Dokonawszy niezbędnych rozstrzygnięć terminologicznych, przejść można do zaprezentowania autorskiego teoretycznego modelu ukazującego relację mię
dzy konwergencją mediów masowych a neutralnością płciową. Model ten pozwa
la na ukazanie potencjalnie możliwych odpowiedzi na tytułowe pytanie, stanowi również punkt wyjścia do jego dalszej weryfikacji empirycznej, a więc próby od
powiedzi, jak w rzeczywistym świecie postrzegać należy konwergencję mediów masowych przez pryzmat neutralności płciowej?
Model teoretyczny
Punktem wyjścia rozważań uczynić należy zasygnalizowane wcześniej pro- cesowe postrzeganie konwergencji mediów masowych. Wyodrębnienie trzech
The Caretaker Role. “Harvard Journal of Law & Gender” Volume 31:1 Winter 2008, s. 8 i n.
14 Zob.: Human Development Report 2010. The Real Wealth of Nations: Pathways to Human Development. United Nations Development Programme. New York 2010.
elementów składających się na szeroko rozumiany proces konwergencji wska
zuje na konieczność analizy trzech kolejnych poziomów neutralności płciowej (Schemat 2). Tym samym, ogólne tytułowe pytanie, czy konwergencja mediów masowych jest neutralna płciowo, rozbić należy na trzy szczegółowe zagadnienia adekwatne do trzech wyróżnionych etapów:
• Czy tradycyjne media masowe (a więc punkt wyjścia analizowanego zja
wiska) są neutralne płciowo?
• Czy konwergencja mediów masowych (rozumiana w ujęciu wąskim jako czynniki powodujące zmianę dotychczasowych mediów) jest neutralna płciowo?
• Czy nowopowstałe media masowe (a więc w wyniku procesu konwer
gencji) będą neutralne płciowo?
Schemat 2 Poziomy neutralności płciowej procesu konwergencji mediów masowych15.
Na każdym z wyróżnionych poziomów możemy mieć do czynienia z dwoja
ką sytuacją: istnienie neutralności płciowej lub jej brak. W tym drugim przypad
ku natomiast możliwa jest sytuacja, w której preferowani są mężczyźni (a dys
kryminowane kobiety) lub sytuacja odwrotna, w której preferowane są kobiety (a dyskryminowani mężczyźni)1516. Zauważyć należy ponadto, iż tylko na dwóch pierwszych poziomach mamy do czynienia z zero-jedynkowym układem (nie)ist- nienia neutralności płciowej, natomiast na poziomie trzecim pojawia się logiczna konsekwencja wcześniejszych (Schemat 3).
15 Opracowanie własne.
16 Z metodologicznego punktu widzenia zauważyć należy następującą różnicę w sposobie udzielania odpowiedzi na powyższe trzy pytania. Jedynie w pierwszym przypadku wypowiadamy się o czymś, co już istniało (media tradycyjne). W drugim przypadku (zmiany powodujące konwergencję) badane jest zjawisko, którego cały czas jeszcze jesteśmy świadkami, a więc nie znamy jego ostatecznego przebiegu. W efekcie zatem pytanie ostatnie dotyczy stanu, który jeszcze nie został w pełni ukształtowany.
Takie ujęcie kwestii neutralności płciowej konwergencji mediów masowych pokazuje, że efektem tego procesu mogą być cztery modelowe sytuacje, które przedstawić można również w postaci następującej tabeli (Tabela 2).
Schemat 3 Poziomy neutralności płciowej procesu konwergencji mediów masowych - warianty teoretyczne17.
17 Opracowanie własne.
1) Neutralność płciowa mediów
tradycyjnych
2) Neutralność
płciowa konwergencji
mediów
3) Neutralność płciowa mediów po konwergencji
Powstanie braku neutralności
Utrzymanie neutralności
Utrzymanie braku neutralności
Pogłębianie lub
i
imniejszanie braku!
neutralności
I
Tradycyjne media
__y
Tabela 2. Media powstałe w wyniku procesu konwergencja a neutralność płciowa - warianty teoretyczne
Czy tradycyjne media masowe są neutralne płciowo?
TAK NIE
Czy konwergencja mediów jest neutralna płciowo?
