Ruchy fem inistyczne uw zględnione zostały w tym opracow aniu z dw óch powodów. Po pierw sze, odnoszą się do klasycznego w ręcz przykładu zja wiska m niejszościow ości. W skali globalnej kobiety stanow ią ±50% popu lacji, a jednocześnie na różnych obszarach życia podlegają dyskrym inacji; wykonują 66% prac, otrzymują 10% wytworzonego dochodu i są w łaściciel kami 1% tego, co stanowi własność prywatną. Stanow ią 63% analfabetów, 75% uchodźców, 4% głów państw, zajmują 5% stanowisk kierowniczych52. Po drugie zaś, ruchy feministyczne, a wcześniej jeszcze same kobiety, w wielora ki sposób uczestniczą w procesach globalizacji.
Ruchy fem inistyczne łączy jed n a postaw a - niezadow olenie ze statusu społecznego kobiet i chęć zmiany tego stanu rzeczy. N atom iast są te ruchy wewnętrznie zróżnicowane, zarówno w perspektywie synchronicznej (jeśli cho dzi o cele, idee, wartości, metody działania, wizję świata), jak i diachronicznej (feminizm rozkłada się - podobnie zresztą jak proces globalizacji - na kolejne fale)53. Punktem wyjścia feminizmu jest stwierdzenie, że niekorzystne położe nie kobiet ma swoje źródło w zjawiskach o charakterze społecznym, a nie bio logicznym czy nadprzyrodzonym. Kobiety zostały zepchnięte na zajmowane przez siebie pozycje poprzez taki a nie inny przebieg procesów socjalizacji. Ich konstytucja biologiczna (fizjologia) lub czynnik boski nie m ają żadne go znaczenia.
Pierw sza fala fem inizm u „w ezbrała” w połow ie XIX w ieku w Stanach Z jednoczonych. F orm ułow ane w ów czas po stulaty zm ierzały głó w nie do rów noupraw nienia - przede wszystkim w dziedzinie edukacji i praw wybor czych, a dalej w kwestiach m ajątkow ych, pracy zawodowej i życia rodzin nego. Postulaty te, nie bez oporów, i nie natychm iast, ale jednak doczekały się realizacji w większości krajów na świecie, także dzięki faktycznej „glo balizacji” ruchu praw człow ieka. Tyle tylko że - po pierwsze - płaszczyzn dyskryminacji wciąż przybywało, i w konsekwencji żądania reform istyczne zawsze znajdowały i znajdują pożywkę w tzw. feminizmie liberalnym (okre ślanym także mianem reformistycznego). Po drugie zaś, w ramach tzw. dru giej fali feminizmu (lata 60. XX wieku) wyłonił się jego nurt radykalny, zwa ny także rewolucyjnym, którego przedstawicielki nie poprzestały na powierz chownych postulatach równościowych, lecz posunęły się do sform ułow ania
52 K. Ś lę c z k a , F em in izm , Id e o lo g ie i k o n c e p c je s p o łe c z n e w sp ó lcz.e sn eg o fe m in iz m u , K ato w ice 1999. T rzeba jed n ak podkreślić, że przy interpretow aniu zestaw ień tego typu potrzebna je s t ostrożność, a to z uw agi na ich w y b ió rczo ść, por. np. B. W ild stein , K obiecizm kontra ko b ieco ść, „ W p ro st” 2005, nr 10. W ildstein w sk azu je, że 71% ko b iet p rag n ie u d an eg o ży cia ro d zin n eg o i d zieci, 65% u w aża , że zajm ow anie się dom em leży w naturze kobiety, 58% sądzi w praw dzie, że kob iety sa w Polsce d y sk ry m inow ane, ale tylko połow a z nich zetk n ęła się z przypadkam i dyskrym inacji.
40 A n d rzej P o ręb sk i
własnej, głęboko konfliktowej wizji świata (nb. zakotwiczonej w ideologiach lew icow ych), spopularyzow ały takie pojęcia jak seksizm (odpow iednik ra sizm u na gruncie różnicy płci), męski szowinizm , patriarchat, klasy płcio we (odpow iednik klas społecznych w rozumieniu m arksistowskim ) i upoli tyczniły sferę życia pryw atnego, intym nego (słynne hasło: personal is p o litical^4). Stosunek seksualny uznany został za swoisty mikrokosmos społecz nego wszechświata. Dominacja mężczyzn w tej materii jest ikoną ich domi nacji we w szystkich innych relacjach między nimi a kobietam i55. Dążenia fem inizm u radykalnego nie ograniczyły się do postulatu napraw iania świa ta zepsutego przez mężczyzn, lecz wyraziły się w imperatywie zbudowania świata zupełnie nowego, swoistej dyktatury dotychczasowego „proletariatu”, czyli kobiet. W alka ma być prow adzona na czterech frontach: produkcji, reprodukcji, życia płciow ego i socjalizacji. W swych najbardziej skrajnych em anacjach fem inizm radykalny nawoływał do lesbizmu (feminizm to teo ria, lesbizm to praktyka56).
