Procesy globalizacji nie tylko wpłynęły w istotny sposób na społeczną „mate rię” grup mniejszościowych, co starałem się wykazać w dotychczasowych roz ważaniach; wpłynęły one także na społeczną świadomość w odniesieniu do tego typu społeczności. M ożna to zaobserwować, analizując ewolucję zasad ochrony m niejszości71.
Początkow o problem ochrony m niejszości należał wyłącznie do kom pe tencji danego państwa. Z czasem ukształtow ała się tzw. traktatow a ochrona m n iejszo ści. O chrona ta p rzede w szy stk im realizo w an a b yła albo przez
69 O tym p ro b lem ie pisał w cytow anym arty k u le H. K ubiak, op. cit., s. 66. 70 Ib id e m , s. 6 7 -6 8 .
71 A nalizy tej dokonuję na podstaw ie: G. Janusz, P. Bajda, P rawa m niejszości narodow ych. Standardy
M niejszości w procesie globalizacji 45
wprowadzanie do traktatów pokojowych (i innych) tzw. klauzul m niejszo ściowych, albo przez zawieranie specjalnych traktatów, tzw. traktatów m niej szościowych. Byl to system mało skuteczny, ograniczony terytorialnie (jak i same traktaty). Po II w ojnie pow stała tendencja ochrony m niejszości na zasadzie przyznaw ania indyw idualnych praw, przysługujących każdej je d nostce. Na tej filozo fii do dzisiaj opiera się ochrona m niejszo ści, co nie oznacza, że nie ulega ona dalszej ew olucji. Praw dziw y przełom dokonał się w tej m aterii w latach 80. i 90. XX w ieku, a polegał na niebyw ałym w zroście zain tereso w an ia różn y ch podm iotów praw a m ię d z y n aro d o w e go (ONZ, KBWE) spraw am i m niejszości. W latach pow ojennych u k ształ tow ał się w praw ie m iędzynarodow ym w ielo p o zio m o w y system o c h ro ny grup m n iejszo ścio w ych. P oziom n ajb ard ziej ogólny to akty praw ne, w ypracow ane w ram ach O N Z, a w szczególności:
- P ow szechna D eklaracja Praw C złow ieka (10 grudnia 1948); w śród 30 artykułów zn ajdu je się art. 2: „K ażdy czło w ie k je s t u p raw n io n y do k orzy stania z w szystkich praw i w olności w yłożonych w n in iejszej D e klaracji, bez w zględu na różnice rasy, koloru skóry, płci, jęz y k a , religii, poglądów p o lity czn y ch lub innych p rzeko n ań, naro d o w o ści, p o c h o d z e nia sp o łe c z n e g o , m ają tk u , u ro d z e n ia lub ja k ie k o lw ie k in n e r ó ż n ic e ” . D eklaracja opiera się na zasadzie indyw idualizm u. C złonkow ie m niejszo ści nie są trak to w an i ja k o p rzy p ad ek szczeg ó ln y i ja k o m n ie jsz o ść nie k orzystają z żadnych praw zbiorow ych (grupow ych). D ek laracja nie ma m ocy o b o w iązu jącej, nie je s t um ow ą m ięd zy n aro d o w ą, n ak ład a ona na państw a zobow iązania m oralno-polityczne; zaw iera d yrektyw y (w y ty cz ne) p raw o tw ó rcze; fak ty c zn ie w w ielu k ra ja c h u c h w a lan e k o n s ty tu c je naw iązyw ały w prost do D ek laracji72;
- M iędzynarodowy pakt praw człowieka, na który składają się: M iędzy narodowy pakt praw obyw atelskich i politycznych z 16 grudnia 1966 roku (art. 27: „W państwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językow e, osoby należące do tych m niejszości nie m ogą być pozbaw ione prawa do w łasnego życia kulturalnego, w yznaw ania i praktykow ania w ła snej religii oraz posługiw ania się własnym językiem wraz z innym i czło n kami tej grupy” oraz M iędzynarodow y pakt praw gospodarczych, społecz nych i kulturalnych z 16 grudnia 1966 roku;
- D eklaracja praw osób należących do m niejszości narodow ych lub et nicznych, religijnych i językow ych z 18 grudnia 1992 roku. Z naczenie tej Deklaracji ma charakter bardziej moralno-polityczny niż prawno-międzynaro- dowy, gdyż nie nakłada na państwa konkretnych obowiązków prawnych73;
72 B. B ed n arcz y k , G ranice władzy. W ybrane p ro b le m y p ra w i w o ln o śc i czło w ie k a . K rak ó w 2 0 0 1 , s. 1 4 0 -1 4 1 .