TAK utrwalanie równości utrwalanie nierówności
NIE tworzenie nierówności pogłębianie lub zmniejszanie nierówności
Ujęcie empiryczne
Zaproponowany powyżej przez autora model teoretyczny umożliwia nie tyl
ko ukazanie potencjalnych wariantów odpowiedzi na pytanie, czy konwergencja mediów masowych jest neutralna płciowo, ale także stanowi podstawę do stosow
nych szczegółowych badań empirycznych.
Czy tradycyjne media masowe są neutralne płciowo?
Pierwsze pytanie, które powstaje w związku z zaprezentowanym modelem teoretycznym dotyczy tego, czy dotychczasowe, tradycyjne media masowe są
neutralne płciowo? Wydaje się, że odpowiedź w tym wypadku jest jednoznaczna i oczywista: „nie”. Relatywna łatwość odpowiedzi jest z jednej strony konsekwen
cją faktu, że mówimy o zjawisku już w pełni wykształconym, z drugiej możliwo
ścią odwołania się do stosownej literatury przedmiotu. Dostarcza jej zatem nie tylko nawet pobieżna analiza przekazywanych przez media treści, ale - przede wszystkim - dotychczasowe badania naukowe. Przykładowo, Denis McQuail w Teorii komunikowania masowego zwięźle podsumowuje kwestię relacji między płcią a mediami masowymi w sposób następujący18:
18 D. McQuail: Teoria komunikacji..., s. 137.
• media zmarginalizowały kobiety w sferze publicznej;
• media powielają stereotypy ról płciowych;
• produkcja i przekaz medialny są uwarunkowane płciowo;
• odbiór mediów jest uwarunkowany płciowo.
Z kolei Ewa Majewska w sposób bardziej rozbudowanych wylicza następujące najczęściej praktykowane medialne uproszczenia i stereotypy dotyczące kobiet:
• kobiety przeważnie występują w makijażu, kolorowych strojach, często w otoczeniu domowym lub na tzw. »łonie przyrody«, bardzo często z dziećmi lub rodziną, partnerem;
• ilość kobiet pojawiających się na pierwszych stronach gazet lub w pierw
szych informacjach jest bardzo niewielka;
• większość dziennikarzy widzianych W roli reporterów, osób prowadzą
cych programy publicystyczne, aranżujących polityczne i społeczne de
baty to mężczyźni;
• kobiety rzadko występują w roli ekspertów ds. sportu, polityki, wartości, relacji społecznych oraz ekonomii;
• stosunkowo często o kobietach wspomina się wyłącznie jako o partner
kach, żonach, matkach czy córkach znanych mężczyzn;
• oprócz kobiet w mediach pojawiają się czasem »feministki«. Trudno powiedzieć, czy są to kobiety - media bardzo często ustanawiają wyraźną różnicę między kobietami i feministkami;
• raz do roku media obchodzą święto kobiet (dzieje się tak zazwyczaj 8 marca). Dowiadujemy się wtedy, że kobiety są ważne, że przeważnie są matkami, opiekunkami, nauczycielkami i że ten dzień to ich wielkie świę
to. Czasem przebija się w mediach również informacja o tym, że Młodzież Wszechpolska — słynna i nad wyraz liczna organizacja patriotów i obroń
ców życia poczętego - skonfrontowała się z niejakimi »zwolenniczka
mi respektowania praw kobiet i osobami je wspierającymi« i że jeden Wszechpolak został aresztowany;
• bardzo rzadko pojawiają się w mediach informacje o tym, że istnieją ko
biety o orientacji innej, niż heteroseksualna;
• większość kobiet prezentowanych w mediach to panie w wieku od 20 do 40 lat;
• kobiety sq przeważnie pytane w wywiadach o to, jak godzą karierę zawo
dową z pracą w domu. Jest swoistą sensacją, jeżeli kobieta odwróci to pytanie i zada je dziennikarzowi-mężczyźnie™.
