W 1924 roku Coudenhove-Kalergi zaczyna wydawać periodyk „Paneuropa” . W pierwszym numerze, który ukazał się w kwietniu 1924 r. Kalergi publikuje M anifest Paneuropejski. Zawarł w nim jeszcze raz podstawowe tezy dotyczą
18 Ibidem , s. 169. ” Ib id e m , s. 175.
134 Eugen iu sz Brzuska
ce swojej koncepcji Paneuropy. M anifest zaczyna się od dość radykalnego apelu: kto nie jest za Paneuropą, ten jest przeciw Europie i działa na jej szko dę. Jasn o także staw ia spraw ę, iż niezw ykle w ażnym czynnikiem , który kształtuje opinię jest propaganda, dlatego też uważa, że ruch paneuropejski pow inien bardzo m ocno na propagandę postaw ić. G eneralnie M anifest jest jednak streszczeniem jego m onografii20.
Jak się wydaje, po raz pierwszy swe paneuropejskie założenia przedsta wił C oudenhove-K alergi podczas spotkania z prezydentem M asarykiem na H radczanach w 1921 roku. Kalergi tw ierdził, że prezydent Czechosłow acji zaakceptow ał jeg o paneuropejskie przem yślenia, jednakże uw ażał, że nie nadszedł odpow iedni moment, aby realizować śmiałą ideę budowy Stanów Zjednoczonych Europy. Kalergi wiedział dlaczego. M asaryk wraz z greckim prem ierem V enizelosem oraz rum uńskim m inistrem spraw zagranicznych Takem Jonescu próbow ali utw orzyć Stany Zjednoczone W schodniej Euro py. M asaryk w późniejszym okresie udzielał ruchow i Coudenhova niefor m alnego wsparcia, zarów no finansow ego, jak i zw iązanego z posiadanym i wpływam i w całej Europie21.
Latem 1922 roku Kalergi opublikował artykuł zatytułowany Die Europaische Frage, który ukazał się jednocześnie w dwóch wysokonakładowych dzienni kach, „Neue Freie Presse” w Wiedniu oraz w „Vossische Zeitung” w Berlinie. Artykuł ten był właściwie krótkim zarysem paneuropejskiego programu twór cy Unii Paneuropejskiej. Kilka dni później Coudenhove w tych samych ga zetach opublikow ał krótkie ogłoszenie zapraszające wszystkich zaintereso wanych program em paneuropejskim do współpracy w tworzeniu zalążków ruchu paneuropejskiego. Kalergi podał w nich swój prywatny adres w Wied niu i poprosił o nadsyłanie mu odpowiedzi. Podobno w ciągu tygodnia nade szły listy od ponad pięćdziesięciu osób chętnych do wzięcia udziału w przed sięwzięciu. Jednak uważał, że jest to liczba zbyt mała, by zaczynać tworzenie ruchu paneuropejskiego na kontynencie. Dlatego też wstrzymał się z tworzeniem organizacji paneuropejskiej i zdecydował się na napisanie książki, w której wy łożył wszystkie poglądy związane z Paneuropą22.
Książkę zatytułowaną Paneuropa ukończył wiosną 1923 roku. Została ona po raz pierwszy wydana w Wiedniu w październiku 1923 roku. W okresie póź niejszym nastąpiło tych wydań wiele, w wielu językach. Jest znamienne, że nie doczekaliśmy się, niestety, wydania w języku polskim. Jednak owo wiedeńskie pierwsze wydanie było o tyle ciekawe, że do każdego egzemplarza została przez Kalergiego dołączona kartka pocztowa z jego prywatnym adresem wiedeńskim i adnotacją Przyłączam się do Unii Paneuropejskiej. Na kartce byl również do pisek, że informacja dotyczy wszystkich, którzy są gotowi do rozpoczęcia
pra-20 R. C o u d e n h o v e -K a le rg i, D as P a n -E u rtip a isch e M a n ife st. „ P a n e u ro p a ” , k w iecień 1924, s. 3. 21 Id e m , C ru sa d e f o r P a n -E u ro p e , N ew Y ork 1946, s. 76.