46 A n d rzej P o ręb sk i
- pow ołanie urzędu W ysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych dla popierania i ochrony Praw Człowieka (czerwiec 1993 roku; główne obsza ry: praw a dzieci, kobiet, grup rasow ych, etnicznych, religijnych i narodo w ych);
- K onw encja Praw D ziecka (20 listopada 1989); art. 30: „W tych pań stwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językow e bądź osoby pochodzenia rdzennego74, dziecku należącem u do takiej m niejszości lub dziecku pochodzenia rdzennego nie m ożna odm ówić praw a do p osia dania i ko rzystania z własnej kultury [...] do używ ania w łasnego języka, łącznie z innymi członkami jego grupy”75. Ponadto art. 28 i 29 tej Konwen cji m ów ią o praw ie dziecka do nauki, w tym o wpojeniu dziecku szacunku do swojej tożsam ości, języka, wartości kulturowych, do innych kultur.
O prócz działań ON Z praw a m niejszości chronione są także w system ie Rady Europy na podstaw ie następujących aktów 76:
- Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wol ności (tzw. traktat rzym ski) z 4 listopada 1950 roku (art. 14: „Korzystanie z praw i w olności wym ienionych w niniejszej Konwencji powinno być za pew nione bez dyskrym inacji wynikającej z takich powodów, jak: płeć, rasa, k olor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie na rodowe lub społeczne, przynależność do m niejszości narodowych, majątek, urodzenie, bądź z jakichkolw iek innych przyczyn”);
- Europejska karta języków regionalnych i mniejszościowych. Od 1992 roku rządy poszczególnych państw mogą składać pod nią swoje podpisy. Karta we szła w życie 1 marca 1998 roku. Państw a sygnatariusze zobowiązują się do ochrony i promocji języków regionalnych (tj. dominujących w danym regio nie)77! mniejszościowych (tj. tradycyjnie używanych na terytorium danego pań stwa przez jego obywateli, którzy stanowią grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności tego państwa; które różnią się od oficjalnego języka tego państwa; nie obejmuje to ani dialektów oficjalnego języka państwa, ani języka migrantów, ale obejmuje języki nieterytorialne - np. romski);
- E uropejska konw encja ram ow a o ochronie m niejszości narodow ych. K onw encja w eszła w życie 1 lutego 1998 roku. Jest to pierw szy praw nie w iążący dokum ent m iędzynarodow y pośw ięcony ochronie m niejszości na rodow ych.
Na koniec należy także przedstaw ić system ochrony m niejszości w ra mach porozum ień helsińskich (KBW E/OBW E)78, na który składają się:
74 Inaczej a u to ch to n i lub lu d n o ść tu b y lcza: ch o d zi o g ru p y ludności zam ieszk u jące tery to riu m d a n e g o k raju p rz e d k o lo n iz a c ją e u ro p e jsk ą (np. In d ian ie. E sk im o si).
75 O chrona P ra w ..., op. cit., s. 15. 76 G. Ja n u sz , B ajda P., op. cii., s. 41 n. 77 O chrona p r a w ..., op. cii., s. 24.
