krajowy depozyt papierów Wartościowych S.a. 79

Polska izba rozliczeniowa powstała w 1991 roku jako jeden z działów Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie S.A. Jako osobny podmiot istnieje dopie-ro od dopie-roku 1994. Zgodnie z art. 3 pkt 21 u.o.i.f. depozyt papierów wartościowych to prowadzony przez Krajowy Depozyt lub spółkę, której Krajowy Depozyt prze-kazał wykonywanie czynności z zakresu zadań, o których mowa w art. 48 ust. 1 pkt 1, system rejestracji zdematerializowanych papierów wartościowych, obej-mujący rachunki papierów wartościowych, rachunki zbiorcze i konta depozytowe prowadzone przez podmioty upoważnione do tego przepisami ustawy80.

Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych tak, jak spółki organizujące ry-nek funkcjonuje w formie spółki akcyjnej. Krąg jego potencjalnych akcjonariu-szy jest limitowany przez ustawę o obrocie instrumentami finansowymi, która w art. 46 zalicza do ich grona tylko spółki prowadzące giełdę, spółki prowadzące rynek pozagiełdowy, firmy inwestycyjne, banki, Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski oraz osoby prawne lub inne jednostki organizacyjne, które prowadza dzia-łalność w zakresie rejestrowania papierów wartościowych, jak również rozlicze-nia lub rozrachunku transakcji zawieranych w obrocie papierami wartościowymi lub organizowania rynku regulowanego, z siedziba na terytorium państwa człon-kowskiego lub państwa należącego do OECD, podlegające nadzorowi właściwego

76 Ich ocena jako papierów wartościowych z punktu widzenia prawa cywilnego jest co naj-mniej dyskusyjne, o czym będzie mowa w rozdziale IV.

77 K. Zacharzewski, op. cit., s. 131.

78 M. Michalski, SPP, tom XIX s. 506.

79 Szczegółowe informacje na ten temat podaje K. Zacharzewski [w:] M. Wierzbowski, i in.,

Prawo… U.o.i.f., s. 907 i n.

80 Art. 48 wspomina z kolei o spółce będącej podmiotem zależnym od Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych, której przekazał on na podstawie umowy wykonywanie swoich zadań określonych w art. 48 ust. 1 pkt 1-6 u.o.i.f.

66

organu nadzoru tego państwa. Działalność Krajowego Depozytu Papierów Warto-ściowych S.A.81 podlega z jednej strony regulacjom kodeksu spółek handlowych, a z drugiej szeregowi aktów prawnych z ustawą o obrocie instrumentami finanso-wymi, które odnoszą się bezpośrednio do niego lub ogólnie – spółki prowadzącej depozyt papierów wartościowych82.

Jak słusznie zwróciła uwagę P. Zawadzka, zawarcie w jego firmie rzeczow-nika „depozyt” może budzić pewne wątpliwości, gdyż przedmiotem działalności

Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A. nie jest bowiem prowadzenie depozytu papierów wartościowych w ogólnie przyjętym rozumieniu tego słowa, ponieważ nie przyjmuje on do depozytu żadnych papierów wartościowych83. Ce-lem działalności Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A. jest raczej zapewnienie sprawnego i bezpiecznego wykonywania transakcji84, a faktycznie łączący go z „deponentami” stosunek prawny porównać można raczej do zlecenia albo umów o świadczenie usług w rozumieniu art. 750 k.c., niż do umowy prze-chowania lub depozytu nieprawidłowego85.

Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. dokonuje zapisów in-strumentów finansowych na kontach ich posiadaczy. Prowadzenie zapisów instrumentów finansowych jest dokonywane na kontach depozytowych, które uniemożliwiają identyfikacje posiadacza danego rachunku, oraz na rachunkach papierów wartościowych. Zapisy tworzone na rachunkach papierów wartościo-wych muszą być zgodne ze stanem papierów wartościowartościo-wych na koncie depo-zytowym. Zgodnie z § 36 Regulaminu Krajowego Depozytu Papierów

Warto-81 Zadania KDPW S.A. zostały określone przez art. 48 u.o.i.f. Przytaczanie ich w tym miejscu nie wydaje się celowe. Wspomnieć można jednak, że dzielą się one na obligatoryjne, jak między innymi prowadzenie depozytu papierów wartościowych i wykonywanie czynności w zakresie pro-wadzenia systemu rejestracji instrumentów finansowych niebędących papierami wartościowymi, które zostały dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym lub wprowadzone do alternatywnego systemu obrotu. Z kolei do zadań fakultatywnych należy choćby rozliczanie transakcji zawieranych na rynku regulowanym.

