Framing medialny jest rezultatem framingu dziennikarskiego, wyraża się w takim a nie innym przedstawianiu konkretnych problemów, oraz pojedynczych
wydarzeń. Jego analiza ma najczęściej charakter jakościowy, hermeneutyczny po
legający na badaniu i objaśnianiu wewnętrznej interpretacji w tekstach jednora
zowych lub przekazach w dłuższym okresie czasu w jakimś medium lub grupie mediów. W polskim medioznawstwie brakuje tego typu analiz, dlatego - oprócz własnych obserwacji - odwołujemy się do badań zagranicznych. Studia tego typu odsłaniają struktury medialne, wzory argumentacyjne i interpretacyjne, także ste
reotypy w postrzeganiu zjawisk i problemów. Przedstawiamy kilka przykładów z tego obszaru.
a) Strajki i protesty społeczne. Jak strajki i procesy społeczne są przed
stawiane w mediach oraz jak to wpływa na postrzeganie i ocenę tych zjawisk przez publiczność? Na te pytania starały się odpowiedzieć ba
dania przeprowadzone przez Douglasa McLeoda i Benjamina Deten- bera10. Badania zawartości pokazały, że media amerykańskie nie były krytycznie nastawione wobec strajków i protestów, przeciwnie często aktywnie je wspierały. Autorzy badań tłumaczą to pojmowaniem swoich ról przez dziennikarzy, którzy starali się być w tym wypadku strażnika
mi demokracji. Przyjmowali postawy „czuwającego psa” (watchdogs).
Framing wykorzystywany był do pokazywania protestów jako czynni
ka legitymizującego demokrację w przypadku zaistnienia konfliktu mie
dzy elitami (establishmentem) a zwykłymi ludźmi. To generalne ujęcie nie przeszkadzało jednak w pokazywaniu także negatywnych skutków protestów w postaci ofiar, szkód i tymczasowego zachwiania porządku społecznego. Badacze wyróżnili ogólnie dwa podejścia medialne: pro- -protestacyjne i kontra-protestacyjne. Każde z nich zawierało w sobie odpowiednie elementy opisów (tabela 3). Stanowisko pro-protestacyjne wyrażało się w postrzeganiu konfliktu jako naturalnego elementu syste
mu demokratycznego, jako część kultury politycznej, natomiast stano
wisko kontra-protestacyjne uwypuklało kryminalne wątki zjawiska bez dokładniejszego analizowania racji i powodów protestujących. Pokazy
wano, że adresatem protestów są elity i że jest to konflikt nie między elitami, lecz elitami a „małymi”.
10 D. McLeod, B. Detenber: Framing effects of television news coverage ofsocial protest. “Journal of Communication” 1999, No.3. s.3-23.
Chociaż relacjonowane wyżej badania przeprowadzone były w koń
cu lat 90-tych XX wieku nie straciły nic na swojej aktualności. W sierpniu 2011 r. w Anglii miały miejsce blisko tygodniowe protesty uliczne, któ
rych wynikiem były ofiary śmiertelne i duże szkody materialne (zniszcze
nia budynków, sklepów, pożary itd.). Już nawet pobieżna analiza relacji telewizyjnych i prasowych pokazała istnienie framingu w tych materia
łach. Tytuły prasowe typu „Przemoc w Londynie” („Gazeta Wyborcza”
z 9.VIII.2011, s.l) sugerowały nastawienie mediów, a w konsekwencji i opinii publicznej, do tychże protestów. Cechami charakterystycznymi framingu były: a) pokazywanie uczestników demokracji jako chuliganów
Tabela 3. Pro- i kontra-framing w strajkach i protestach.
lub kryminaliści a ich żądania jako błędne lub nierealne
Konflikt: skandal
Źródło: D. McLeod, B. Detenber: Framing effects of television news coverage of social pro
test. “Journal of Communication” 1999, No.3 s. 10.
i złodziei („dzika fala grabieży”, „atakowały bandy chuliganów”); b) eks
ponowanie interweniujących policjantów; c) eksponowanie akcji straży pożarnych; d) eksponowanie zaistniałych szkód materialnych; e) poka
zywanie „geografii” konfliktów; f) skupianie się na działaniach rządu (Cameron); g) eksponowanie chaotyczności demonstracji; h) podawanie liczby aresztowanych; i) relatywnie słabe eksponowanie socjologicznych i ekonomicznych przyczyn konfliktu; j) podkreślanie roli imigrantów jako sprawców zamieszek. Używając klasyfikacji McLeoda można po
wiedzieć, że w relacjach zdecydowanie przeważały argumenty „kontra”, które praktycznie wyparły argumenty „pro”. Głębszą analizę problemu prezentowano w zasadzie tylko w dyskusjach redakcyjnych z udziałem dziennikarzy (np. Krzysztof Bobiński) i naukowców. Wskazywano w nich na głębsze ekonomiczne i społeczno-psychologiczne przyczyny demon
stracji. Cechą charakterystyczną przekazów było skupianie się na emo
cjonalnych aspektach wydarzeń, eksponowaniu różnego typu przemocy:
ludzi wobec ludzi, ludzi wobec mienia, ludzi wobec przyrody. Opisa
ny framing z pewnością przyczynił się do ukształtowania odpowiednich postaw społecznych wobec tegoż konfliktu i wobec jego uczestników.
