regulacja instrumentów finansowych w innych aktach prawnych

Regulacje instrumentów finansowych występują także w innych niż u.o.i.f. aktach prawa polskiego. Nie chodzi tu o te akty prawne, które jedynie odwołu-ją się do u.o.i.f., gdyż nie tworzą one innego ujęcia instrumentów finansowych68. Uwagę należy zwrócić na te akty, które wprowadzają własne definicje – nieraz skrajnie odmienne od u.o.i.f. Zwrócić jednak należy uwagę na podstawowy cha-rakter definicji instrumentów finansowych w ustawie o obrocie. Formułowanie przez inne akty prawne definicji instrumentu na własny użytek stanowi rzadkość, większość z nich odwołuje się bezpośrednio do tego aktu69. Podkreślić trzeba jednak negatywną ocenę posługiwania się przez ustawodawcę jednym pojęciem na gruncie różnych prawnych, co zostało obrazowo określone przez T. Nieboraka jako amalgamat sprzeczności.

4.1. instrumenty finansowe w ustawie o rachunkowości

Niewątpliwie najistotniejszym aktem prawnym definiującym instrumenty fi-nansowe (poza oczywiście u.o.i.f.) jest ustawa o rachunkowości. Jej art. 3 pkt 23 wprowadza definicję instrumentów finansowych, przez które rozumie kontrakt,

66 K. Zaradkiewicz [w:] M. Wierzbowski i in. (red.), Prawo…, U.o.i.f., s. 680-683.

67 K. Glibowski [w:] red. M. Wierzbowski, i in. (red.), Prawo..., U.o.i.f.., s. 552.

68 Jak chociażby u.o.p.

100

który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wyni-kają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy albo warunkowy70.

Na podstawową uwagę zasługuje nacisk położony na umowny charakter instrumentów finansowych w ustawie o rachunkowości71. W tym ujęciu instru-menty finansowe są umowami, które to umowy powodują powstanie aktywów

finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapi-tałowego72 u drugiej. Warunkiem uznania danej umowy za instrument finansowy w rozumieniu ustawy o rachunkowości jest jednak generowanie przez nią skut-ków gospodarczych, co rozumieć chyba należy jako zamieszczenie w umowie określonych postanowień odnoszących się do terminów umownych, wysokości zobowiązań stron oraz okoliczności na nie wpływających73, bo ciężko o inne wy-tłumaczenie. Jak zauważa A. Całus w Szwajcarii uważa się, że każda umowa jest

czynnością prawną służącą osiąganiu celów gospodarczych74, z czym trudno się nie zgodzić również w prawie polskim.

70 W rozumieniu tej ustawy do instrumentów finansowych nie zalicza się w szczególności:

a) rezerw i aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego,

b) umów o gwarancje finansowe, które ustalają wykonanie obowiązków z tytułu udzielonej gwarancji, w formie zapłacenia kwot odpowiadających stratom poniesionym przez beneficjenta na skutek niespłacenia wierzytelności przez dłużnika w wymaganym terminie,

c) umów o przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie pomiędzy terminem za-warcia i rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościo-wych w określonym terminie, również wtedy, gdy przeniesienie tych praw następuje w formie zapisu na rachunku papierów wartościowych, prowadzonym przez podmiot

upoważniony na podstawie odrębnych przepisów,

d) aktywów i zobowiązań z tytułu programów, z których wynikają udziały pracowników oraz innych osób związanych z jednostką w jej kapitałach lub w kapitałach innej jednostki z grupy kapi-tałowej, do której należy jednostka,

e) umów połączenia spółek, z których wynikają obowiązki określone w art. 44b ust. 9 ustawy o rachunkowości.

71 T. Nieborak, Pochodne instrumenty…, s. 57.

72 Instrumenty kapitałowe w rozumieniu art. 3 pkt 26 ustawy o rachunkowości to

kontrak-ty, z których wynika prawo do majątku jednostki, pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wszystkich wierzycieli, a także zobowiązanie się jednostki do wyemitowania lub dostarczenia wła-snych instrumentów kapitałowych, a w szczególności udziały, opcje na akcje własne lub warranty.

73 P. Gajek, R. Narczyński, Instrumenty finansowe – podstawowe definicje i klasyfikacje, Mo-nitor Rachunkowości i Finansów, 2001/2, s. 21.

74 A. Całus, Wybrane zagadnienia terminologiczne i kodyfikacyjne umów występujących

w obrocie gospodarczym, [w:] red. W. J. Katner, U. Promińska, Prawo handlowe po przystąpieniu Polski do Unii Europejksiej, Warszawa 2010, s. 354.

101 Użyte w tej definicji sformułowanie „aktywa finansowe” należy rozumieć jako aktywa pieniężne, instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne

jednost-ki, a także wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzyst-nych warunkach75. Natomiast „zobowiązania finansowe” oznaczają zobowiązania

jednostki do wydania aktywów finansowych albo do wymiany instrumentu finan-sowego z inną jednostką, na niekorzystnych warunkach76.

