giełda w prawie polskim

Giełda Kupiecka w Warszawie – pierwsza na ziemiach polskich – rozpoczęła działalność w dniu 12 maja 1817 roku. Sesje giełdowe miały miejsce jedynie między godziną 12 a 13, a przedmiotem handlu były głównie obligacje i weksle. Raz w tygodniu miały miejsce sesje towarowe44. Akcje zyskały na popularności dopiero w drugiej połowie XIX stulecia. Do największych emisji XIX wieku zaliczyć możemy emisję akcji Towarzystwa Drogi Żelaznej Warszawsko – Wie-deńskiej z 1840 roku oraz emisję akcji Spółki Parowej na Rzekach Spławnych w Królestwie Polskim z roku 186145. Giełda nie posiadała wówczas osobowości prawnej, a utrzymywana była ze środków miasta. Podlegała nadzorowi najpierw władz miejskich, a później prezesa Banku Polskiego. Jej działalność, nie mająca większego znaczenia finansowego i gospodarczego, przerwana została przez wy-buch powstania listopadowego w 1830 roku. Jej reaktywacja nastąpiła w 1872 roku, a nazwę zmieniono na Giełdę Warszawską46.

41 Autorowi nie jest znany przykład obecnie działającej giełdy typu korporacyjnego.

42 M. Michalski, [w:], op. cit., s. 685; tenże, Pojęcie i charakter prawny giełdy papierów

war-tościowych, MoPod 1995/Nr 2, s. 43.

43 R. Czerniawski, [w:] R. Czerniawski, M. Wierzbowski, Ustawa prawo o publicznym

ob-rocie papierami wartościowymi. Komentarz, Warszawa.2002, s. 327; G. Domański, Dopuszczenie papierów wartościowych do obrotu publicznego, MoPod 1994/ 1, s. 5.

44 M. Lemonnier, op. cit., s. 51.

45 R. Czerniawski, Statuty giełdy w Warszawie, Warszawa 1996, s. 12.

60

Podstawą prawną działalności giełd w dwudziestoleciu międzywojennym było rozporządzenie Prezydenta RP o organizacji giełd47 oraz rozporządzenie Mi-nistrów Przemysłu i Handlu, Skarbu i Sprawiedliwości z dnia 12 lutego 1930 roku w sprawie ogłoszenia tekstu jednolitego rozporządzenia o organizacji giełd48. Nadzór nad giełdami pieniężnymi objął Minister Skarbu49.

Emisje akcji nabrały szczególnego znaczenia po reformach Grabskiego. Do najciekawszych zaliczyć możemy emisję akcji Borów Nadniemeńskich S.A. z 1919 roku i Fabryki Porcelany i Wyrobów Ceramicznych S.A. z 1922 roku, jak również Filharmonii Warszawskiej z 1930 roku50.

W 1939 roku istniało w Polsce siedem giełd51. Przedmiotem notowań na nich były obligacje (państwowe, bankowe i municypalne), listy zastawne i akcje. Gieł-dy te zostały zamknięte po wybuchu wojny, a w okresie powojennym nie było z przyczyn społeczno – politycznych możliwości ich reaktywacji. Giełda, jako instytucja typowa dla rozwiniętej gospodarki kapitalistycznej nie mieściła się w planach budowania państwa socjalistycznego. Wspomniane wyżej rozporzą-dzenie o organizacji giełd zostało jednak uchylone dopiero dekretem o Państwo-wej Inspekcji HandloPaństwo-wej z 1950 roku52. Dopiero rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1985 roku w sprawie emisji obligacji przez przedsiębiorstwa państwowe53 dało impuls do odrodzenia polskiego rynku kapitałowego. Jednakże wolność tego rynku była znacznie ograniczona i miała swoisty dla gospodarki socjalistycznej charakter, bowiem wobec symbolicznych jedynie odsetek, ob-ligatariusze mogli korzystać z usług emitentów, do których legalny (co należy podkreślić) dostęp w owym czasie był bardzo ograniczony54. Wspomnieć można o pierwszych emisjach dotyczących akcji BRE Banku oraz obligacji Wewnętrznej Pożyczki Państwowej, które odbyły się jeszcze przed wprowadzeniem do kodek-su cywilnego przepisów o papierach wartościowych.

Obecnie słowem „giełda” określa się dwa pojęcia. Z jednej strony jest to spół-ka prowadząca giełdę – Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie S.A. W tym kontekście może to być również inna spółka prowadząca giełdę papierów warto-ściowych, instrumentów finansowych albo giełdę towarową55. Z drugiej strony jest

47 Dz.U. z 1924 nr 114, poz. 1019.

48 Dz.U. z 1930 nr 23, poz. 209.

49 M. Lemonnier, op. cit., s. 52.

50 Ibidem.

51 warszawska (mająca zdecydowanie największe znaczenie), łódzka, krakowska, lwowska, katowicka, poznańska i wileńska.