W drugiej połowie lat 70. feminizm radykalny osłabł. Odezwały się głosy, że dużo już osiągnięto, że przy okazji walki szkodę poniosła rodzina, a w zapę d zie lik w id o w an ia n iespraw iedliw y ch różnic zniw elow aniu uległy także w artościo w e odm ienności, które - podobnie ja k w ruchach etnicznych - zaczęły być na nowo postrzegane jako licząca się wartość. Za osiągnięcie dekady lat 70. w skali globalnej uważany jest przez zwolenników feminizmu fakt p rzy jęcia przez ON Z w 1979 roku K onw encji w spraw ie likw idacji w szelkich form dyskrym inacji kobiet57.
W latach 80. i później pojawiły się dwa zjawiska ważne z punktu widzenia prow adzonej tu analizy. Pierw sze z nich ma charakter strukturalny i wiąże się z przekroczeniem przez ruch fem inistyczny kolejnej cezury rozwojowej o charakterze jakościow ym . Część uczestników (uczestniczek) ruchu zado w oliła się dotychczasow ym i zdobyczam i i odsunęła się od aktyw nych ak cji, a część kontynuuje działalność na rzecz kobiet w różnych nurtach, j a kie wyłoniły się z dotychczasow ych ugrupowań, m.in. reagując na zjawiska nowe, groźne dla pozycji kobiety, takie jak pornografia czy turystyka sek sualna. Najsilniejszy z nich określany jest mianem feminizmu kulturowego.
54 To p o d sta w o w e h a s to le w ic o w e g o n u rtu w fe m in iz m ie sfo rm u ło w a n e z o s ta ło po ra z p ie rw sz y p rz e z C a ro l H an isch w k sią żce N o te s fr o m the S e c o n d Year: p o d aję za: M. H um m . S ło w n ik teo rii f e
m in iz m u . W a rsz aw a 1993. s. 160.
” W arto n a d m ie n ić , że k lu czo w e z n acz en ie in terp retacji sto su n k u se k su aln eg o d la cało ścio w ej w i zji św ia ta p o jaw ia się w ja k ż e d alek ich od fem in izm u sy stem ach m y ślo w y c h ; zo b .: e n cy k lik a P aw ła VI
H u m tim ie vita e czy p ra c a K. K n o tza A k t m a łże ń sk i. K raków 2001.
^ To sform ułow ania am erykańskiej dziennikarki, fem inistki Ti-G race A tkinson; podaję za: K. Slęczka.
op. cit.. s. 346.
57 Jak p odkreślają jed n ak kom entatorzy katoliccy, w spom niana K onw encja zredagow ana została w at m osferze presji w ojującego fem inizm u, szerm ującego hasłam i antym ęskim i, antyrodzinnym i i antym acie- rzyńskim i. Form alne grem ia, m onitorujące realizację K onw encji, piętnow ały np. te kraje, w których ob c h o d zo n y je s t D zień M atki lub o b o w iązu ją o g ran iczen ia aborcji: zob.: w w w .ze n ith .o rg . Z S I0 5 0 2 I9 0 3 .
M niejszości w procesie globalizacji 41
Jest to ruch elitarny, koncentrujący się na sferze św iadom ości społecznej, zwłaszcza na sztuce i nauce, które - zdaniem przywódczyń tego nurtu - zo stały dogłębnie skażone przez światopogląd patriarchalny. Rem edium na to skrzyw ienie św iadom ości stanow ić m ają pow szechnie propagow ane studia nad tożsam ością kulturow ą płci społecznej (gender studies), a także inne formy oddziaływ ania na społeczną świadomość, skupione w okół ośrodków uniw ersyteckich i placów ek pom ocy kobietom . Pojaw iły się także nowe, przejęte z obszaru globalizującej się etniczności paradygmaty opisujące nowe społeczeństwo (od społeczeństwa drabiny do społeczeństwa tkaniny; od spo łeczeństwa tygla do społeczeństwa mozaiki). O bok fem inizmu kulturow ego wyróżnia się jeszcze tzw. ekofem inizm, fem inizm ponowoczesny, fem inizm globalny i fem inizm siły58, nurty o słabszym oddziaływ aniu. Jest jednakże faktem, że mimo tej różnorodności odłamów i nurtów udało się w latach 80. zbudować światową sieć ruchu feministycznego59, do czego znacząco przyczy niły się światowe kongresy ONZ (1975 - Meksyk, 1980 - Kopenhaga, 1985 - Nairobi, 1990: Pekin).
