Mykola Bevz, Taras Pinyazhko
XIX- WIECZNE PROJEKTY FORTYFIKACJI WROCŁAWIA
Maciej Małachowicz
K
AMPANIA napoleońska przyniosła kres XVIII-wiecznym fortyfikacjom Wrocławia Twier-dza nie oparła się oblężeniu wojsk francuskich pod dowództwem gen Vandamme Oblegana w okresie od 6 XII 1806 do 5 I 1807 skapitulowała Po zajęciu miasta dowódca IX korpusu armii napoleońskiej, książę Hieronim Bonaparte, nakazał zburzenie fortyfikacji wrocławskichDecyzja ta stała się początkiem nowego etapu rozwoju Wrocławia
Pod koniec 1808 r Rada Miejska uchwaliła włączenie terenów pofortecznych do obszaru miejskiego Realizacja tej uchwały nastąpiła dopiero w 1813 r Król pruski zachował jednak dla potrzeb garnizonu wojskowego 32 ha dawnych terenów fortecznych, głównie na wyspie Miesz-czańskiej Równolegle administracja pruska podejmowała próby wstrzymania likwidacji fortyfi-kacji, a nowy komendant miasta przedstawił nawet koncepcję przebudowy bastionu Sakwowego na cytadelę panującą nad miastem Jednak w ciągu następnych lat kontynuowano likwidacje umocnień1
Prace rozbiórkowe rozpoczęte w 1807 r trwały aż do połowy XIX wieku Ziemię z bastio-nów rozplantowano zasypując wszystkie fosy i rowy zewnętrzne Zachowano jedynie starą fosę wokół zespołu staromiejskiego, zwężoną do obecnych zarysów Pozostawiono również częścio wo zniekształcone wzgórza dawnych bastionów Ceglarskiego i Sakwowego Na splan-towanym pofortecznym terenie obsadzonym rzędami drzew utworzono promenady spacerowe według pro jektu Fryderyka Knorra
Wiek XIX przyniósł także rozbiórkę średniowiecznych murów wraz z bramami Ocalały jedynie dwa arsenały: Mikołajski z dwiema basztami i fragmentami murów oraz Piaskowy (zbu-rzony w 1905 r) Niektóre fragmenty najstarszego pasma murów obronnych ocalały wtopione w zabudowie mieszczańskiej Pokaźne relikty bram i pasma umocnień bastejowych pozostały pod ziemią z rozplantowanych nasypów2
Na prawym brzegu Odry po likwidacji wałów „Skaczącej Gwiazdy” przez środek zespołu wytyczono ulicę Gwiaździstą, obecnie Sienkiewicza, przy której jeszcze do połowy XIX wieku wznosiła się brama Fryderyka3
Częściowo na terenie umocnień i w miejscu zasypanej odnogi Odry powstał też założony w 1811 r Ogród Botaniczny Ostatnią dokumentację tych fortyfikacji stanowi plan ing lieut
Hanckwitza, wykonany już w okresie ich burzenia w 1811 r Stan miasta po likwidacji umocnień pokazany został na planie G Schuberta z ok 1828 r Na wyspie Mieszczańskiej użytkowanej
1 Kieseritzky E, Das Gelaende der ehmalige Festung Breslau, Breslau 1903
2 W ostatnich latach w wykopach budowlanych zostały odsłonięte oprócz licznych reliktów średniowiecznych również pozostałości umocnień nowożytnych min: Szaniec Dragonów z prochownią, skarpy Tumskiego Dzie ła Koronowego, Raweliny bramy Świdnickiej i bramy Oławskiej, baterii kazamatowej w bastionie XI i szereg innych
3 Małachowicz Edmund, Wrocław na Wyspach, Wydanie drugie, Ossolineum 1992, s 148, 188 -190
Maciej Małachowicz 98
przez wojsko zachowały się resztki fortyfikacji wykorzystywane na prochownie i magazyny woj skowe4 Po 1807 r przybyło tam szereg nowych obiektów wojskowych Potężne budynki koszar niepotrzebnej już artylerii fortecznej zajęła piechota W tym czasie Wrocław funkcjono-wał jako miasto otwarte i rozwijał się dynamicznie wychodząc zabudową znacznie poza dawne linie forty fikacji W mieście pozostał jednak silny garnizon z całą infrastrukturą i organizacją