Reasumując, Anna Nacher w książce Telepłeć. Gender w telewizji doby glo
balizacji pisze o dewaloryzacji „przestrzeni kobiecych” w telewizji19 20, wydaje się, że takie określenie adekwatne jest także do mediów masowych jako całości. Ła
two również udzielić odpowiedzi na pytanie, skąd taki wizerunek kobiety i ta
kie postrzeganie relacji między kobietami i mężczyznami w owych media. Me
dia powielają bowiem zjawiska, które występują w życiu społecznym. Relacja ta jest jednak bardziej złożona, gdyż te same media przyczyniają się również do ich utrwalania. Nietrudno uzasadnić zatem niechętny stosunek feministek do mediów i treści przez nie przekazywanych21. Choć oczywiście również owe środowiska feministyczne mogą wykorzystywać media do swoich celów. Jak piszą w swej analizie historycznej Piotr Perkowski i Tadeusz Stegner: Proces względnej femi- nizacji środków przekazu uległ przyspieszeniu wraz z pojawieniem się postulatów na rzecz równouprawnienia płci w drugiej połowie XIX wieku, a swoje ukorono
wanie znalazł w tych okresach, gdy aktywizacja kobiet w sferze publicznej miała dla rządzących duże znaczenie - mowa tu o obu wojnach światowych. Jednak media masowe często w sposób instrumentalny traktowały role kobiet, wyznacza
jąc je zgodnie z zapotrzebowaniem społecznym i ekonomicznym. I tak, nie bez przyczyny, wzorzec osobowy gospodyni domowej zastępował wzorzec bohaterskiej pielęgniarki i pracownicy przemysłu zbrojeniowego wraz z powrotem zdemobili
zowanych żołnierzy do domów. Wiele zasług w utrwalaniu stereotypów płciowych miała raczkująca w połowie stulecia telewizja22.
19 E. Majewska: Teoria krytyczna w starciu ze stereotypem. Propozycja dla feministycznej krytyki.
W: Kobiety, feminizm..., s. 17-18.
20 A. Nacher: Telepłeć. Gender w telewizji doby globalizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 115.
21 A. Graff: Jesteś urocza, kiedy się złościsz. Radykalny feminizm drugiej fali a media głównego nurtu. W: Kobiety, feminizm..., s. 37 i n.
22 P. Perkowski, T. Stegner: Wstęp. W: Kobieta i media. Studia z dziejów emancypacji kobiet.
Red. P. Perkowski, T. Stegner. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 9.
Czy procesy konwergencyjne są neutralne płciowo?
Kolejne wynikające z zaproponowanego modelu relacji między konwergen
cją a neutralnością płciową pytanie dotyczy kwestii oddziaływania nowoczesnych technologii (które to właśnie umożliwiają powstawanie zjawisk ujmowanych jako konwergencja mediów masowych) na kobiety i mężczyzn. Czy owe technologie są neutralne płciowo? W tym przypadku odpowiedź okazuje się mniej jednoznaczna i wymaga odwołania się do wielu aspektów owego zjawiska.
Za trafną uznać należy następującą diagnozę, zawartą w komentarzu do jed
nych z badań opinii społecznej w zakresie wykorzystania nowoczesnych tech
nologii: Korzystanie z Internetu stało się w ostatnich latach istotnym wyznaczni
kiem pozycji społecznej. W miarę jak życie społeczne i ekonomiczne przenosi się do sieci, możliwość i umiejętność korzystania z Internetu są warunkiem pełnego w nim uczestnictwa. Kompetencje cyfrowe, rozumiane jako umiejętność korzysta
nia z nowoczesnych technologii zapewniających dostęp do zasobów sieci, decydu
ją m. in. o jakości życia, mobilności, możliwościach rozwoju zawodowego. Pojawił się nowy wymiar zróżnicowania społecznego - wykluczenie cyfrowe (lub podział cyfrowy, z ang. digital divide), czyli podział społeczeństwa na osoby z dostępem do sieci internetowej i nowoczesnych form komunikacji oraz na osoby bez takich możliwości lub nieposiadające niezbędnych umiejętności13. Z perspektywy pro
wadzonych rozważań zadać należy zatem pytanie, czy owo wykluczenie cyfrowe uzależnione jest również od płci?
23 M. Feliksiak, M. Wenzel: Portret internauty. Komunikat z badań, BS/33/2009. Centrum Badań Opinii Społecznej, Warszawa 2009, s. 1.
2,1 Ibidem, s.