7S G . Ja n u sz, P. B ajda, op. cit., s. 53 n; zob. też J. B arcz. O chrona m n ie jszo śc i naro d o w ych w sy ste
M niejszości w procesie globalizacji 4 7
- Akt końcow y KBW E z 1 sierp n ia 1975 roku: m .in. w zasad zie VII (m ów iąc o praw ach człow ieka): „Państw a uczestn iczące, na któ ry ch te rytorium znajdują się m niejszości narodow e, będą szanow ać praw o osób należący ch do takich m n iejszo ści do ró w no ści w obec praw a, d ad zą im pełną m ożliw ość rzeczy w isteg o k o rzy stan ia z praw c z ło w iek a i p o d sta w ow ych w olności, i w ten sposób b ęd ą chron ić ich uzasad n io n e in te re sy w tej d ziedzinie” ;
- dokum enty z w iedeńskiego spotkan ia KBW E (4 listo p ad a 1 98 6 -1 9 stycznia 1989), zaw ierające: zobow iązanie państw uczestniczących do za pewnienia ochrony praw człow ieka i podstaw ow ych w olności osób należą cych do m niejszości narodow ych na ich terytorium , do pow strzym ania się od dyskryminacji, do ochrony i popierania tożsamości etnicznej, kulturowej, językowej i religijnej itd.;
- dokum enty ze spotkania paryskiego (listopad 1990 roku); podpisanie Paryskiej Karty Nowej Europy79. W odniesieniu do m niejszości narodowych Karta stwierdza: „będzie chroniona etniczna, kulturowa, językow a i religij na tożsam ość m niejszości narodow ych; osoby należące do m niejszości na rodowych mają prawo do swobodnego wyrażania, ochrony i umacniania toż sam ości bez jak iejko lw iek dyskrym inacji i w w arunkach pełnej rów ności wobec praw a” ;
- K onferencja KBW E w K openhadze (5 -2 9 czerw ca 1991); D okum ent spotkania kopenhaskiego konferencji w sprawie ludzkiego wym iaru KBWE stano w i m ięd zy n aro d o w y stan d ard p o lity cz n y o ch ro n y praw czło n k ó w m niejszości narodow ych (przynależność do m niejszości je s t in d y w id u al nym, subiektyw nym w yborem każdej jednostki, osoby należące do m niej szości mają prawo swobodnego wyrażania, zachowania lub rozw ijania swej tożsam ości etnicznej, kulturalnej, językow ej lub religijnej oraz utrzym yw a nia i rozwijania swej kultury we wszystkich jej aspektach, bez jakichkolw iek prób asymilacji wbrew ich woli80;
- powołanie urzędu Wysokiego Komisarza KBWE ds. M niejszości N aro dowych (1992)81.
Lata 90. XX wieku przyniosły więc jakościow o nowe decyzje, polegają ce na tworzeniu standardów ochrony m niejszości. N ajistotniejsze rozw iąza nia to: uznanie prawa jednostki do sam ookreślenia narodow ego oraz kulty wowania własnej tożsamości narodowej (etnicznej) przez każdą osobę; trak towanie praw m niejszościow ych jak o praw indywidualnych; pow ołanie in stytucji komisarzy (KBWE/OBWE, ONZ, RPB, RE).
™ H. Kubiak, D ylem aty zasady sam ostanow ienia, [w:] Europa p a ń stw - Europa narodów. P roblem y et
niczne Europy Środkow o-W schodniej, G. B abiński, W. M iodunka (red.), K raków 1995, s. 29, [za:] Paryska kartu N ow ej Europy, W arszaw a 1991, s. 9.
K" O chrona P ra w ..., op. cit., s. 2 0 -2 1 .
111 M. van der Stoel, Zapobieganie konjliktom w sytuacjach zw iązanych z kw estiam i m n iejszo śc i n a ro
4 8 A n d rzej P o ręb sk i
Podsum ow ując w ątek rozw ażań dotyczący ochrony grup m niejszościo- wych, m ożna stw ierdzić, że system ochrony przechodzi od m odelu niedy skryminacji (gwarantowanie formalnej równości - z racji bycia obywatelem, a nie członkiem określonej grupy) do m odelu pozytyw nego prawa do toż samości czy pozytywnej dyskrym inacji, oznaczającej pewien stopień uprzy wilejowania, ale tylko w tych dziedzinach życia społecznego i politycznego, w których członkow ie m niejszości w naturalny sposób mają m niejsze m oż liw ości od w iększości82.
