogórskiej, składającej się dotąd jedynie z 18 lekkich dział 3 i 6 funtowych, za:

R Bochenek, Twierdza Jasna Góra Warszawa 1997 s 78

6 Kochowski, Edward Raczyński, Historia panowania Jana Kazimierza, (z rękopisu nieznanego autora)

Poznań 1840 Tom I, s 253); Kasper Niesiecki, Herbarz Polski. TIV s 464 i T IX Lipsk 1840 -1842; Jędrzej Moraczewski, Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej. T VIII Poznań 1853 s 290 i T IX Poznań 1854 s 143, 153, 158 -159; Teodor Morawski, Dzieje narodu polskiego.

7 Ad Albert Kosiński, Miasta, wsi i zamki polskie. T III Wilno 1851 s 203 Michał Poleski, Zamek Ogrodzieniecki, na tle najbliższej okolicy. Jego przeszłość i stan obecny Warszawa 1913, s 112 i n

8 Michał Poleski Zamek Ogrodzieniecki, op cit

Mirosław Holewiński 54

ta zakończyła się zbrojną interwencją braci Anny, którzy zmusili Warszyckego do wydania im siostry Ta jednak, na skutek doznanych obrażeń, wkrótce zmarła⁹

Kolejne małżeństwo z Heleną, córką księcia Konstantego Wiśniowieckiego wojewody kijowskiego i Anny Zachorowskiej, przyniosło Stanisławowi kolejne pomnożenie majątku

Przejął min Pilicę, którą Wiśniowiecki odziedziczył po Zbaraskim w roku 1631¹⁰ i Łodygowice po stryju żony, Jerzym Wiśniowieckim¹¹ W okresie panowania Stanisława (III) Warszyckiego, pod dawano dalszym modernizacjom zarówno bastionowy zamek w Pilicy¹² jak i twierdzę w Łodygowicach¹³ To małżeństwo zadzierzgnęło również związki rodzinne Warszyckich z Sobieskimi, ponieważ siostra Heleny, Maryjanna była pierwszą żoną Jakuba Sobieskiego, ojca późniejszego króla Jana III Z małżeństwa z Heleną Wiśniowiecką, urodziło się Stanisławowi troje dzieci: syn Jan Kazimierz zmarł bezpotomnie oraz córki Anna i Teresa

Trzecie małżeństwo Stanisława Warszyckiego z młodszą o lat 40 Jadwigą Bełżecką, podob-nie jak pierwsze, podob-nie skończyło się szczęśliwie dla jego małżonki Istpodob-nieje dompodob-niemapodob-nie że zazdrosny mąż, wiedząc o spotkaniu swej żony z byłym narzeczonym niemieckim księciem Otto von Schaffgotsch’em, wysadził kochanków w powietrze w tzw Domku Kasztelanowej, którego ruiny widoczne są do dziś w północnej części dankowskiej twierdzy¹⁴

Postać kasztelana Warszyckiego barwnie opisuje Zygmunt Simon „Wśród ludu do dziś dnia krążą fantastyczne podania że: Potężny zamek wzniesiony był przez Warszyckiego przy pomocy sił nieczystych a sam Warszycki z diabłem się kumał, praktyki czarcie odprawiał i żywcem był porwan do piekła, a wielkie skarby mocą piekielną zdobyte, leża do dziś schowane w lochach pod rumowiskami rozwalonego zamku”¹⁵

Stanisław III Warszycki zmarł w Pilicy 25 stycznia 1681 roku Pochowany został w podzie-miach Jasnogórskiej Świątyni, i ma epitafium w kaplicy Cudownego Obrazu NMP¹⁶

Dla badacza bastionowych fortyfikacji dankowskiej twierdzy, ważne są jednak przede wszy-stkim ustalenia co do okoliczności zbudowania tego bardzo nowoczesnego, na owe czasy, dzieła obronnego Na pewno pewną wiedzę na temat bastionowych fortyfikacji, wyniósł Warszycki z czasu swoich studiów we Włoszech Mógł tam zobaczyć nie tylko liczne realizacje fortyfikacje systemu bastionowego zarówno szkoły staro - jak nowowłoskiej, ale przede wszystkim zapo-znać się z licznymi traktatami włoskich teoretyków, na podstawie których te fortyfikacje były wznoszone¹⁷ Nie bez znaczenia jest również bliska znajomość Warszyckiego ze Stanisławem Lubomirskim, właścicielem Wiśnicza i fundatorem bastionowych fortyfikacji tamtejszego

9 XVII -wieczny kronikarz Verdum tak komentuje to wydarzenie: „Warszycki pierwszą żonę tak skatował, że bra‑

cia jej występując w siostry obronie do zbrojnego oblężenia dankowskiej twierdzy przystąpili”. za: K Liske, Cudzoziemcy…op cit s 124

10 Roman Hubicki, Opis trzech zamków w bliskości Krakowa w okręgu Pileckim. Warszawa 1858 s 16

11 Mirosław Holewiński, Kasztelan Stanisław Warszycki i jego zamki bastionowe na pograniczu Korony i Śląska

Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN O/Kraków t XXXVII/1 Kraków 1994 s 132 i n

