W proces ekologizacji gospodarki wpisuje się model społecznej od-powiedzialności biznesu (corporate social responsibility – CSR), który najogólniej ujmując, polega na uwzględnieniu w działaniach bieżących i długofalowych w równym stopniu aspektów społecznych, ekonomicznych i ekologicznych. Społeczna odpowiedzialności biznesu została zdefi nio-wana w Zielonej Księdze Komisji Europejskiej w 2001 roku. Zakłada ona uwzględnianie przez podmioty gospodarcze, w tym również banki, w stra-tegii biznesowej etyki, interesów społecznych i ochrony środowiska, w spo-sób dobrowolny, wykraczający poza wymogi prawne. Jednocześnie oznacza podjęcie starań mających na celu zapewnienie pozytywnych relacji z intere-sariuszami, tj. klientami, kontrahentami, inwestorami, pracownikami, któ-rzy mogą mieć realny wpływ na pktó-rzyszłe wyniki instytucji fi nansowej256. CSR jest traktowana jako proces, w ramach którego podmioty gospodarcze zarządzają swoimi relacjami z różnymi interesariuszami, mogącymi realnie przyczyniać się do osiągnięcia sukcesu w działalności gospodarczej. Two-rzenie takich relacji należy traktować jako inwestycję, a nie koszt. Podmioty ponoszą odpowiedzialność nie tylko za wyniki fi nansowe, ale także ekolo-giczne i społeczne.
Współcześnie przedsiębiorstwa, w tym banki, postrzegane są jako or-ganizacje, które służą otoczeniu i powinny ponosić odpowiedzialność za postęp społeczny257. Bank jest rdzennym elementem gospodarki i dlatego zadania, jakie w niej spełnia, warunkują możliwość jej funkcjonowania. Są to: udział w kreacji pieniądza, dokonywanie alokacji i transformacji środ-ków, udział w społecznym podziale pracy258.
Z. Dobosiewicz twierdzi, że bank komercyjny jest specyfi czną formą przedsiębiorstwa i różni się od innych podmiotów gospodarczych nie tylko odrębnymi uregulowaniami prawnymi, ale także rolą, jaką pełni w gospo-darce. Obejmują go też inne zasady księgowości i sprawozdawczości259. Jest instytucją zaufania publicznego, co zobowiązuje go do zagwarantowania bezpieczeństwa prowadzonej działalności, efektywnego zrządzania
ryzy-256 M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny i międzynarodo-wy, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warsza-wa 2009, s. 26.
257 M. Żemigała, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Budowanie zdrowej, efek-tywnej organizacji, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2007, s. 49.
258 Bankowość. Podręcznik akademicki, pod red. W. Jaworskiego, Z. Zawadzkiej, Wydaw-nictwo Poltext, Warszawa 2004, s. 22; X. Freixas, J.-C. Rochet, Mikroekonomia bankowa, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2007, s. 19; K. Matthews, J. Thompson, Ekonomika ban-kowości, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2007, s. 46.
259 Z. Dobosiewicz, Bankowość, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2011, s. 65.
175 Rola banków w fi nansowaniu ekologizacji gospodarki
kiem, a zwłaszcza do zabezpieczenia zwrotu środków powierzonych mu przez deponentów. D. Korenik zauważa, że bank stanowi jeden z bytów w ludzkiej rzeczywistości i służy prowadzeniu działalności gospodarczej.
Bank komercyjny jest kojarzony z przedsiębiorstwem i wchodzi w skład jednej z trzech form systemu ekonomicznego, będącego podsystemem większej całości, to jest systemu społecznego260.
Banki niekiedy traktowane są jako dobro publiczne, a więc dobro spo-łecznie pożądane. Takie podejście daje im pewne przywileje (np. koszty ratowania banków przed upadłością w czasie kryzysu ponoszone przez pań-stwo i społeczeńpań-stwo), ale też nakłada pewne zobowiązania. Mają one mo-ralny obowiązek wobec całego społeczeństwa do równego i sprawiedliwego świadczenia usług fi nansowych oraz sprzedaży produktów bankowych, a także pozytywnego oddziaływania na kształtowanie się ładu społeczno--gospodarczego. Z tych powodów społeczeństwo oczekuje od przedsię-biorstw fi nansowych odpowiedzialności, zarówno w sensie pozytywnym, jak i zapobiegania negatywnym skutkom ich działalności261.