Powyższa, nieco enigmatyczna definicja powinna być jednak odczytywana również przez pryzmat aktów wykonawczych do ustawy, a to rozporządzenia Mi-nistra Finansów z 12 grudnia 2001 roku w sprawie szczegółowych zasad uzna-wania, metod wyceny, zakresu ujmowania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych77. Mimo, że rozporządzenie to nie zawiera definicji samych in-strumentów finansowych, to definiuje poszczególne ich grupy, jak instrumenty pochodne, instrumenty zabezpieczające, jak również poszczególne instrumenty finansowe takie, jak opcje, kontrakty futures, kontrakty forward. Do definicji znajdujących się w tym akcie będę wracał, odnosząc się do poszczególnych pod-dawanych analizie pojęć.

Tak, jak ustawa o rachunkowości, jej rozporządzenie wykonawcze zostało oparte w znacznej mierze na Międzynarodowych Standardach Rachunkowości i Międzynarodowych Standardach Sprawozdawczości Finansowej (MSR 32 i 3978 oraz MSSF 779, który w 2005 roku zastąpił MSR 30 i częściowo MSR 32). Zgod-nie z MSR 32, instrumentem finansowym jest umowa, która skutkuje

jednocze-śnie powstaniem składnika aktywów finansowych u jednej jednostki gospodarczej i zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego u drugiej jednostki go-spodarczej. I ta definicja wydaje się bardzo ogólna, a jedynie jej doprecyzowanie

poprzez odniesienie do poszczególnych instrumentów finansowych pozwala jej zachować funkcjonalność.

75 art. 3 pkt 24 ustawy o rachunkowości.

76 art. 3 pkt 27 ustawy o rachunkowości.

77 (Dz.U. Nr 149, poz. 1674 ze zm.) zmienione przez rozporządzenie Ministra Finansów z 23.2.2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wy-ceny, zakresu ujmowania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (Dz.U. Nr 31, poz. 266).

78 Wprowadzone w obecnej wersji przez Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1126/2008 z dnia 3.11.2008 r. przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporzą-dzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady.

79 Rozporządzenie Komisji (UE) nr 1256/2012 z dnia 13 grudnia 2012 roku zmieniające roz-porządzenie (WE) nr 1126/2008 przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do Międzynarodowego Standardu sprawozdawczości Finansowej (MSSF) 7 oraz do Międzynaro-dowego Standardu Rachunkowości (MSR) 32.

102

4.2. ustawa o niektórych zabezpieczeniach finansowych

Szczególną definicję instrumentów finansowych wprowadza ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 roku o niektórych zabezpieczeniach finansowych80. Ustawa ta reguluje zasady ustanawiania i wykonywania zabezpieczeń na środkach pienięż-nych, wierzytelnościach kredytowych lub instrumentach finansowych (zabez-pieczenia finansowe) wierzytelności pieniężnych lub wierzytelności, w których świadczenie polega na dostarczeniu instrumentów finansowych (wierzytelności finansowe), w tym wierzytelności przyszłych, zależnych od terminu lub warunku albo okresowych, a także zasady zaspokajania się z tych zabezpieczeń.

Zgodnie z art. 3 pkt 2 tej ustawy, instrumentami finansowymi są papiery wartościowe, instrumenty rynku pieniężnego, tytuły uczestnictwa w instytucjach zbiorowego inwestowania oraz inne instrumenty finansowe niebędące papierami wartościowymi, w rozumieniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o obrocie instru-mentami finansowymi, a także bankowe papiery wartościowe i udziały w spół-kach. Jest to więc definicja szersza od używanej na gruncie u.o.i.f. Zawiera w so-bie bowiem również bankowe papiery wartościowe w rozumieniu ustawy prawo bankowe81 i udziały w spółkach. Przez udziały w spółkach należy w tym miejscu rozumieć udziały w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, bowiem akcje (a więc tytuły uczestnictwa w drugim rodzaju spółki kapitałowej) są już uznane za instrument finansowy przez u.o.i.f.

4.3. inne ustawy

Poza innymi, wyżej nie wymienionymi ustawami wprowadzającymi autono-miczne definicje instrumentów finansowych82, jak zauważa K. Glibowski, wiele ustaw, w tym posiadających istotne znaczenie, posługuje się pojęciem instrumen-tu finansowego ani go nie definiując samodzielnie, ani nie zawierając odesłania do ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. Autor ten słusznie wskazuje, że ze względu na postulat racjonalności ustawodawcy należy zawarte w tych aktach pojęcie instrumentu finansowego wykładać zgodnie z definicją zawartą w u.o.i.f.83.

Jednym z przykładów takiej regulacji jest art. 9118 kodeksu postępowania cywilnego, który odnosi się właśnie do egzekucji z instrumentów finansowych84.

80 Dz.U. Nr 91, poz. 871 z późniejszymi zmianami.

81 Więcej: M. Michalski, SPP, t. XIX, s. 477 i n.

82 Np. ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. Prawo dewizowe, Dz.U. 2002 nr 141 poz. 1178.

83 K. Glibowski, op. cit., s. 555-556.

84 Tak też m.in. M. Rośniak – Rutkowska, Egzekucja z instrumentów finansowych zapisanych

103 Z identyczną sytuacją85 mamy do czynienia na gruncie art. 165a, 299 § 1 i 2 ko-deksu karnego, które to przepisy odnoszą się kolejno do przestępstw finansowania terroryzmu i prania brudnych pieniędzy.