D rugie ze w spom nianych zjaw isk ma ch arak ter bardziej ideolog iczn y i wynika ze spotkania myśli fem inistycznej z postm odernizm em 60. W ycho dząc od podstawowej dla feminizmu tezy, iż kobieta i kobiecość to społecz ne i kulturowe konstrukcje (nie ma „kobiety jako takiej”, kobieta jest kobietą biologicznie, ale na skutek socjalizacji staje się kobietą społecznie, jest kon struow ana poprzez obow iązujące znaczenia k obiecości), w spółczesne fe ministki sądzą, że kobiecość jest nieustannie rekonstruowana w czasie. Ostat nie dekady ch arakteryzu je niezw ykle szybkie tem po owej rek o n stru k cji. W danym czasie jest wiele różnych „prezentacji” (czyli wersji) kobiecości; jedna z nich może przejściowo uzyskiwać status dominującej. Owe prezentacje stanowią schematy interpretacji, służące do organizowania i nadawania znacze nia codziennemu życiu. Kobiecość i męskość są w coraz w iększym stopniu konstru o w an e przez k u ltu rę glo b alną; p rzestają m ieć c h a ra k te r lokalny. W spółcześnie męskość i kobiecość to m ieszanka dawnych tradycji i nowych tendencji globalnych (ale niekiedy te pierwsze są całkow icie w yparte - np. wzór bizneswoman, fitnesswoman, modelki; ich tożsamości są konstruowane w poprzek granic narodow ych). „Istotą globalnego przekazu nie jest dąże nie do totalnej standaryzacji kobiecości w skali globu, lecz raczej uwikłanie lokalnych wersji kobiecości w globalną logikę. Lokalne, tradycyjne form y tożsamości kobiecej »przechwytywane« są przez kulturę globalną i nasycane ideologią społeczeństw a konsum pcji, a następnie »eksportow ane« [...] już w form ie gotowej do spożycia na cały św iat”61. W konsekw encji ukształto
5HZ ob.: K. Ś lę c z k a , op. cii., s. 4 8 0 n.
^ K. Ś lę c z k a . op. c ii., s. 235.
Zob.: A. Gromkowska, Kobiecość ir kulturze globalnej. Rekonstrukcje i reprezentacje, Poznań 2002. ^ Z. M elosik, P o stm o d ern istyczn e ko n tro w ersje w okół ed u ka cji. T o ru ń -P o z n a ń 1995, s. 8 9 -9 1 ; [p o daję za:] A. G ro m k o w sk a, op. cit.. s. 37.
4 2 A n d rzej P o ręb sk i
wało się, zdaniem A. Gromkowskiej, nowe, swoiste, globalistyczne rozumienie kobiety jako zniewolonego przedmiotu konsumpcji. Dawniej człowiek posiadał ciało, obecnie „jesteśmy” ciałem (niekiedy tylko nim, niestety), bez wnętrza i nieestetycznej fizjologii. W spółczesna kultura konsum pcyjna może sw o bodnie wybierać między „przeestetyzow anym i”, „idealnym i” reprezentacja mi ciała (kobieta obiekt seksualny, kobieta kulturystka. kobieta anorektyczka, czyli „zwycięstwo kobiety nad ciałem” lub kobieta wirtualna). Kategoria pięk na jest androcentryczna, co w praktyce społecznej prow adzi do „sym bolicz nego zniewolenia kobiety” . Jedną z zasadniczych form tego zniewolenia jest „fragm entaryzacja ciała kobiecego” (traktuje się je tak, jakby można je było rozłożyć, popraw ić i złożyć na nowo). Ciało jest po to, aby m ożna je było pokazać.
Podsumowując wątek analizy poświęcony feminizmowi, wypada stwierdzić, że kobiety traktowane jako mniejszość socjologiczna zostały dotknięte przez procesy globalizacji co najmniej w następujących aspektach:
1. G lobalizacja ruchu na rzecz praw człow ieka doprow adziła do realiza cji szeregu p od staw ow ych p ostulatów ruchu fem inistyczn ego (praw o do edukacji, prawo do pracy, prawo do udziału w życiu politycznym, prawo do w łasności), a w konsekw encji do dezorganizacji tych nurtów fem inistycz nych, które uznały swoje postulaty za spełnione.
2. R adykalne odłam y fem inizm u w ykorzystały słow nictw o oraz ideolo gie ukształtow ane na innych obszarach globalnych konfliktów społecznych (np. konfliktu klasow ego czy rasowego), nadając w ten sposób ruchowi ko biecem u rangę problem u globalnego. Z czasem doszło też do ukształtow a nia się globalnej sieci organizacyjnej ruchu kobiecego.
3. Idee postm odernistyczne doprowadziły do wzm ocnienia konstruktywi- stycznej wizji kobiety (i vice versa do osłabienia stanowiska esencjalistycz- nego).