12 Roman Hubicki, Opis trzech zamków… op cit; Andrzej Gruszecki, Bastionowe zamki w Małopolsce. Warszawa 1962, s 143 i n; Jan Janczykowski, Zamek w Pilicy, [w]: Zróżnicowania i przemiany środowiska przyrodniczo‑

‑kulturowego Wyzyny Krakowsko ‑Częstochowskiej. Tom 2Ojców 2004 s89 -98, zauważa że rozpoczęcie bu-dowy fortyfikacji bastionowych zamku w Pilicy miało miejsce już za panowania Jerzego Zbaraskiego

13 Andrzej Komoniecki, Dziejopis Żywiecki, (z rękopisu wydał S Szczotka)

14 Żywiec 1937; Andrzej Gruszecki, Bastionowe zamki… s 186 i n; Mirosław Holewiński, Kasztelan Stanisław Warszycki,,,opcit, Adalbert Kosiński, Miasta…opcit

15 Zygmunt Simon, Warownie i zamki starodawne na szlaku Danków – Częstochowa – Rabsztyn Częstochowa 1925 s 18

16 Tomasz M Janowski Danków… op cit s45 i Aneks XII

17 Najdokładniejszą systematykę kolejnych systemów fortyfikacyjnych w europejskiej sztuce obronnej podaje Ja nusz Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte. Warszawa – Kraków 1996

Bastionowy zamek kasztelana Stanisława Warszyckiego w Dankowie... 55

zamku oraz klasztoru, powstałych w duchu włoskim ale z wyraźnymi cechami fortyfikacji holen-derskich¹⁸ Budowniczym bastionowych obwodów tych obiektów był włoski architekt Maciej Trapola Jak zauważa Janusz Bogdanowski, po ukończeniu fortyfikacji zamku, a przed rozpoczę-ciem prac przy ufortyfikowaniu klasztoru w latach 1626 -1634 Trapola pracuje poza Wiśniczem

Nie jest więc wykluczone, że budowa bastionowego obwodu fortyfikacji w Dankowie ukoń-czonych w roku 1632, mogła się odbywać jeżeli nie pod kierownictwem to przynajmniej przy istotnej konsultacji tego architekta¹⁹ Pogląd ten należałoby poprzeć jednak badaniami archiwal-nymi, gdyż z drugiej strony nie bardzo można podejrzewać Włocha Trapolę, o wzorowanie się francuskich doświadczeniach w budowie fortyfikacji bastionowych Porównanie zaś narysu for-tyfikacji w Dankowie z teoretycznymi przykładami Errarda, na co zwracali już uwagę Bohdan Guerquin²⁰ i Andrzej Gruszecki²¹, jest dosyć oczywiste

Po śmierci Stanisława (III) Warszyckiego i jego syna Jana Kazimierza, zarówno zamek w Dankowie jak i późniejsza jego rezydencja Pilica oraz Ogrodzieniec, jako wiano córki Anny, przeszedł w ręce jej męża, a zarazem kuzyna, Michała Warszyckiego ( -1697) miecznika łęczyckiego, wojewody sandomierskiego, który był synem Aleksandra, najmłodszego brata Stanisława (III) W tym czasie znaczenie militarne dankowskiej twierdzy zmniejszyło się znacz-nie Przyczyną tego stanu rzeczy były względy natury geopolitycznej – objęcia tronu polskiego przez saska dynastię Wettinów Ogólny upadek znaczenia Rzeczypospolitej na europejskiej sce-nie politycznej, ale przede wszystkim postęp w sztuce wojennej stawiał pod znakiem zapytania przy datność XVII -wiecznych fortyfikacji systemu bastionowego

Kolejnym i ostatnim z rodu Warszyckich właścicielem Pilicy i Dankowa, jest syn Anny i Michała, Stanisław (IV) Warszycki miecznik koronny Ożeniony z Marianną Jordanówną miał tylko jedną córkę Emerecjannę, poślubioną, Ludwikowi Pociejowi ( -1730), wojewodzie wileń-skiemu i hetmanowi polnemu litewwileń-skiemu Po śmierci męża Emercjanna sprzedaje Danków rodzinie Ponińskich herbu Łodzia W zachowanym w zbiorach Archiwum Akt Dawnych w Warszawie inwentarzu zamku dankowskiego z roku 1768, obraz świetnej przed laty twier-dzy przedstawia się już bardzo niekorzystnie, a inwentarz wsi Danków z roku 1773, sporzą-dzony na okoliczność przekazania jej w dzierżawę przez Stanisława Ponińskiego, kasztelana poznańskiego, w ogóle już o zamku nie wspomina Opuszczony zamek ulega stopniowej roz-biórce przez miejscową ludność Ponieważ w tym czasie w sąsiednim Lipiu Ponińscy budują nowy dwór z przeznaczeniem na siedzibę właścicieli dóbr dankowskich, możliwym jest również wykorzystanie materiałów rozbiórkowych z budowli zamkowych na wzniesienie piwnic, pod-murówki drewnianego dworu oraz jego kamiennego ogrodzenia