Bezpieczeństwo jest jedną z podstawowych kategorii aksjologicznych, którą łatwo odszukać w historii fi lozofi i i myśli ludzkiej oraz w licznych
72 Jolanta Stanienda, Renata Żaba-Nieroda publikacjach z wielu dziedzin nauki. Współczesne rozumienie tego terminu oddaliło się od stanu wyjściowego, z jakim można zetknąć się, studiując teksty pochodzące ze starożytności. Wówczas była to najcenniejsza war-tość, określająca w sensie jednostkowym pewność biologicznego istnienia oraz możliwość naturalnego rozwoju każdego człowieka101. Pewien egzy-stencjalny stan, który jest gwarancją korzystania z innych wartości, mający wobec nich charakter pierwotny. Bezpieczeństwo jednostki nie miało i nie ma jednak charakteru trwałego, dlatego człowiek, zmierzając do jego utrwa-lenia, pozostawał w związku z rodem (rodziną), wspólnotą terytorialną i ostatecznie z państwem. Można nawet stwierdzić, że to ono miało być najważniejszą instytucją gwarantującą bezpieczeństwo. To państwo miało ochronić jednostki przed zagrożeniami bezpieczeństwa z zewnątrz (świat zwierząt, zjawiska przyrodnicze, inni ludzie).
Bezpieczeństwo jawiło się i jawi równocześnie jako elementarna po-trzeba człowieka. Bez jej zaspokojenia w jak najpełniejszym zakresie jed-nostka, zbiorowość lub instytucja nie mogły w pełni zaspokajać innych, właściwych im ze względów egzystencjalnych potrzeb.
Stan bezpieczeństwa defi niowany przez negację oznaczał i oznacza stan braku zagrożenia (zagrożeń) lub jego (ich) minimalizację. Brak zagro-żenia życia, zdrowia, wolności czy rozwoju społecznego, gospodarczego i kulturowego, oznacza de facto bezpieczeństwo w sensie pozytywnym. Za-grożenia we współczesnych opracowaniach ekonomicznych, socjologicz-nych czy prawniczych sprowadzane są do różsocjologicz-nych rodzajów ryzyka, które mogą znacząco oddziaływać na bezpieczeństwo jednostek, grup społecz-nych (narodowych, etniczspołecz-nych, religijspołecz-nych, grup zawodowych, wiekowych itp.) i państw. Dodać należy, iż ryzyko jest kwantyfi kowalne zarówno do jednostek, jak i państw. W każdym konkretnym przypadku (jednostkowym, dotyczącym zbiorowości lokalnej czy całego społeczeństwa), dąży się do ograniczenia, wyłączenia, zminimalizowania czy zmarginalizowania da-nego ryzyka.
Oprócz tego, że wspomniane rodzaje ryzyka mają charakter werty-kalny i stopniowalny, to równocześnie są horyzontalne. Oznacza to różny zakres (zasięg) występowania poszczególnych zagrożeń (rodzajów ryzyka).
Część z nich mieć będzie zakres globalny (zagrożenia klimatyczne), inna re-gionalny (kontynentalny) czy subrere-gionalny, jeszcze inna obejmuje swoim zakresem państwo, a w jego ramach posiada wymiar regionalny, lokalny lub jednostkowy. W przedmiotowym ujęciu akcentuje się dziedziny, w których stan bezpieczeństwa odgrywa zasadniczą rolę, niekiedy wskazuje się na
ro-101 Bezpieczeństwo – współczesne wymiary, pod red. J. Osińskiego, Ofi cyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2014, s. 7.
73 Wymiar ekologiczny bezpieczeństwa obronnego
dzajowe przejawy bezpieczeństwa, analizując: bezpieczeństwo militarne, ekonomiczne, ekologiczne, energetyczne, żywnościowe, informatyczne, socjalne, społeczne czy kulturowe.
Współczesna złożoność problematyki bezpieczeństwa doprowadziła do multidyscyplinarnych analiz jego fenomenu, dokonywanych przez woj-skowych, politologów, prawników, ekonomistów, socjologów, ekologów, badaczy z dziedziny nauk medycznych, fi zyki czy chemii.