Odpowiedzialność jest normą etyczną, oznaczającą pewną gotowość po-noszenia konsekwencji pozytywnych i negatywnych skutków własnych (jed-nostkowych lub grupowych) decyzji262. Odpowiedzialność pozytywna banku winna przejawiać się w powstawaniu infrastruktury fi nansowej, ułatwiającej działalność i rozwój jednostek i fi rm. Natomiast odpowiedzialność prewen-cyjna powinna skupiać się na poszukiwaniu środków oraz sposobów uniknię-cia lub ograniczenia nasilających się zagrożeń. W obrębie bankowości są to:
„ryzyko popadnięcia w biedę (…), ryzyko wykluczenia – nieposiadania pew-nych praw (m.in. wykluczenia z obsługi bankowej), ryzyko fi nansowe (zwią-zane z utratą kontroli nad transakcjami wobec ich wielokrotnej wartościowej przewagi nad wartością produkcji), ryzyko związane z pracą (deprecjonowa-nie jej wartości), ryzyko związane z konsumpcją (wzrostem konsumpcji), ry-zyko związane ze sprawowaniem jakiejkolwiek funkcji decyzyjnej (w tym nierespektowaniem przyjętych norm moralnych)”263.
Bankowi komercyjnemu w gospodarce rynkowej przypisuje się zazwy-czaj dwie role: komercyjną i służebną. Pierwsza polega na traktowaniu go
260 D. Korenik, O roli służebnej banków komercyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekono-micznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 9.
261 B. Kryk, Etyka ekologiczna a społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa [w:] Teorie i aplikacje etyki gospodarczej, pod red. B. Pogonowskiej, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2000, s. 117-129.
262 B. Pogonowska, Etos człowieka biznesu. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa [w:] Elementy etyki gospodarki rynkowej, pod red. B. Pogonowskiej, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2004, s. 230.
263 D. Korenik, Odpowiedzialność banku komercyjnego. Próba syntezy, Wydawnictwo Difi n, Warszawa 2009, s. 204.
176
Maria Gabryś
jako przedsiębiorstwa systemu rynkowego, dążącego do zwiększania swo-jej wartości, udziału w rynku, generowania zysków dla właścicieli i osią-gania własnych korzyści, które mają umożliwić mu prowadzenie własnej działalności264. Druga natomiast odnosi się do aktywności banku na rzecz dobrobytu społeczeństwa i pozostałych grup interesariuszy. Zatem rola słu-żebna jest efektem traktowania banków jako podmiotów społecznych, które w sprawach biznesowych nie zawsze powinny kierować się interesem wła-snym i akcjonariuszy265.
Każda z opisanych funkcji banku komercyjnego wymaga podjęcia określonych rodzajów odpowiedzialności. Odpowiedzialności banku nie można jednoznacznie zdefi niować, ponieważ co innego będzie ona ozna-czać dla nadzoru bankowego, akcjonariuszy, klientów, pracowników i part-nerów gospodarczych. Odpowiedzialność banku z punktu widzenia różnych grup interesariuszy przedstawiono na rysunku 10.
Rysunek 10. Odpowiedzialność banku komercyjnego z punktu widzenia interesariuszy
Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Korenik, Odpowiedzialność banku komercyj-nego. Próba syntezy, Wydawnictwo Difi n, Warszawa 2009, s. 8.
Bank komercyjny powinien ponosić odpowiedzialność wobec innych, bezpośrednio z nim niepowiązanych podmiotów. Jest to odpowiedzialność publiczna, która wynika z faktu, że sensem funkcjonowania banku w
syste-264 Bankowość, pod red. M. Zaleskiej, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 48.
265 D. Korenik, O roli służebnej banków komercyjnych, op. cit., s. 12.
177 Rola banków w fi nansowaniu ekologizacji gospodarki
mie społecznym jest wnoszenie możliwie największego wkładu do dobro-bytu społecznego, który przejawia się w266:
1. Gospodarnym wykorzystywaniu posiadanych zasobów do wy-twarzania potrzebnych społeczeństwu dóbr i usług, a nie tylko do generowania zysku.
