Rozwój przedsiębiorstw wymaga stosowania określonych zasad i skutecz-nych praktyk zarządzania. Dopracowany i akceptowany przez neoklasyczną ekonomię model przedsiębiorstwa budzi coraz więcej kontrowersji. Co więcej, już w latach 50. XX wieku kwestionowano użyteczność neoklasycznej teorii przedsiębiorstwa, a nawet podawano w wątpliwość istnienie takiej teorii196. Neoklasyczna teoria przedsiębiorstwa jest w istocie teorią rynków, które nie są jedyną determinantą działania i zachowania przedsiębiorstwa197.
Neoklasyczną teorię przedsiębiorstwa ocenia się krytycznie za wiele braków, w szczególności w aspekcie relacji za:
oddzielanie własności od kontroli kapitału w spółkach handlowych,
brak uwzględnienia wpływu interesów ludzi zatrudnionych w przedsiębiorstwie (pracowników i menedżerów), stosunków międzyludzkich czy interesów grupowych na zachowania przed-siębiorstw, określanie jego celów i ich realizację,
brak uzależnienia zachowania się przedsiębiorstwa w zależno-ści od struktury i charakteru zawieranych przez przedsiębiorstwo kontraktów, a tym samym brak uwzględnienia podstawowej kate-gorii ekonomii, którą są koszty transakcyjne.
Alternatywne, współczesne teorie przedsiębiorstwa wykorzystują po-dejście instytucjonalne, w którym podstawowym elementem życia gospodar-czego w ogóle, i każdego przedsiębiorstwa jest kontrakt. Przedsiębiorstwo stanowi wiązkę kontraktów. Muszą one być negocjowane i koordynowane.
W ich funkcjonowaniu działają różne prawa takie jak: zachowania oportuni-styczne partnerów kontraktu, kreowane są koszty transakcyjne. Kryteriami ich optymalizacji nie może być tylko zysk, lecz także inne cele funkcjono-wania198. Kontrakty jako podstawowe elementy struktury przedsiębiorstwa umożliwiają połączenie różnych czynników produkcji zasobów w jedną całość. Tworzą one sieć powiązań (porównywanych z pracą nad siecią pa-jąka), w której skupia się dysponowanie potrzebnymi czynnikami produk-cji. W tej strukturze odbywa się organizacja pracy zespołowej, która jest
196 P.F. Drucker pisał w 1954 roku o: „braku jakiejkolwiek możliwej do obrony, ekonomicz-nej teorii przedsiębiorstwa”. P.F. Drucker, Praktyka zarządzania, Wydawnictwo Czytelnik, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1994, s. 41.
197 T. Gruszecki, Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2002, s. 117-122.
198 Spośród licznych nowych publikacji podejmujących ten problem warto przywołać kon-cepcję personalizmu społecznego w określaniu celów przedsiębiorstwa. Jest to system i kie-runek, który traktuje o rzeczywistości przez pryzmat fenomenu osoby ludzkiej. J. Komorow-ski, Cele przedsiębiorstwa a rozwój gospodarczy. Ujęcie behawioralne, Ofi cyna Wydawni-cza SGH, Warszawa 2012, s. 308-321.
128
Józefa Famielec
możliwa tylko w przedsiębiorstwie. Rynek nie ma zdolności do zastąpienia przedsiębiorstwa w tej jego funkcji.
Przedsiębiorstwo, rozpatrywane jako struktura relacji (kontraktów), wyróżnia się doborem stosownej wiązki celów. W ich określaniu warto przywołać koncepcję P.F. Druckera. Wyjaśnia on, że istota przedsiębiorstwa wymaga wielu celów: „Cele są potrzebne w każdej dziedzinie, której wydaj-ność i rezultaty wpływają bezpośrednio i żywotnie na egzystencję i powo-dzenie biznesu”199. W różnych warunkach ekonomicznych oraz w różnych rozmiarach i w różnej fazie wzrostu niezbędne – zdaniem Druckera – jest określanie celów w ośmiu dziedzinach:
pozycja rynkowa przedsiębiorstwa,
innowacyjność,
produktywność,
zasoby fi zyczne i fi nansowe,
rentowność,
wydajność menedżerów i ich rozwój,
wydajność pracownika i jego stosunek do pracy,
odpowiedzialność publiczna przedsiębiorstwa.
Wszystkie cele muszą być ze sobą zintegrowane i spójne. Nie ma ce-lów dominujących i nadrzędnych. Ich wykonalność jest określona zaso-bami fi zycznymi i fi nansowymi, a te określone są przez długoterminową rentowność. Zysk stanowi naturalny i jedyny znany w ekonomii miernik trwałej rentowności, określającej zdolność przedsiębiorstwa do egzystencji na rynku. Problem jednak nie tyle w jego wysokości, ale w jego godziwości – racjonalności. Zysk – według Druckera – służy trzem celom200:
mierzy czystą efektywność i solidność wysiłków menedżerów,
jest „ubezpieczeniem ryzyka” – pokrywa koszty utrzymania się w biznesie, koszt spadku ich wartości w czasie, koszt ryzyka ryn-kowego i niepewności,
zysk zapewnia dopływ kapitału na innowacje i ekspansję w przy-szłość, bezpośrednio dostarczając środków na samofi nansowanie i pośrednio stwarzając zachętę dla dopływu nowego kapitału.