Zglobalizowany świat, w którym zarówno procesy i nowości technolo-giczne oraz ich wykorzystanie, rozwój ekonomiczny i społeczny, jak i prze-pływy wiedzy oraz informacji na ich temat, dokonują się coraz szybciej, powoduje wzrost współzależności poszczególnych instytucji i społeczeństw w dziedzinie bezpieczeństwa.
Złożoność problematyki bezpieczeństwa oraz wielość czynników, które je kształtują, powodują, że samo pojęcie bezpieczeństwo rozumiane tradycyjnie w kategoriach militarnych i politycznych zagrożeń państwa po-winno być tak poszerzone, by objęło pozamilitarne jego płaszczyzny, w tym problemy ekologiczne, i to zarówno te w skali lokalnej, jak i te w skali państwa, regionu czy społeczności międzynarodowej jako całości102. To po-woduje, że bezpieczeństwo i środowisko stają się – lokalnie, regionalnie i globalnie – jednym łańcuchem przyczyn i skutków.
Wskazanie na jednoznaczność w rozumieniu określonego pojęcia, w tym przypadku bezpieczeństwa ekologicznego i bezpieczeństwa obron-nego, zawsze napotyka na trudności. Wyłaniają się one najczęściej z su-biektywnego podejścia do jego formułowania, a uzyskany wynik zawiera czynniki, które można zmienić zależnie od sposobu podejścia do defi niowa-nego problemu. Dlatego ujęcie opisu werbalniowa-nego daniowa-nego zjawiska zawsze będzie miało charakter umowny, chociaż uargumentowany odwołaniem się do konkretnych propozycji literatury.
Istotnym elementem jest przede wszystkim odniesienie się do tego, co rozumiemy pod pojęciem bezpieczeństwo. Defi nicje leksykalne identy-fi kują je jako pewność, zabezpieczenie przed czymś i wskazują, iż oznacza ono tak brak zagrożenia, jak i ochronę przed zagrożeniami103. Może być traktowane jako wartość motywacyjna, inspirująca do działania, i jako spe-cyfi czny proces o dynamicznym charakterze w odniesieniu do treści, jak też do form i metod zapewniania.
102 Unsere Gemeinsame Zukunft. Der Brundlandberich der Weltkommission fur Umwelt und Entwicklung, Greven 1987, s. 22.
103 Pojęcia i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 10.
74 Jolanta Stanienda, Renata Żaba-Nieroda Termin bezpieczeństwo odpowiada łacińskiemu sine cura (securi-tas)104. Współczesne defi nicje słownikowe określają je jako stan pewności, spokoju, zabezpieczenia i wskazują, iż oznacza ono brak zagrożenia oraz ochronę przed niebezpieczeństwem105. Bezpieczeństwo – stan, który daje poczucie pewności i gwarancje jego zachowania oraz szanse na doskonale-nie. Jedna z podstawowych potrzeb człowieka to sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś, co człowiek szczególnie ceni, na przykład zdrowia, pracy, szacunku, dóbr materialnych106.
Najogólniejszą defi nicję zawiera „Słownik nauk społecznych UNE-SCO”, w którym zapisano, że w najbardziej dosłownym znaczeniu bezpie-czeństwo jest identyczne z pewnością i oznacza brak zagrożenia fi zycznego albo ochronę przed nim107. Bezpieczeństwo podlega warunkowaniu przez ogólne tendencje i procesy rozwoju społeczności zarówno w wymiarze wewnętrznym (wewnątrzpaństwowym), jak i w wymiarze zewnętrznym odnoszonym do rozwoju społeczności międzynarodowej. To powoduje, że stopniowo przekształca się w zespół lawinowo narastających współzależno-ści, co z kolei sprawia, iż mają one istotne znaczenie dla przeobrażeń treści i form zapewnienia bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych. Jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia. Człowiek, grupa społeczna, państwo, organizacja międzynarodowa starają się oddziaływać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną, by usuwać, a przynajmniej od-dalać zagrożenia, eliminując własny lęk, obawy, niepokój i niepewność.