W 1835 r przy Podwalu powstały klasycystyczne koszary kirasjerów (Stadtgraben Kaserne5, później przez naczone dla piechoty) W 1844 r zaprojektowane zostały przez A Stülera, współ-pracownika K Schinkla, neorenesansowe budynki Komendy Garnizonu przy ul Świdnickiej oraz budynek Intendentury na rogu al Słowackiego i Bernardyńskiej Kirasjerzy jeszcze w XIX w przenieśli się do wysuniętych na południe, nowych obszerniejszych koszar przy ul Hallera, wzniesionych w latach 1869 -1872 Od zachodu do miasta przylegały rozległe tereny ćwiczeń, przy których w 1871 r powstał nowy zespół koszar piechoty (Westend Kaserne) dla 10 i 51 Regimentu Grena dierów
W rezultacie decyzji z 1807 r i wieloletnich prac rozbiórkowych rozległy zespół fortyfikacji przestał istnieć Nie zmieniła się jednak strategiczna lokalizacja Wrocławia Przez kilkadziesiąt lat od momentu likwidacji staropruskiej twierdzy wrocławskiej prowadzone były dyskusje doty-czące ponownego ufortyfikowania miasta
Już generał Karl Wilhelm Georg von Grolman przypominał i podkreślał strategiczne znacze-nie miasta Po wybuchu powstania w Polsce w 1830 projekt ponownego ufortyfikowania miasta opracowali roku inżynierowie: płk Le Bauld de Nans, major de Gayette i kapitan Schubert
Ryc. 1. Projekt fortyfikacji Wrocławia – 1830 ‑31, kpt. Schubert
W berlińskim archiwum zachował się projekt umocnień, naniesiony przez Schuberta6 na litograficzny plan Wrocławia, przewidziany do realizacji w okresie 1830 -31 Koncepcja ta
4 Fortyfikacje wyspy mieszczańskiej widoczne są min na planach z 1822, 1827, 1830, 1841, 1843 i 1847 roku
5 Gieraths Günter, Breslau als Garnison und Festung 1241 -1941, Hamburg 1961, s 44 -45
6 Befestigungs Entwurf von Schuberth 1830 und 1831 – DSB sygn SX 20712, wg Eckert Wojciech Fortyfi kacje nadodrzańskie w procesie rozwoju nowożytnej sztuki fortyfikacyjnej w XVII ‑XIX w, Zielona Góra 2007 s 194
XIX-wieczne projekty fortyfikacji Wrocławia 99
w pierwszym etapie przewidywała złożony z 4 bastionów obwód umocnień zamieniający Wyspę Mieszczanską w cytadelę z centralną okrągłą reditą – działobitnią ustawioną pośrodku promie-niście ustawionym budynkami, zapewne koszarowymi Cytadela uzyskać miała dwa nowe mosty łączące ją z prawym i lewym brzegiem Odry Zabezpieczały je dodatkowo dwa przedmo-ścia o formie lunet przylegających partią szyjową do nabrzeży rzeki Oba przedmoprzedmo-ścia posiadać mia ły centralnie umieszczone okrągłe redity Wokół miasta zaprojektowany został nieregularny pier ścień fortów i redut o zróżnicowanej wielkości Dwie pięcioboczne reduty zamykały już w pier wszym etapie drogi wylotowe z miasta od wschodu na ulicy Krakowskiej i od zachodu na placu Strzegomskim Dodatkowo przewidywano 3 duże forty Dwa z nich usytuowano na skraju połud niowych przedmieść Wrocławia, miały rzut sześcioboku i okrągłe redity w partiach szyjo-wych Trzeci fort miał się znajdować w północno -wschodniej części przedmościa w okolicach obecnej ulicy Grunwaldzkiej Miał on mieć narys kleszczowy i okrągłą reditę w szyi
Ryc. 2. Projekt twierdzy Wrocław – 1859, gen. v. Brese ‑Winiary.