Idea Paneuropy R icharda C oudenhove-K alergiego jako determ inanta. 135
cy nad utworzeniem Stanów Zjednoczonych Europy. Twórca idei rozesłał kil ka tysięcy darmowych egzemplarzy do czołowych osobistości życia społeczne go, politycznego i gospodarczego. W krótce nadeszły tysiące, według autora Paneuropy, odpowiedzi. Odpowiedzi były krytyczne bądź afirmujące, a także komentujące nową ideę. Kalergi zdobył tym samym rozgłos, co było jednym z jego celów. Wkrótce rozpoczął szeroką akcję polityczną, propagandową i or ganizacyjną oraz tworzenie organizacji ruchu paneuropejskiego w Europie23. Kolejną europejską osobowością, z którą spotkał się i wymienił opinie Co- udenhove, był austriacki kanclerz Ignaz Seipel. Jak twierdzi autor Paneuropy, spotkał się z Seiplem kilkakrotnie i polityk niezm iennie udzielał mu swego wsparcia. Pierw szy raz obaj panowie spotkali się w gabinecie kanclerskim w Wiedniu, gdzie Seipel podjął Kalergiego. Jak twierdzi ten ostatni, Seipel przeczytał jego książkę, zapoznał się z jego ideą, która odpowiadała austriac kiemu kanclerzowi. Uważał on, że zjednoczenie kontynentu będzie lekarstwem na rozliczne bolączki Europy. Udzielił Kalergiemu poparcia, przydzielił biuro dla centrali organizacji ruchu paneuropejskiego w dawnym pałacu cesarskim w Hofburgu w W iedniu. C entrala organizacji paneuropejskiej m ieściła się tam aż do marca 1938 roku, to jest do aneksji Austrii przez Hitlera24.
Dokładna nazwa centrali brzmiała: Unia Paneuropejska, Centrala. Została ona zarejestrow ana w wiedeńskim m agistracie 9 lipca 1925 roku jak o sto warzyszenie. Jej głównym i zadaniam i były propagow anie idei paneuropej skiej i nadzorowanie działalności poszczególnych krajowych sekcji paneuro pejskich. Organami Centrali było Prezydium oraz dwie rady - Rada Centralna i Rada Wykonawcza. Prezydium składało się z prezydenta, honorowego prezy denta oraz rzecznika. Szczególna rola, według Statutu Unii Paneuropejskiej, przy padała prezydentowi, który w sposób szczególny musiał troszczyć się o to, aby był realizowany program paneuropejski. Najwyższą instancją w Unii była Rada Centralna, która składała się z członków Prezydium oraz delegatów poszczegól nych sekcji krajowych, w pierwszym rzędzie z prezydentów tychże sekcji25.
Od 1925 roku zaczęły funkcjonować sekcje krajowe Unii Paneuropejskiej. Na I Kongresie Ruchu Paneuropejskiego, który odbył się w Wiedniu w paździer niku 1926 roku, wisiało w filharmonii wiedeńskiej, gdzie miały miejsce obra dy, aż 28 flag sekcji krajowych. Bardzo silne sekcje funkcjonowały w Austrii i w Niemczech. Sekcje narodowe nazywały się początkowo: Paneuropejska Unia Austrii, Niemiec itd. Najpierw kwestię nazwy regulował Statut Centrali Unii Pa neuropejskiej z 9 lipca 1925 roku, ale później były one kilkakrotnie zmieniane i dopiero 3 grudnia 1926 roku ustalono, że sekcje krajowe powinny nosić na zwy Paneuropejska Unia w Austrii, w Niemczech itd. Przez dodanie „w” chciano zaakcentować, że istnieje tylko jedna Unia, a w poszczególnych krajach są tyl
21 Ib id em , s. 82. 24 Ib id e m , s. 86.
136 Eugeniusz Brzuska
ko jej reprezentacje. W grudniu 1930 roku powrócono do poprzedniej nazwy. Sprawy proceduralne były w Unii Paneuropejskiej dość skomplikowane. Do zadań organów Unii Paneuropejskiej należało zebranie delegatów, zwoływane w każdym kraju, kom isja i zarząd zwoływane co najmniej raz na dwa lata. Każdy z 50 członków wybierał wtedy dwóch delegatów. Najwyższym orga nem w kraju był sek retariat generalny. Z jed n ej strony był au ton om icz ny, a z drugiej - podlegał centrali. Składał się z prezydenta, skarbnika i rzecz nika. Jak się wydaje, Kalergi zdołał zbudować dość pokaźną organizację26.