25 Por. P. Montagnier: ICTs and Gender. OECD expert meeting hosted by the Norwegian Ministry of Education and Research Oslo, Norway 2-3 June 2008. www.oecd.org/dataoecd/43/11/40832482.
pdf, (dostęp: 23.10.2011).
26 Za: D. Batorski: Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych. W: Diagnoza społeczna 2009..., s. 291.
Jak pokazuje Diagnoza społeczna 2009, kobiety w Polsce rzadziej korzysta
ją z nowoczesnych technologii niż mężczyźni (Tabela 3). Identyfikowane różnice wprawdzie nie są znaczne (jedynie kilkuprocentowe), ale jednak zauważalne: ich kie
runek jest stały (na korzyść mężczyzn) i dotyczą wszystkich analizowanych aspektów.
Nieco większe różnice wskazuje inne badanie CBOS. Czytamy w nim, że płeć jest jednym z czynników, które w pewnym, ale tylko niewielkim stopniu, różnicują korzy
stanie z sieci. Użytkowników Internetu jest relatywnie więcej wśród mężczyzn - 53%
z nich korzysta z sieci, niż wśród kobiet, z których 45% to internautkU™. Co znamien
ne, taka przewaga mężczyzn wśród użytkowników Internetu uznana może być za spe
cyfikę globalną, a nie tylko dotyczącą Polski23 * 25 26. Podkreślić jednak należy, iż płeć nie może być postrzegana jako istotny czynnik warunkujący dostęp do nowoczesnych technologii i tym samym wpływający na wykluczenie cyfrowe. Za kluczowe uważa się natomiast status społeczny (najmniejszy dostęp wśród bezrobotnych, emerytów i rencistów), wykształcenie (najmniejszy dostęp wśród osób z wykształceniem pod
stawowym) i wiek (najmniejszy dostęp wśród osób najstarszych).
Tabela 3. Korzystanie z nowych technologii ze względu na płeć (w %)26
Komputer Internet Komórka Niekorzy stający Korzystający ze wszystkich
Mężczyźni 57,1 52,8 81,6 16,8 48,2
Kobiety 53,3 49,2 76,9 21,3 45,1
Oczywiście sama możliwość korzystania z nowoczesnych technologii to jed
no, drugie natomiast to umiejętność wykonywania tego. Także w tym wypadku
badania pokazują, że mężczyźni posiadają nieznacznie wyższe umiejętności i wy
korzystują technologie w sposób bardziej wszechstronny niż kobiety (Tabela 4.)27.
Ponownie jednak ukazywane różnice są jedynie kilkuprocentowe, a płeć nie jest tu kluczowym czynnikiem różnicującym ludzi. Z drugiej jednak strony informacje te należy nałożyć na fakt, iż ogólne umiejętności korzystania z komputerów i jego szczegółowych funkcji są wśród Polaków niskie28 29. W tym wypadku owa relatyw
na (pozytywna) równość w zakresie umiejętności kobiet i mężczyzn dotyczy dość niskiego (a więc negatywnego) poziomu.
27 Zauważyć należy jednak, że - jak wskazują prowadzone w tym kierunku badania - kobiety w pytaniach sondażowych dotyczących samooceny mają tendencję do zaniżania swoich umiejętności, podczas gdy mężczyźni wręcz przeciwnie.
28 Zob.: D. Batorski: Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych. W: Diagnoza społeczna 2009..., s. 305.
29 Za: Ibidem, s. 304.
30 Za: WorldInternet Project. Polska 2011. Agora SA i GrupaTP. Warszawa 2011, s. 40. http://biuroprasowe.
tp.pl/file/mediakit/352031/81/world-intemet-project-polska-2011 .pdf, (dostęp: 25.10.2011).
31 Za: D. Batorski: Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych. W: Diagnoza społeczna 2009..., s. 306.
Tabela 4. Umiejętność obsługi komputera i wszechstronność korzystania z Internetu ze względu na płeć (w %)29
Umiejętność obsługi komputera Wszechstronność korzystania z Internetu
Mężczyźni 59,8 59,8
Kobiety 53,0 54,7
Z kolei inne przykładowe badanie ukazuje, iż kobiety poświęcają na korzy
stanie z Internetu wyraźnie mniej czasu niż mężczyźni (Tabela 5.).