R egulacje m iędzynarodow e bywają określane m iękkim prawem m iędzy narodowym, gdyż nie posiadają znaczącego bezpośredniego wpływu na roz w iązania w ew nętrzne w poszczególnych państw ach; pełnią raczej funkcję zasad - co wolno, a czego nie wolno um ieszczać w praw ie wewnętrznym . „Obserwowana obecnie fala ożywienia etnicznego wymaga bardziej konkret nych rozstrzygnięć niż konstytucyjny zakaz dyskrym inacji z powodów na rodow ościow ych czy rasowych. Wydaje się, że obecnie najbardziej obiecu jąc y m podejściem do pełnego zagw arantow ania praw m niejszości [...] są rozw iązania wewnętrzne: przyjęcie zapisu konstytucyjnego i ustawy. Regu lacje m iędzynarodowe powinny być rodzajem punktu wyjścia dla rozwiązań krajow ych i je uzupełniać”83.
Należy w szakże pamiętać, że same tylko porozum ienia i akty prawne to konieczny, ale „niew ystarczający w arunek ochrony, prom ocji i integracji m niejszości. Pokojowe współistnienie w społeczeństwach wielokulturowych nie m oże być deklarow ane, musi być realizow ane”84; ważny jest nie tylko system polityczny państw a, ale także kultura polityczna. Rzecz ma się po dobnie jak w przypadku uwagi sformułowanej przez J. Habermasa w odnie sieniu do konstruow ania zjednoczonej Europy (o czym pisałem wcześniej): prob lem nie p o lega na rozw iązaniu trud n ości techno kratycznych, ale na u k sz ta łto w a n iu po w szech n ej św iad o m o ści dobra w sp ólnego, w którym mniejszość będzie chroniona z uwagi na wartości, jakie posiada, a nie z uwa gi na paragrafy.
Podsumowanie
D otychczasow a analiza nie pozwala, jak sądzę, na znalezienie jednej i je d noznacznej odpow iedzi na pytanie o rezultat nałożenia się globalizacji na sytuację grup m niejszościowych. Po pierwsze dlatego, że sama globalizacja jest złożonym, wielowątkowym i pełnym wewnętrznych antynomii procesem kulturow ym , gospodarczym i politycznym . Po drugie zaś dlatego, że świat
82 O ch ro n a p ra w ..., op. cit., s. 34. 81 Ib id e m , s. 37.
1,4 S. K ux. M ięd zyn a ro d o w e p o d ejścia do p ro b le m u m n iejszo śc i n a rodow ych. „S praw y M ięd zy n aro d o w e ” 1992, n r 7 - 1 2 . s. 2 5 - 2 6 .
M niejszości w procesie globalizacji 49
grup m niejszościow ych nie jest jednorodny. Rzetelnych odpow iedzi na ty tułow e pytanie udzielać by zatem należało osobno dla każdego typu grup m niejszościow ych.
W ydaje się jednak, że m ożna sform ułow ać kilka uwag ogólnych, które będą prawdziwe dla większości interesujących nas tutaj zbiorowości:
1. G lobalizacja nie zlikw idow ała problem u statusu m niejszościow ego wszystkich tych grup, które dotychczas taki status posiadały.
2. Próby konstruowania ogólnych teorii grup m niejszościowych nie przy niosły zadow alających rezultatów ; nie należy więc oczekiw ać na znalezie nie jednej formuły opisującej rezultaty globalizacji dla położenia wszystkich grup m niejszościow ych.
3. W wielu przypadkach zm ienił się punkt o dniesienia, w stosunku do którego status m niejszościow y był określany. N ajczęściej funkcję takiego punktu pełniło państwo; obecnie obok lub zamiast państw a pełnić ją zaczy nają bliżej nieokreślone „podmioty globalizacji” (np. kraje tzw. rdzenia, kor poracje m iędzynarodowe, kultura globalna itd.).