Postawy te mają rozbudowany komponent emocjonalny, a zredukowany racjonalny.
b) Energia atomowa. Jest to temat stwarzający duże możliwości stosowania flamingu. Prekursorskie badania w tym obszarze przeprowadził William Gamson w roku 1989. Temat wywołany został po katastrofie w Czemo- bylu, który miał miejsce w roku 1986. Jest on jednak stale obecny i wy
stępuje w dwóch kontekstach, w kontekście ogólnego postępu naukowo- -technicznego i cywilizacyjnego oraz w kontekście zagrożeń, jakie niesie właśnie energia atomowa. Media skupiają się na obydwu aspektach, eks
ponując w różnym czasie pozytywne lub negatywne aspekty zagadnienia.
Oczywiście energia atomowa jest także przedmiotem dyskusji w opinii publicznej oraz przedmiotem postulatów ze strony głównie środowisk ekologicznych. Jest to także znaczący temat polityczny, co pokazują chociażby wybory w niektórych landach Niemiec. Gamson wyróżnił kil
ka typów framingu występujących w relacjach i debatach medialnych.
Pierwszym jest ,framing postępu”, w którym atom jest przedstawiany jako postęp ludzkości mający różnorodne zastosowanie. Drugim jest ,framing niezależności”, w którym argumentacja zawiera stwierdzenia o zastępowaniu przez energię atomową innych źródeł w postaci ropy, węgla, siły wody itd. Trzecim jest , framing łagodzenia” akcentujący de
centralizację źródeł energii nie szkodzącą środowisku. Istnieje wreszcie framing, który badacz nazwał „pakt z diabłem”. To podejście akcentuje negatywne skutki energii atomowej związanej z katastrofami elektrowni (Czemobyl, Japonia). Szczegóły przedstawione zostały w tabeli 4.
Tabela 4. Framing medialny energii atomowej.
Framing Opis Ocena
energii atomowej Cecha
Postęp
gloryfikacja, nowy rozwój, przełom, odrzucenie wykorzystania militarnego, wykorzystanie cywilne
pozytywne postęp
Niezależność energetyczna
energia atomowa jako niezależność
od zagranicznych źródeł energii pozytywna konflikt:
globalizacja
Pakt z diabłem energia atomowa jest niewyczerpalna,
rodzi jednak zjawiska korupcyjne ambiwalentna aspekt moralny:
korupcja Rozwój nie
do zatrzymania
fatalizm: wprowadzanie nowych
technologii odbywa się poza kontrolą negatywna konflikt:
bezsilność
Odpowiedzialność publiczna
żądania społecznej kontroli, uczestnictwa, regulowanie
mechanizmów, interesy prywatne vs interesy społeczne
energia atomowa pochłania duże koszty,
jest „niegospodarna”
negatywna wysokie koszty
Źródło: W. Gamson: Media discourse and public opinion on nuclear power: a construc
tionist approach. “American Journal of Sociology” 1989, No.95, s. 1-37. Cyt. Za: U. Dahinden, Framing.... s. 114.
Analizy Gamsona są do dziś aktualne. Współczesny framing tego tematu dotyczy m.in. następujących zagadnień: a) eksponowanie zagro
żeń związanych z katastrofami elektrowni atomowych (zwłaszcza po ka
tastrofie w Japonii); b) eksponowanie protestów ruchów ekologicznych;
c) eksponowanie politycznych aspektów energii atomowej, wzrost roli partii „zielonych”; d) zauważanie problemu składowania odpadów ato
mowych; e) wskazywanie na duże koszty budowy elektrowni i koniecz
ność ich zamykania; f) eksponowanie protestów społeczności lokalnych w kwestii lokalizacji elektrowni; g) nie docenianie ekonomicznej roli energii atomowej w warunkach wyczerpywania się węgla i ropy nafto
wej; h) brak pogłębionej dyskusji naukowej nad problemem.