Tabela 5. Przecięta liczba godzin spędzanych w Internecie w ciągu tygodnia ze względu na płeć30 31 Liczba godzin
Mężczyźni 16
Kobiety 12
W kontekście powyższych informacji nieco odmiennych wniosków dostar
cza następne zestawienie, które ukazuje cele korzystania z komputerów przez pry
zmat płci (Tabela 6.). Jak czytamy w komentarzu: Bardzo duże różnice występu
ją pomiędzy mężczyznami i kobietami. Kobiety znacznie częściej niż mężczyźni korzystają z komputerów do pracy i nauki. Częściej też podstawowym sposobem korzystania jest dla nich komunikacja i podtrzymywanie kontaktów przez Internet.
Panowie natomiast znacznie częściej wykorzystują komputery do rozrywki i nieco częściej do szukania informacji w Internecie3'. Reasumując, kobiety choć mają mniejszy dostęp do nowoczesnych technologii, to jednak wykorzystują je częściej niż mężczyźni do pracy i nauki, a więc w celach bardziej praktycznych.
Tabela 6. Cele korzystania z komputerów ze względu na płeć (w %)32
Praca Nauka Rozrywka Informacje Kontakty
Mężczyźni 29,4 12,4 34,7 28,2 8,5
Kobiety 33,1 16,5 23,6 26,2 12,2
Pojawia się zatem pytanie, jakie są przyczyny ukazanej nierówności wyko
rzystania nowoczesnych technologii przez kobiety i mężczyzn? Odpowiedź wy- daje się dość oczywista. Przykładowo, Hiroski Ono i Madeline Zavodny wśród przyczyny przewagi w dostępie i wykorzystaniu Internetu przez mężczyzn wska
zują na następujące kwestie32 33:
32 Za: Ibidem, s. 291.
33 H. Ono, M. Zavodny: Gender and the Internet. “Social Science Quarterly” 2003, Volume 84, nr 1, s. 112.
34 N. Hafkin, N. Taggart: Gender, Information Technology, and Developing Countries: An Analytic Study. Executive Summary. Academy for Educational Development for the Office of Women in Development, Bureau for Global Programs, Field Support and Research, US Agency for Inter
national Development, s. 3. http://www.aed.org/publications/CPGenderSummaryMF5Macol.pdf, (dostęp: 26.07.2003).
• lepszy społeczno-ekonomiczny status mężczyzn;
• statystycznie większe zainteresowanie mężczyzn komputerami;
• technologia jako taka jest wytworem relacji społecznych, zatem rozprze
strzenianie się innowacji faworyzuje określone grupy społeczne - w tym wypadku mężczyzn w stosunku do kobiet.
Z kolei Nancy Hafkin i Nancy Taggart wskazują m.in. na trudniejszy dostęp do edukacji w przypadku kobiet, jak również negatywne nastawienie do aktyw
ności kobiet w naukach matematycznych, informatyce34. Przyjąć można zatem, że nierówności w dostępie i wykorzystaniu nowoczesnych technologii są pochod
ną dotychczasowej gorszej pozycji kobiet w społeczeństwie. Co ważne jednak, dotychczasowe badania wskazują, że poziom procentowego udziału kobiet wśród użytkowników Internetu w poszczególnych państwach jest silnie powiązany z procentem wszystkich użytkowników w danym społeczeństwie. Innymi słowy, wraz z rozpowszechnieniem technologii wśród obywateli, dysproporcje między kobietami i mężczyznami ulegają zmniejszeniu.
Czy nowe media po konwergencji będą neutralne płciowo?
Do tej pory ukazane zostało z jednej strony, iż dotychczasowe tradycyjne media masowe wyraźnie zróżnicowane są z perspektywy płci (co więcej, wyraź
nie preferują mężczyzn), z drugiej natomiast, że nowoczesne technologie stano
wiące podstawę kształtowania się społeczeństwa informacyjnego bardziej przyja
zne są mężczyznom niż kobietom (choć obserwowane różnice nie są zbyt duże, a w przyszłości powinny ulegać jeszcze zmniejszeniu). Jak w takim razie należy postrzegać media, z perspektywy tytułowej neutralności płciowej, które powstaną w wyniku procesu konwergencji?