4. Globalizacyjny trend ujednolicania kultur grup m niejszościow ych w y wołuje reakcję, polegającą na wtórnej m obilizacji tychże grup.
5. Tożsam ość globalna (w jakim kolw iek w ym iarze, np. europejska) nie zawsze musi stać w opozycji do tożsam ości m niejszościow ej. M ożliwa jest swoista kom patybilność tych tożsamości.
6. Globalizacja oznacza często wyniesienie problemu położenia m niejszo ściowego danej grupy lub kategorii na poziom ponadpaństw ow y, co wiąże się ze zwiększeniem szans na jego upublicznienie, a bywa, że również roz wiązanie (zdobycie określonych praw i/lub przywilejów).
7. Globalizacja nie oznacza bynajmniej zmniejszenia skali zjawiska mniej- szościowości. Potęgujące się transkontynentalne ruchy m igracyjne przyczy niają się i najprawdopodobniej nadal będą się przyczyniać do wzrostu licz by układów m niejszościow o-w iększościow ych.
Bibliografia
Adi M., Mniejszości w prawie francuskim, „Przegląd Polonijny” 2002, nr 4. Babiński G., Grupa mniejszościowa a grupa etniczna. Przeciwko ogólnej teorii grup mniejszościowych, „Przegląd Polonijny” 1982, nr 3.
Barcz, J., Ochrona mniejszości narodowych w systemie KBWE na tle stan dardów europejskich, „Sprawy M iędzynarodow e” 1992, nr 7 -12.
Bednarczyk B., Granice władzy. Wybrane problemy praw i wolności czło wieka, Kraków 2001.
Buchowski M., Tożsamości Europejczyków: jed n o ść i podziały, [w:] D y lematy tożsamości europejskich pod koniec drugiego tysiąclecia, J. Mucha, W. Olszewski (red.), Toruń 1997.
50 A n d rzej P o ręb sk i
Coray R., „ Sprachliche M inderheit" ein Grundbegriff der schweizerischen Sprachenpolitik, [w:] M inderheitsprachen im Kontext, Band 1, M inderheit- sprachen zwischen Vielfalt und Standarisierung, „Bulletin suisse de linguisti- que appliquee” 1999, nr 69/2.
Czarnów S., Współpraca zagraniczna województw, „Państwo i Prawo” 20()0, nr 11 (657), [za:] E. Dynia, Integracja europejska i je j wpływ na urzeczywistnia nie tożsam ości narodowej w ramach struktur regionalnych i lokalnych, [w:] Narody wobec Europy. Negocjowanie tożsam ości, J. M ikulow ski-Pom orski (red.), Kraków 2004.
Dom ański R., Czy je s t ja k iś europejski koniec historii - w stronę wspól noty narodów, [w:] Narody wobec Europy. Negocjowanie tożsamości, J. Mi- kulow ski-Pom orski (red.), Kraków 2004.
Dynia E., Integracja europejska i je j wpływ na urzeczywistnianie tożsamo ści narodowej w ramach struktur regionalnych i lokalnych, [w:] Narody wo bec Europy. Negocjowanie tożsamości, J. M ikulowski-Pom orski (red.), Kra ków 2004.
Giddens A., The Consequence o f M odernity, Cam bridge 1990, s. 64, za: K em pny M ., G lobalizacja, [w:] E ncyklopedia socjolo gii, t. 1, W arszawa 1998.
G ołka M, W ielokulturowość w kontekście globalizacji, „Sprawy Narodo wościowe. Seria N ow a” 1999, nr 14-15.
Górny A., Kaczmarczyk P , Uwarunkowania i mechanizm y migracji m ię dzynarodowych w świetle wybranych koncepcji teoretycznych, „Prace M igra cyjne” 2003, nr 49.
Grom kowska A., Kobiecość w kulturze globalnej. Rekonstrukcje i repre zentacje, Poznań 2002.
Habermas J., Obywatelstwo a tożsamość narodowa. Rozważania nad p rzy szłością Europy, W arszawa 1993.
Hroch M., M niejszości ja k o problem porównaw czy badań nacjonalizmu, „Przegląd H um anistyczny” 1997, nr 2.