c) Katastrofy i nieszczęścia. Temat obejmuje szereg problemów bardziej szczegółowych. Ze względu na to, że następuje w nim kumulacja czynni
ków informacji wymienianych przez teorię wartości informacji, zajmuje wiele miejsca we wszystkich typach mediów. Zwróćmy uwagę na charak
terystyczne zjawiskaframingowe tutaj zawarte. Przede wszystkim ekspo
nowane są emocjonalne aspekty wydarzeń zawarte głównie w przekazie obrazowym. Szczegółowo wliczana jest w pierwszej kolejności liczba ofiar śmiertelnych i rannych. Liczby te są przedmiotem szczegółowych dociekań dziennikarskich, jeżeli są trudne do ustalenia w grę wchodzą spekulacje lub przyblżeenia typu „od... do”. Kolejne serwisy przyno
szą dane coraz bardziej szczegółowe. W polskich serwisach radiowych, dla przykładu, co poniedziałek podawana jest liczba zabitych i rannych w wypadkach samochodowych w ostatni weekend. Sumowani są zabi
ci w skali miesiąca, kwartału i roku. Formalna konstrukcja informacji całkowicie odpowiada framingowi - o liczbie zabitych publiczność do
wiaduje się już z lidów. Framing obejmuje także informacje o szkodach materialnych: im są one większe tym lepiej, czy ogólniej: im katastrofa trwa dłużej i przynosi większe straty, tym lepiej dla nadawców. Kolejnym elementem framingu jest poszukiwanie winnych. Winnymi są albo poje
dyncze osoby (np. w katastrofie pociągu Warszawa-Katowice winnym był maszynista), albo instytucje odpowiedzialne za bałagan i nie wyko
nujące obowiązków (np. podczas powodzi winne są zwykle samorządy, władze wojewódzkie czy wręcz rząd). Szukaniem winnych zajmują się policja i prokuratura. Są to instytucje pracujące w tym wypadku bez za
rzutu i z pewnością na trwale rozwiążą dane problemy. Winnym oczy
wiście grożą wysokie kary więzienia. Tutaj następuje zwykle podawanie konkretnych liczb lat więzienia. Kolejnym etapem jest przedstawianie żądań poszkodowanych, oczekiwania finansowe i pomocowe. W rezul
tacie władze realizują postulaty poszkodowanych i cały problem znika z mediów. Pojawiają się następne katastrofy i nieszczęścia. Ogólną zmo
rą framingową jest problematyka kryminalna. Publiczność - od mediów lokalnych do ogólnokrajowych - karmiona jest dużą ilością codzien
nych spraw kryminalnych. Schemat w ich przedstawianiu jest podobny, jak w przypadku katastrof: zabójstwo - szkody - szukanie winnych - po
licja (prokuratura) - liczba grożących lat więzienia.
d) Państwa - społeczeństwa. Framing przejawia się w medialnej prezenta
cji państw - społeczeństw w dłuższym okresie czasu. Istnieje tendencja do skupiania się oraz akcentowania niektórych ich cech. W rezultacie po- wstaje pewien obraz, który nie do końca jest prawdziwy i obiektywny, jednak wpływa na stereotypy w opinii publicznej, krajowej i międzynaro
dowej (tzw. strategiic framing - Patterson). W tabeli 5 przykładowo omó
wiono tendencje framingowe dotyczące sześciu państw, które najczęściej pojawiają się zarówno w polskich, jak i zagranicznych, międzynarodo
wych mediach: USA, Niemcy, Rosja, Chiny, Wielka Brytania, Białoruś.
Tabela 5. Framing państw - społeczeństw.
Państwo-
społeczeństwo Framing tematyczny Cecha
główna Oceny
USA
kolebka demokracji, kraj zadłużony, żandarm świata, podbój kosmosu, giełda, inflacja, huragany, zamachy terrorystyczne, nadwaga ludzi, system polityczny, problemy z „kolorowymi”, Obama
kraj obciążony przeszłością, silna gospodarka, motor UE, giełda, tendencje rewizjonistyczne, problemy z imigrantami i Gastarbeiterami, problem elektrowni atomowych, płatnik UE, system polityczny, Merkel
najsilniejsze państwo UE
raczej pozytywne
Rosja
największe obszarowo państwo świata, kolebka komunizmu, kraj wypadków (lotniczych, morskich, rzecznych), korupcja, ograniczona demokracja, rządy oligarchów, bieda ludzi, producent ropy i gazu, spadkobierca ZSRR, złe relacje z Polską, Putin
największe
pozostałość po dawnym imperium, problemy z imigrantami, problemy z Irlandią Płn., protesty społeczne, kolebka rewolucji przemysłowej, BCC, niechęć do UE, monarchia, silna waluta, Elżbieta II i jej rodzina
najludniejszy kraj świata, szybko rozwijająca się gospodarka, wierzyciel świata, ograniczona demokracja, problemy z Tybetem, pozycja partii komunistycznej, łamanie praw człowieka, zbrojenia i militaryzm, stara cywilizacja
brak demokracji, łamanie praw człowieka, więźniowie polityczni, kraj zadłużony, bieda ludzi, problemy z ropą, izolacja międzynarodowa, stosunki z Rosją, złe stosunki z Polską, korupcja, Łukaszenka
państwo pozbawione demokracji
negatywny
Źródło: opracowanie własne.
Zarówno przykład ostatni, jak i wszystkie poprzednie, odsłaniają mecha
nizmy budowania framingu (framing-building). Dla publiczności mechanizmy te nie są obserwowalne wprost, nie są przez nią identyfikowane jako framing, lecz Jako przekaz neutralny. Odsłaniane są tylko przez badania empiryczne po
legające na analizie zawartości. Proces konstrukcji framing-building realizowa
ny jest bezpośrednio przez dziennikarzy, nadawców przekazów, ale zależy także od innych szerszych czynników natury politycznej, społecznej, psychologicznej itd. Duży wpływ na konstrukcję wywiera Public Relations, które w tym wypadku traktowane są jako swego rodzaju Issues Managements.