Zagrożenia mogą być skierowane na zewnątrz i do wewnątrz (tak samo po-winny być skierowane działania w celu ich likwidowania). Wyróżnia się następujące rodzaje bezpieczeństwa108:
ze względu na obszar, jaki obejmuje – bezpieczeństwo: globalne, międzynarodowe, regionalne, narodowe,
104 R. Zięba, Pojęcia i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych,
„Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 10.
105 F. Rubin, The Theoryand Concept on National Security in the Warszawa Pact Countries,
„International Affairs”, Autumn 1982, vol. 58, No. 4, s. 648-657.
106 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Wydawnictwo AON, Warsza-wa 2002, s. 13.
107 A Dictionary of the Social Scientes, pod red. J.W. Gould, W. Lester Kolb, Tavistock Pu-blications, London 1964, s. 629.
108 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Wydawnictwo Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1996; J. Czaputowicz, System czy nieład?
Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998; Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, pod red. B. Zdrodowskiego, Wydawnictwo AON, Warszawa 2002, s. 23.
75 Wymiar ekologiczny bezpieczeństwa obronnego
ze względu na stosunek do obszaru państwa – bezpieczeństwo zewnętrzne i bezpieczeństwo wewnętrzne109,
ze względu na dziedzinę, w jakiej występuje – bezpieczeństwo ekologiczne, ekonomiczne, energetyczne, fi zyczne, informatycz-ne (cyberinformatycz-netyczinformatycz-ne, teleinformatyczinformatycz-ne), kulturowe, militarinformatycz-ne, obronne, polityczne, socjalne i społeczne oraz identyfi kacyjne.
W naukach społecznych bezpieczeństwo, w najogólniejszym znacze-niu, obejmuje zaspokojenie potrzeb takich jak: istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość (identyczność), niezależność, spokój, posiadanie i pewność roz-woju. A że ma charakter podmiotowy, toteż jako naczelna potrzeba populacji jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych.
Jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia. J. Stańczyk postrzega je jako stan niezagrożenia, spokoju; stan i poczucie pewności, wolności od zagrożeń; wolność od strachu lub ataku; przeciwieństwo niebezpieczeństwa (poczucia zagrożenia ze strony niestabilnego porządku, w którym żyjemy);
swobodę działania, której nie towarzyszy poczucie zagrożenia, a więc i stan umysłu, który determinowany jest przez określoną formę porządku między-narodowego; warunek przetrwania; rozumny standard życia110.
Polska polityka bezpieczeństwa systematycznie poszerza pojęcie bez-pieczeństwa (zarówno pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym) i stopniowo przechodzi do koncepcji zintegrowanego bezpieczeństwa naro-dowego. Tak rozumiane bezpieczeństwo narodowe jest warunkiem rozwoju kraju i równocześnie jego wyjściowym elementem.
Zapewnienie bezpieczeństwa państwa oraz jego obywateli należy do interesów narodowych Rzeczypospolitej Polskiej. Bezpieczeństwo naro-dowe oznacza zdolność państwa i jego społeczeństwa do zapewnienia wa-runków jego istnienia i rozwoju, integralności terytorialnej, niezależności politycznej, stabilności wewnętrznej oraz jakości życia. Zdolność ta jest kształtowana poprzez działania polegające na wykorzystaniu szans, po-dejmowaniu wyzwań, redukowaniu ryzyka oraz eliminowaniu zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych, co zapewnia trwanie, tożsamość, funkcjo-nowanie i swobody rozwojowe państwa i narodu.
Zewnętrzne uwarunkowania bezpieczeństwa Polski, intensywny rozwój jej potencjału gospodarczego oraz poszerzanie zaangażowania w aktywne kształtowanie międzynarodowego środowiska bezpieczeństwa i rosnąca „wrażliwość” otwartych społeczeństw na współczesne zagroże-nia, wymuszają stopniową optymalizację sił i środków bezpieczeństwa na-rodowego w kierunku tworzenia zintegrowanego, kompleksowego systemu
109 Taki podział bezpieczeństwa występuje np. w Konstytucji RP.
110 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, op. cit., s. 15-16.
76 Jolanta Stanienda, Renata Żaba-Nieroda bezpieczeństwa narodowego, umożliwiającego równoczesne wykorzysta-nie elementów systemu obronnego państwa i systemu zarządzania kryzy-sowego.