Humm M., Słownik teorii fem inizm u, W arszawa 1993.
Janusz G, Bajda P , Prawa m niejszości narodowych. Standardy europej skie, W arszawa 2000.
Knotz K., A kt małżeński, Kraków 2001.
Koryś P , Sokolski M., Czas globalnych migracji. M obilność międzynaro dowa w perspektyw ie globalizacji, „Prace M igracyjne” 2004, nr 55.
Kraas-Schneider F., Bevolkerungsgruppen und Minoritdten. Handbuch der ethnischen, sprachlichen und religiósen Bevolkerungsgruppen der Welt, Stut tgart 1989.
Kubiak H., Dylematy zasady samostanowienia, [w:] Europa państw - Eu ropa narodów. Problemy etniczne Europy Środkowo-W schodniej, G. Babiń ski, W. M iodunka (red.), Kraków 1995.
M niejszości w procesie globalizacji 51
Kubiak H., Migracje międzynarodowe u schyłku X X wieku. Nadzieje i lęki, „Przegląd Polonijny” 1993, z. 3.
Kux S., Międzynarodowe podejścia do problemu mniejszości narodowych, [w:] „Sprawy M iędzynarodow e” 1992, nr 7-1 2 .
Kwaśniewski K., Socjologia m niejszości a definicja m niejszości narodo wej, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa” 1992, t. I, z. 1.
Marden Ch., M inorities in American Society, New York 1952.
M niejszość w warunkach zagrożenia. Pamiętniki Łemków, W. Sitek (red)., W rocław 1999.
Mucha J., Badania stosunków kulturowych z perspektywy mniejszości, [w:] Kultura dominująca ja k o kultura obca. M niejszości kulturowe a grupa d o minująca w Polsce, J. M ucha (red.), Warszawa 1999.
Niedźwiedzki D., Globalizacja i integracja europejska a rewitalizacja et- niczności, [w:] Narody wobec Europy. Negocjowanie tożsamości, J. Mikułow- ski-Pom orski (red.), Kraków 2004.
Nowicka E., Przyczynek do teorii etnicznych mniejszości, [w:] Założenia teorii asym ilacji, H. Kubiak, A.K. Paluch (red.), W rocław -W arszaw a-K ra- k ó w -G dań sk 1980.
Ochrona praw osób należących do m niejszości narodow ych, H elsińska Fundacja Praw Człowieka, W arszawa 1995.
Paleczny T., hasło: „m niejszości”, [w:] Encyklopedia socjologii, W arsza wa 1999.
Paleczny T., M niejszość ja ko socjologiczna kategoria analizy, „Studia So cjologiczne” 1994, nr 2.
Pausch J., Bóhm G., Was der Seele gut tut. Im richtigen Rhythmus leben, Freiburg 2001.
Paweł VI, Encyklika Humanae vitae prom ulgowana 25 lipca 1968. R in sch ed e G ., R assen - und M in d erh eiten p ro b lem e — ein w e ltw eites Phdnomen, „Praxis G eographie” 1985, 15 (2).
Schermerhorn R.A., Towards a General Theory o f M inority Groups, Phy- lon 1964.
Sills D.L. (ed.), International Encyclopedia o f the Social Science, Vol. 10, New York 1968.
Stiglitz J. E., O bolączkach globalizmu, „Res Publica Now a” 2003, nr 7. Stoel van der M., Zapobieganie konfliktom w sytuacjach związanych z kwe stiami mniejszości narodowych, „Sprawy M iędzynarodowe” 1998, nr 3.
Ślęczka K., Feminizm. Ideologie i koncepcje społeczne współczesnego f e minizmu, Katowice 1999.
W ildstein B., Kobiecizm kontra kobiecość, „W prost” 2005, nr 10.
W nuk-Lipiński E., Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, państwo narodowe, Kraków 2004.
Zielińska-Głębocka A., Zasada subsydiarności a samorządność terytorial na w Unii Europejskiej, „Sprawy M iędzynarodow e” 1998, nr 4.