W drugim etapie przewidywanym na 1831 rok miało być realizowane kolejne 12 wielobocz-nych redut tworzących pierścień wokół przedmieści Po południowej stronie Wrocławia zlokali-zowano 7 redut a po stronie północnej 5 Te niewielkie, o zróżnicowanych kształtach obiekty również zamykały wyloty dróg i ulic Ostatecznie realizacja projektu została odłożona, a po upadku powstania w Polsce podjęto decyzje, aby w razie konieczności zastosować jedynie pro-wizoryczne umocnienia miasta Równolegle major Brese (szef oddziału Ministerstwa Wojny) opracował plan fortyfikacji dokonując specjalnie dla tych celów geodezyjnego pomiaru okolic Wrocławia Jednak i ten plan nie uzyskał akceptacji Prace zostały wstrzymane w 1836 roku
Maciej Małachowicz 100
przez Szefa Sztabu Generalnego gen Wilhelma von Krausenecka Także późniejsze impulsy związane z wydarzeniami w Polsce w 1846 r oraz rozwój kolei i budowa mostów kolejowych przez Odrę koło Wrocławia nie doprowadziły do poważniejszych prac fortyfikacyjnych Dopiero w 1867 r zaprojektowano i zrealizowano blokhauzy kolejowe mostu na Odrze W 1859 r
książę Fryderyk Wilhelm (późniejszy krótkotrwały cesarz Fryderyk III), ówczesny komendant regimen tu we Wrocławiu zobowiązał generała Johanna Leopolda Luoise von Brese -Winiary do ponow nego przedłożenia projektu umocnień stolicy Śląska Znany do niedawna jedynie z opisu projekt nawiązywał do umocnień Królewca oraz również projektowanych przez generała Brese fortyfi kacji Poznania Odnaleziony w Berlińskiej Staatbibliothek projekt generała Brese von Winiary składa się z 4 barwnych arkuszy7 Projektowany system obronny miasta składa się z obwodu rdzenia twierdzy złożonego z dwóch półpierścieni ciągłych umocnień o promieniu ok 3 km na północnym i południowym brzegu rzeki Odry, wycofanych na styku z rzeką oraz 2 samodziel nych fortów zaopatrzonych w reditowe wieże artyleryjskie, broniących rzeki na pół-nocnym cyplu Wyspy Mieszczańskiej oraz nad Oławą na przedmieściu Oławskim Składał się z 17 wielkich ka ponier osłoniętych własnymi wałami zwanych bastionami8 oraz kurtyn z 19 wysuniętymi nad szańcami Wschodni odcinek obwałowań na lewym brzegu Odry miał narys linii zębatej Na zewnątrz umocnień rdzenia przewidziano wystawienie 28 niezależnych dzieł – fortów, przeważ nie reditowych, zróżnicowanych co do kształtu i wielkości i wysuniętych na zewnątrz od centrum nawet na 10 km W efekcie miała powstać potężna twierdza zajmująca obszar wielokrotnie więk szy od ówczesnych twierdz poznańskiej i toruńskiej Projekt próbo-wał też rozwiązać problem istniejących już 3 linii kolejowych wchodzących koncentrycznie do wnętrza projektowanej twier dzy Dla potrzeb biegnącej z północy świeżo wybudowanej linii kolei Wrocławsko -Poznańsko -Głogowskiej – zaprojektowano 5 fortów osłaniających kolej od wschodu Most kolejowy przez Odrę ukończony w 1858 roku i zabezpieczony na obu brze-gach masywnymi blokhauzami arty leryjskimi otrzymał w projekcie przedmoście fort nr XVI o narysie fleszy, w którego część szyjo wą włączono wykonane wcześniej blokhauzy kolejowe
Ten fragment twierdzy jako jedyny do czekał się realizacji Opracowany w Oddziale Inżynierii Ministerstwa Wojny kontrplan propono wał jeszcze szerzej rozciągnięte obwałowania złożone z długich prostych linii kurtyn, zabezpie czonych przed szturmem zasiekami i rowem oraz flan-kowanych, z włączonymi w najważniej szych punktach trzema samodzielnymi dziełami Na zewnątrz zaprojektowano również pierścień daleko wysuniętych fortów z większymi przestrze-niami pomiędzy nimi9
W wyniku reorganizacji armii i następujących kolejno wojen dalsze prace nad projektami zostały odłożone Jednak przy okazji prac projektowych po raz pierwszy postanowiono problem możliwości ograniczenia fortyfikacji do pasma rozproszonych fortów i odłożenia realizacji zam-kniętego rdzenia twierdzy do czasu zagrożenia wojennego Idea ta stała się podstawą później-szego systemu rozproszonego w fortyfikacji Pod koniec XIX wieku (1889) powstał ziemny pro jekt twierdzy Doprowadzono we Wrocławiu do realizacji najpierw fortyfikacji (od 1890 r) a następnie twierdzy (od 1910 r) całość umocnień złożona z kompanijnych schronów piechoty a potem fortów – punktów oporu piechoty oraz terenów zielonych została zrealizowana w latach 1890 -1914
7 Plan niedawno odnaleziony w Staatsbibliothek zu Berlin sygn XI 71390 został udostępniony dzięki uprzej-mości pana Rafała Eysmonta Plan ten będzie opublikowany w nowej edycji Atlasu Historycznego Wrocławia
8 Opis bastionów jako kaponier wzorowałem na analogicznych dziełach twierdzy Poznań wg: Biesiadka Jacek, Gawlak Andrzej, Kucharski Szymon, Wojciechowski Mariusz, Twierdza Poznań: O fortyfikacjach miasta Poz‑
nania w XIX i XX wieku, Poznań 2006, s 26 Osobiście wolałbym określenie „wielka kaponiera”
9 Frobenius Hermann, Geschichte das preusischen Ingenieur ‑ Und Pionier ‑Korps von Mitte des 19 Jahrhundert bis zum Jahre 1886, Berlin 1906
XIX-wieczne projekty fortyfikacji Wrocławia 101
Rys. 3. Twierdza wrocławska zbudowana w latach 1890 ‑1914.