W m aju 1927 roku Coudenhove-K alergiem u udało się pozyskać na ho norow ego prezydenta Unii Paneuropejskiej A ristide’a Brianda, francuskiego prem iera, m inistra i męża stanu. Rok później francuski polityk zdecydował się podjąć akcję dyplom atyczną na rzecz przyszłego zjednoczenia Europy. 5 września 1929 roku Briand przedłożył tę kwestię Zgromadzeniu Ligi Naro dów. Jednakże słynna inicjatywa Brianda nie spotkała się z odzewem w ówcze snej Europie. Jednocześnie kryzys gospodarczy i dojście do władzy H itle ra spowodowały, że idea paneuropejska zaczęła być uznawana za utopijną, a przyczółki paneuropejskie na kontynencie upadały. Wybuch wojny zmusił Ka lergiego do emigracji. Wojnę twórca idei paneuropejskiej spędził w Stanach Z jednoczonych, gdzie prow adził wykłady na U niw ersytecie Nowojorskim , dalej także propagow ał swe idee. W czerwcu 1946 roku wrócił do Europy, która przeżywała właśnie rozkwit idei zjednoczeniowych, ale wówczas czo łow ym i budow niczym i zjednoczonej Europy byli już ludzie z nowego po kolenia, a pozycja Coudenhove-K alergiego stawała się coraz bardziej mar ginalna. Kalergi zmarł w 1972 roku27.
Konkluzje
Trudno w tak krótkim tekście pomieścić wszystkie zasadnicze idee dotyczące badań nad osobą Richarda Coudenhove-Kalergiego, nad jego ideą paneuropej ską, a także na rysami organizacyjnymi jego działalności. Coudenhove-Kaler- gi jest postrzegany bardzo niejednoznacznie. Jego styl życia, arystokratyczne poglądy i upodobania czyniły zeń postać nieraz bardzo kontrow ersyjną. Dys kutuje się także nad trafnością jego paneuropejskich idei. Jednak wydaje się, iż jego idee, koncepcje, działalność organizacyjna stały się determinantą mającą w pływ na stosunki m iędzynarodow e w okresie m iędzyw ojennym , a także obecnie, kiedy to idea integracyjna je st uznaw ana za jeden z najw ażniej szych czynników w spółczesnych stosunków m iędzynarodow ych. Zajmuje on poczesne miejsce pośród twórców i myślicieli związanych z ideą integra cji europejskiej. Zawdzięcza to swoim politycznym analizom i intuicji, któ-^ Ib id e m , s. 102. N a tem at ruchu p a n e u ro p e jsk ie g o w P o lsce zob. J. T om biński, P o czą tki ruchu p a n eu ro p ejskieg o ir P olsce, [w:] Z eszyty N aukow e U niw ersytetu Jagiellońskiego, z. 18/1995. s. 82.
Idea Paneuropy R icharda C oudenhove-K alergiego ja k o determ inanta.. 137
re zawarł w swej sztandarowej m onografii - Paneuropie. Stworzył organiza cję, której jedynym zadaniem było budow anie zrębów jed no ści k on ty n en tu europejskiego. Przyczynił się do podjęcia przez czołow ego fran cuskie go polityka okresu m iędzyw ojennego idei zjednoczenia kontynentu jak o oficjaln eg o stano w isk a francu sk iej d y p lo m acji na forum L igi N arodów . Dokonał tego w okresie, który nie sprzyjał integracji. Deklarowanie dzisiaj przez kogoś, że jest przeciwnikiem integracji kontynentu, natychm iast sytuuje go na m argin esie stosunków m iędzyn arod o w y ch - w ok resie międzywojennym nie zawsze tak było. Niewątpliwie Coudenhove-Kalergiego trzeba uznać za po lityka i wizjonera wielkiego formatu.