Zysk może stanowić także społeczny cel przedsiębiorstwa, jeśli w jego określaniu uwzględni się fi lozofi czne podstawy personalizmu społecznego.
Wykorzystuje on osobowość człowieka, a także każdego innego podmiotu, w tym przedsiębiorstwa. Koncepcja ta przyjmuje następujące założenia201:
199 P.F. Drucker, Praktyka zarządzania, Wydawnictwo Czytelnik, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1994, s. 78-80.
200 Tamże, s. 93-94.
201 J. Komorowski, Cele przedsiębiorstwa a rozwój gospodarczy, op. cit., s. 310.
129 Znaczenie relacji w ekologizacji przedsiębiorstw
osobowość człowieka jako jednostki wolnej, racjonalnej, prak-tycznej oraz odpowiedzialnej koncentruje się na swojej indywi-dualności, działaniu we własnym indywidualnym interesie i dą-żeniach do rozwoju i samorealizacji;
człowiek posiada orientację prospołeczną, ukierunkowaną na bu-dowę różnorodnych społeczno-ekonomicznych wspólnot, alian-sów strategicznych, powiązań kooperacyjnych i kapitałowych, tworząc w ten sposób przestrzeń społeczną do uczestnictwa i roz-woju jednostek wspólnoty, do której należy.
Takie rozumienie relacji jako treści wszelkich powiązań struktural-nych przedsiębiorstwa pozwala go określać mianem kontraktualnej struk-tury, znacznie szerszej niż traktuje to teoria kooperacji. Relacje to każdy akt, każdy proces, każde porozumienie – człowieka z innym człowiekiem, podmiotu prawnego z innym podmiotem prawnym, w którym bez względu na uświadamianie tego i formę uznania, akceptację lub jej brak, niezbędna jest inteligencja emocjonalna i duchowa.
Próba identyfi kacji i systematyzacji obszarów działalności przedsię-biorstwa, które regulowane są przez kontrakty na bazie relacji, wykracza poza niniejsze opracowanie. Ale warto, poza kooperacją202, wymienić tu jeszcze relacje między właścicielem a menedżerem (kontrakty o zarządza-nie). W szerszym ujęciu dotyczy to stosunków własnościowych w przed-siębiorstwie. Własność nieruchomości jest podstawowym składnikiem przedsiębiorstwa, co reguluje kodeks cywilny, a własność kapitału stanowi o prawach kontroli aktywów, zarządzających i udziale w zyskach lub w po-krywaniu strat przedsiębiorstwa, co reguluje kodeks handlowy. Tworzy to podstawy władzy, a więc też relacji w przedsiębiorstwie, którą R. Coase poj-muje jako mechanizm koordynujący działania w ramach przedsiębiorstwa.
Powstawanie korporacji powoduje konieczność przekazywania przez inwe-storów znacznej części swoich praw kontroli, wynikających z własności, na rzecz zatrudnionych przez nich menedżerów203. Pomiędzy właścicielami a menedżerami powstają relacje określane mianem związku agencyjnego.
Związek ten pojawia się wtedy, gdy jedna strona uzależniona jest od strony drugiej. Stronami tymi jest mocodawca (pryncypał) i pełnomocnik (agent).
Mocodawca angażuje pełnomocnika do wykonywania w jego imieniu usług i deleguje mu część uprawnień do podejmowania decyzji. Proces ten odbywa
202 W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie kooperacją, pojawiają się nowe publikacje.
Warto tu wymienić D. Nowak, Zarządzanie międzyorganizacyjnymi relacjami kooperacyjny-mi w przedsiębiorstwach przemysłowych, Wydawnictwo UEk, Poznań 2012.
203 A. Szewc-Rogalska, Wpływ struktur własnościowych spółek giełdowych na kreację war-tości dla akcjonariuszy, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012, s. 12.
130
Józefa Famielec
się w warunkach niepewności i braku informacji204. Strony mogą posiadać odmienną ilość i jakość informacji o danym stanie rzeczy, ale to najczę-ściej mocodawca (pełnomocnik) może mieć przewagę informacyjną nad agentem. Ale i ten może dysponować przewagą informacyjną (np. o rynku).
Interesujące tu zjawisko asymetrii informacji, będące przedmiotem wielu teorii i prac badawczych, sprowadza się do trudności, a niekiedy nawet do niemożliwości monitorowania przez mocodawcę wyników działań i zacho-wań pełnomocnika. Przewagi informacyjne można zaliczyć do atrybutów przedsiębiorczości obu stron relacji agencyjnych (umownych), w których funkcjonują współczesne przedsiębiorstwa.