82 Akcje Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A. muszą mieć postać akcji imien-nych. Do akcjonariuszy Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A. zaliczają obecnie tyl-ko trzy podmioty mające równą ilość akcji. Są to Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie S.A., Narodowy Bank Polski i Skarb Państwa.

83 P. Zawadzka, Fundusz inwestycyjny w systemie instytucji finansowych, rozdział II s. 8.

84 R. Biskup, Wtórny obrót papierami wartościowymi. Zagadnienia prawne, Bydgoszcz – Lublin 2003, s. 147.

85 M. Świderska-Iwicka, Depozyt papierów wartościowych, PPH 1995, Nr 5, s. 29, L. Kozio-rowski, Obrót papierami wartościowymi złożonymi do depozytu, PPH 1997/7, s. 36-37. Autor ten na gruncie poprzednio obowiązującego stanu prawnego w zakresie obrotu zdematerializowanego ma-terialnymi papierami wartościowymi szukał źródła stosunku łączącego Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. z posiadaczem instrumentów w umowie sejfowej oraz umowie przechowania.

67 ściowych S.A., rejestracja instrumentów finansowych prowadzona jest zgodnie z zasadą podwójnego zapisu. Polega ona na tym, że każda transakcja musi zna-leźć odzwierciedlenie na przynajmniej dwóch kontach ewidencyjnych86. Zapi-sowi lub sumie zapisów po jednej stronie konta musi towarzyszyć równy co do wielkości zapis po przeciwnej stronie innego konta lub kont87. Od 1 lipca 1996 roku wszystkie papiery wartościowe i inne instrumenty finansowe złożone w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych S.A. występują pod ozna-czonymi kodami nadawanymi zgodni z normami International Standard

Orga-nization (ISO)88.

Jednym z podstawowych pojęć systemu depozytowego jest równowaga ewi-dencyjna. Oznacza ona, że rachunkom papierów wartościowych prowadzonym

przez uczestników powinny odpowiadać konta depozytowe albo rachunki papie-rów wartościowych prowadzone przez Krajowy Depozyt Papiepapie-rów Wartościowych S.A., chyba że jego regulamin stanowi inaczej89. Istotą tej zasady jest, aby suma papierów wartościowych w zdeponowanych w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych S.A. była równa ich sumie w domach maklerskich.

Działalnością Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A. rządzą następujące zasady: zasada odrębnej rejestracji, uwzględniania typów uczest-nictwa, jednoczesności zapisów, zupełności, rzetelności, przejrzystości oraz nieodwracalności transakcji. Ze względu na ramy objętościowe niniejszej pra-cy zasadne wydaje się tylko ich wymienienie i odesłanie do szczegółowego omówienia90.

Ważną rolę w bieżącej działalności Krajowego Depozytu Papierów Warto-ściowych S.A. odgrywają Szczegółowe Zasady Działania Krajowego Depozy-tu Papierów Wartościowych, będące załącznikiem do uchwały Zarządu KDPW nr 176/09 z 15 maja 2009 roku. Jak wskazuje A. Chłopecki, natura prawna tego dokumentu nie jest jasna, nie jest on bowiem zatwierdzonym przez Komisję Nad-zoru Finansowego regulaminem, do wydawania jakich Krajowy Depozyt Papie-rów Wartościowych S.A. jest uprawniony na podstawie art. 50 u.o.i.f. Z formalne-go punktu widzenia nie stanowi on źródła prawa, nie jest też elementem regulacji kontraktowych, jednakże jego faktyczne znaczenie jest bardzo poważne i Kra-jowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. praktycznie wymusza jego stoso-wanie91. Podstawą uczestnictwa w systemie depozytowym jest zawarcie umowy

86 Szerzej, K. Zacharzewski [w:] M. Wierzbowski i in., Prawo…, U.o.i.f., s. 907 i n.

87 A. Chłopecki, M. Dyl, op. cit., s. 37-38.

88 J. Czekaj, op. cit., s. 223.

89 A. Chłopecki, M. Dyl, op. cit., s. 38.

90 Ibidem.

68

o uczestnictwo, jednakże krąg osób mogących zawrzeć taką umowę z Krajowym Depozytem Papierów Wartościowych S.A. jest ściśle ograniczony przez art. 51 ust. 2 u.o.i.f.92