52 Dekret z dnia 21 listopada 1950 roku o Państwowej Inspekcji Handlowej Dz.U. 1950 nr 44 poz. 396.

53 Dz. U. Nr 55 poz. 280.

54 A. Chłopecki, SPP, t. XIX, s. 751.

61 to segment rynku kapitałowego, a konkretnie rynek giełdowy (będący wraz z ryn-kiem pozagiełdowym częścią rynku regulowanego) w rozumieniu ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że chodzi o miejsce, w którym dochodzi do transakcji odnoszących się do instrumentów finan-sowych. Nie jest określenie do końca precyzyjne z racji na dematerializację obrotu oraz zasadę elektronicznego przekazywania zleceń nabycia lub zbycia instrumentów finansowych na giełdę, przez co „fizycznie” żadne umowy nie są tam zawierane56.

Ze względu na ramy niniejszego opracowania pozostawiam poza nim struk-turę wewnętrzną BondSpot S.A. Z tego też powodu przedstawiona pokrótce zo-stanie jedynie GPW S.A., która organizuje najważniejsze forum obrotu na rynku kapitałowym, jakim jest rynek giełdowy57. Punktem wyjścia powstania nowo-czesnego rynku kapitałowego w Polsce była ustawa z dnia 22 lutego 1991 roku – Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierni-czych58. Na jej podstawie w dniu 12 kwietnia 1991 roku Minister Przekształceń Własnościowych i Minister Finansów podpisali akt założycielski Giełdy Papie-rów Wartościowych w Warszawie59. 16 kwietnia 1991 roku odbyła się pierwsza sesja giełdowa, w której uczestniczyło siedem domów maklerskich, a przedmio-tem obrotu były akcje zaledwie pięciu spółek. Sto dwanaście zleceń złożonych tego dnia opiewało łącznie na niezbyt imponującą kwotę około 1990 złotych60.

W 1997 roku ustawa – Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowy-mi o funduszach powierniczych została uchylona, a w jej wartościowy-miejsce weszły w ży-cie dwa akty prawne. Były to ustawa – Prawo o publicznym obroży-cie papierami wartościowymi oraz ustawa o funduszach inwestycyjnych61. Ta pierwsza ustawa była wielokrotnie zmieniana, co podyktowane było potrzebą dostosowania

56 Nie należy więc pod pojęciem „giełdy” rozumieć innych podmiotów strukturalnie będących nieodzowną częścią rynku kapitałowego, a więc Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A. oraz BondSpot S.A., która organizuje rynek pozagiełdowy. Również w odniesieniu do rynku Catalyst miano „giełdy” nie znajdzie zastosowania, gdyż mimo, że funkcjonują na nim cztery plat-formy obrotu, żadna z nich nie ma cech rynku giełdowego, mimo że dwa z nich są prowadzone przez spółkę prowadzącą giełdę – GPW S.A.

57 Ze względów przedstawionych wyżej pomijam w dalszym ciągu kwestie związane z ryn-kiem towarowym i rynryn-kiem forex.

58 Dz. U. Nr 51, poz. 298.

59 Prowadzenie giełdy wymaga obecnie zezwolenia ministra właściwego do spraw instytu-cji finansowych, wydanego na wniosek w toku postępowania administracyjnego i zaopiniowanego przez KNF. GPW w Warszawie została utworzona na mocy aktu założycielskiego, a jej organizację zaczerpnięto ze wzorców francuskich. W dniu 16 października 1990 roku zostało zawarte porozu-mienie o współpracy z Société des Bourses Francaises i i Société Interprofessionelle pour la

Com-pensation des Valeurs Mobilieres.

60 www.gpw.com.pl, J. Czekaj, op. cit., s. 152.

61 Ustawa ta zastąpiona została przez ustawę z dnia 27.04.2004 roku o funduszach inwestycyj-nych, Dz. U. Nr 146, poz. 1546.

62

polskiego prawa rynku kapitałowego do norm prawa europejskiego. Prawo o pu-blicznym obrocie papierami wartościowymi została z kolei podzielona na cztery odrębne ustawy, których przedmiot regulacji pokrywa się zasadniczo z poprzed-nią „dużą” ustawą. Są to uchwalone w lipcu 2005 roku ustawy o obrocie instru-mentami finansowymi, o nadzorze nad rynkiem finansowym, o nadzorze nad ryn-kiem kapitałowym i ustawa o ofercie publicznej.

W obecnym kształcie Giełda Papierów Wartościowych S.A. jest spółką pra-wa handlowego poddaną szczególnym wymogom związanym ze strategicznym z punktu widzenia krajowej gospodarki przedmiotem jej działalności i pozycją w systemie finansowym kraju. Przede wszystkim, narzucona jest jej forma spółki akcyjnej, jako najbardziej sformalizowanej i transparentnej. Spółka prowadząca giełdę ma wyłączne prawo i obowiązek posługiwania się w firmie określeniem „giełda instrumentów finansowych” albo „giełda papierów wartościowych”, któ-ra to ostatnia nazwa występuje do dzisiaj, ale któ-raczej ze względów historycznych i zwyczajowych, gdyż przedmiotem obrotu na giełdzie są właśnie instrumenty finansowe, a nie papiery wartościowe w tradycyjnym rozumieniu tego słowa62.