2. Aktywnym udziale banków w rozwiązywaniu problemów spo-łeczno-gospodarczych, spowodowanych działaniami prowadzo-nymi w gospodarce opartej na wolnorynkowych zasadach, spo-śród których najważniejszymi zagrożeniami są:
korupcja, nielegalne procedery, zagrożenie aktami terrory-zmu i przemocy w gospodarce,
zwiększanie się rozbieżności między realną a finansową stroną gospodarki,
wzrost ubóstwa i nierówności w społeczeństwie,
intensywny rozwój postaw materialistycznych i prokonsump-cyjnych w społeczeństwie oraz rozpad więzi społecznych,
postępująca degradacja środowiska przyrodniczego, wyni-kająca z nieodpowiedzialnej aktywności człowieka,
starzenie się społeczeństw, wymuszające rozwój prywatnej zapobiegliwości finansowej w aspekcie potrzeb bytowych i zdrowotnych emerytów i rencistów.
Sektor bankowy powinien także przyczyniać się do kształtowania wzorca moralnego i przestrzegania zasad etyki, ale jak twierdzi D. Korenik, nie wymaga się: „aby biznes bankowy był bezkrytycznie (optymistycznie) moralny”267. „Moralnej odpowiedzialności biznesu nie powinno traktować się ani zbyt naiwnie, ani zbyt pesymistycznie. Należy formułować moralne wymogi w kategoriach zasad fundamentalnej sprawiedliwości rządzących relacjami wymiany i stosunkami hierarchicznymi, na których zbudowane są instytucje biznesu. Takie moralne podejście do biznesu trzeba połączyć ze strategicznymi instrumentami prawa i popytu konsumenckiego”268. W tym celu tworzy się kodeksy dobrych praktyk oraz zasady etyki ze szczególnym uwzględnieniem zasad niezbędnych na rynku usług fi nansowych.
Społeczna odpowiedzialność banku komercyjnego znajduje odzwier-ciedlenie w269:
uczciwym i odpowiedzialnym zachowaniu się w obliczu narasta-jących napięć i problemów społecznych w dobie globalizacji,
266 Tamże, s. 139-140.
267 D. Korenik, Odpowiedzialność banku komercyjnego, op. cit., s. 218.
268 Praktyczne idee najtęższych umysłów biznesu, pod red. J. Kurtzmana, G. Rifkina, V. Grif-fi ta, Wydawnictwo MT Biznes, Warszawa 2005, s. 49.
269 D. Korenik, Odpowiedzialność banku komercyjnego, op. cit., s. 216.
178
Maria Gabryś
doskonaleniu profesjonalizmu prowadzonego biznesu (imma-nentnie związanego z bankowością), co usprawnia wypełnianie funkcji makroekonomicznych, przyczynia się do rozwoju syste-mu społecznego, poprawiając jakość życia pracowników (i ich rodzin) oraz lokalnych społeczności i całego społeczeństwa.
Postępując w praktyce zgodnie z wymienionymi zaleceniami, bank potwierdza swoją rolę w tworzeniu społecznej i terytorialnej spójności, poprawie jakości usług i dobrostanu społeczeństwa. Dowodzi, że poprzez świadczenie bankowych usług oraz relacje z pracownikami i inwestycje w realną sferę gospodarki może pozytywnie wpływać na: zatrudnienie, ja-kość pracy i jaja-kość relacji z inwestorami oraz gospodarstwami domowymi, jakości produktów i usług fi nansowych, jakość zdrowia i środowiska przy-rodniczego, przy uwzględnieniu przestrzegania fundamentalnych praw, równych szans, braku dyskryminacji. Niezbędne jednak staje się ustalenie właściwych proporcji pomiędzy osiąganiem przez bank ekonomicznych oczekiwań jego właścicieli a działaniami i czynieniem dobra dla innych in-teresariuszy, stanowiących pewną cząstkę społeczeństwa i występujących w realnym życiu gospodarczym270.