Zwrócić należy uwagę na daleko idące zmiany w polskim systemie depozy-tu papierów wartościowych, do jakich doszło w 2011 roku. Do tej pory do zadań Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A. należało wykonywanie czynności depozytowych, rozrachunkowych i rozliczeniowych93. Po reformie Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. wykonuje już tylko czynności depozytowe oraz rozrachunkowe94. Rozbicie czynności tradycyjnie powierza-nych Krajowemu Depozytowi Papierów Wartościowych S.A. jest uzasadnione w świetle art. 48 ust. 7 u.o.i.f. w jego nowej redakcji po zmianie z 04 września 2009 r., która miała swe źródło w implementacji dyrektywy MIFID95. Jak pisze K. Zacharzewski chodzi tutaj o ograniczenie wpływu niewypłacalności stron

transakcji giełdowych (umów sprzedaży) na ten wycinek systemu depozytowo -rozliczeniowo-rozrachunkowego, który nie jest skonfigurowany w celu wyko-nywania zobowiązań opiewających na instrumenty finansowe (rozliczenie i roz-rachunek), lecz leży u podstaw kreacji instrumentów finansowych (depozyt)96.

Przyjęte rozwiązanie polega na utrzymaniu poprzednio już obowiązującej re-guły, że świadczenia z umów, których przedmiotem są zdematerializowane

instru-92 Uczestnikami mogą być wyłącznie podmioty, których przedmiot przedsiębiorstwa obejmuje prowadzenie rachunków papierów wartościowych lub rachunków zbiorczych, emitenci zdemateria-lizowanych papierów wartościowych, jak również inne instytucje finansowe, jeżeli ich uczestnictwo ma na celu współdziałanie z Krajowym Depozytem lub spółką, o której mowa w ust. 1, w zakresie wykonywania zadań, o których mowa w art. 48 ust. 1 i 2. Z kolei ust. 3 art. 51 stanowi, że mogą to być również osoby prawne lub inne jednostki organizacyjne z siedzibą poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wykonujące zadania w zakresie centralnej rejestracji papierów wartościowych lub rozlicza-nia transakcji zawieranych w obrocie papierami wartościowymi, z zastrzeżeniem że podmioty, któ-rych działalność nie podlega nadzorowi właściwego organu sprawującego nadzór nad instytucjami finansowymi w państwie członkowskim albo w państwie należącym do OECD, mogą być uczestni-kami za zgodą i na warunkach określonych przez Komisję. Lista ta jest z kolei rozszerzona jeszcze przez art. 51 ust. 4, zaliczający do tej grupy jeszcze zagraniczne firmy inwestycyjne oraz zagraniczne osoby prawne prowadzące działalność maklerską na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a ponadto podmioty, dla których w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych S.A. lub w spółce, której Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. przekazał wykonywanie czynności z zakresu za-dań, o których mowa w art. 48 ust. 1 pkt 1–6, mogą być prowadzone rachunki zbiorcze.

93 K. Zacharzewski, Prawo giełdowe, s. 74-76, 130-131.

94 Wykonywanie funkcji rozliczeniowych oraz prowadzenie systemu zabezpieczania płyn-ności rozliczeń transakcji zostało przekazane spółce zależnej od Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A., a mianowicie KDPW CCP S.A. (jej poprzedniczką przez krótki czas była specjalnie powołana KDPW CLEARPOOL S.A.).

95 K. Zacharzewski, [w:] M. Wierzbowski i in. (red.), Prawo…, U.o.i.f., s. 907 i n.

69 menty finansowe będące przedmiotem depozytu w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych S.A. powinny być spełniane na rzecz Krajowego Depozytu Papie-rów Wartościowych S.A. Poważne zmiany dokonały się w sposobie ustanawiania zabezpieczenia wierzytelności wynikających z tych umów. Wierzycielem stron obu stron umowy sprzedaży jest Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A., jed-nak zabezpieczenia wierzytelności przyjmuje właśnie inna spółka w postaci KDPW CCP S.A. Zasady odpowiedzialności beneficjenta ustanowionych zabezpieczeń (KDPW CCP S.A.) względem wierzyciela w zakresie świadczeń wynikających z zawartych umów (Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A.) określają przede wszystkim postanowienia Regulaminu Rozliczeń Transakcji, w Oddziale II Rozdziału III pt. System zabezpieczania płynności rozliczeń transakcji97.