Zgodnie z przyjętym modelem teoretycznym, także te media nie będą zatem neutralne płciowo (Schemat 4.). Nie mogą być, gdyż ich podstawą są nie-neutral- ne media tradycyjne, a dokonująca się zmiana nie umożliwia przesunięć na ko
rzyść kobiet. Innymi słowy, wydaje się, że konwergencja mediów masowych nie spowoduje pozytywnej zmiany oblicza mediów z perspektywy płci, a może wręcz przyczynić się jeszcze do pogłębienia istniejących różnic.
Schemat 4. Czy konwergencja mediów masowych jest neutralna płciowo - podsumowanie35.
35 Opracowanie własne.
Poziom neutralności
1) Stanu
początkowego 2) Procesu 3) Efektu końcowego
Pytanie
czy tradycyjne
media masowe są neutralne?
czy konwergencja
mediów masowych
jest neutralna?
Czy media masowe po konwergencji sąneutralne?
Odpowiedź I
NIE
—---__—i
NIE (ale nieznacznie)
...■■ .
NIE
--- ---7 —____7
Podsumowanie
Celem pracy było przeanalizowanie zjawiska konwergencji mediów maso
wych przez pryzmat jej potencjalnie zróżnicowanego oddziaływania na kobiety i mężczyzn. Zaproponowany został w tym celu stosowny model teoretyczny, któ
ry tytułowe pytanie rozbija na trzy szczegółowe kwestie dotyczące neutralności mediów tradycyjnych, czyli punktu wyjścia, neutralności zmian wynikających z rewolucji cyfrowej i wreszcie neutralności powstałych w jej wyniku nowych mediów. Model ten następnie został poddany weryfikacji empirycznej w opar
ciu o przykładowe dane statystyczne i charakterystykę poszczególnych zjawisk.
Wskazane zostało w ten sposób, że owe media, będące efektem procesu konwer
gencji, nadal nie będą neutralne z perspektywy płci, gdyż ich punktem wyjścia są tradycyjne media masowe, które wyraźnie różnicują kobiety i mężczyzn, czego nie będzie w stanie zmienić sama rewolucja cyfrowa.
Uzyskane wnioski dotyczące wpływu konwergencji mediów masowych na relacje między płciami uznać należy zatem za zbieżne z wcześniejszymi ba
daniami autora dotyczącymi szerszego zagadnienia, jakim jest wpływ kształtu
jącego się społeczeństwa informacyjnego na pozycję kobiet w społeczeństwie36.
Wskazane zostały w ich efekcie zarówno czynniki sugerujące możliwość poprawy sytuacji kobiet, jak również niebezpieczeństwa zwiększenia dysproporcji między płciami. W konsekwencji, nadejście społeczeństwa informacyjnego (rozumianego jako przekształcenia wynikłe z rozwoju technologii) nie wpłynie w istotny sposób na poprawę pozycji kobiet w stosunku do mężczyzn. Nie oznacza to jednak, że po
prawa taka nie nastąpi; będzie ona jednak wynikiem szeregu innych procesów, które obserwujemy już od dawna.
36 Zob. Ł. Wawrowski: Cyberfeminizm, czyli kobiety w społeczeństwie informacyjnym. W: Środki masowego komunikowania..., s. 276-290.
37 Takie zakończenie uznać należy za symptomatyczne dla wszelkich rozważań dotyczących przyszłych zmian wywołanych rewolucją cyfrową. Tak swoje prace kończą zarówno M. Castells:
Społeczeństwo sieci. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 474.; jak i T. Goban-Klas:
Cywilizacja medialna..., s. 262.
Tak samo rzecz ma się w przypadku zjawiska bardziej szczegółowego, jakim jest właśnie konwergencja mediów masowych. Nie-neutralne płciowo tradycyjne media masowe, odzwierciedlające społeczne zróżnicowanie płci, w wyniku zmian technologicznych, które również w nieco odmienny sposób oddziałują na kobiety i mężczyzn, doprowadzą do powstania jakiegoś nowego, hybrydowego medium masowego, które nadal odzwierciedlać będzie odmienną (w domyśle, gorszą) spo
łeczną pozycję kobiet. Same media zmienią się zaś dopiero wtedy, gdy zmianie ulegną pierwotne stosunki społeczne. Ciąg dalszy zatem nastąpi37.