Formułowane, na podstawie analizy rolnictwa i jego powiązań z innymi działami gospodarki, cele i instrumenty polityki rolnej, ulegają znacznemu skomplikowaniu ze względu na rosnącą siłę oddziaływań globalnych [Kułyk 2013, s. 17-20]. Niektórzy ekonomiści [Woś i Zegar 2002, s. 81, Czyżewski 2004, s. 133-142 i 2006, s. 18 oraz Czyżewski i Grzelak 2004, s. 23-31] uważają nawet, że świat wkroczył w nowe stadium rozwoju cywilizacyjnego, którego motorem staje się globalizacja. Zjawisko to jest pojęciem stosunkowo nowym. G. Kołodko [2008, s. 93] twierdzi, iż po raz pierwszy angielskie określenie globalization zostało użyte najprawdopodobniej w tygodniku „The Economist” w 1959 roku, a wkrótce potem ukazało się w Webster’s Dictionary, wydanym w 1961 roku. Wśród znawców problematyki globalizacji nie ma zgodności co do jej rozumienia, a w literaturze można znaleźć wiele definicji i prób określenia jej znaczenia dla rozwoju współczesnej gospodarki światowej [Sobiecki 2007, s. 27-28]. A. Budnikowski [2001, s. 6] określa globalizację jako „proces coraz ściślejszego scalania gospodarek narodowych, przejawiający się w dynamicznym wzroście międzynarodowych obrotów handlowych, przepływów kapitałowych i usługowych, będący efektem przyspieszenia postępu technicznego.” Globalizacja w tym rozumieniu jest zatem akceleracją trwającego od dawna umiędzynarodawiania procesu gospodarowania. Za sprawą postępu technicznego bowiem już od niemal 200 lat rozwój gospodarczy jest w coraz większej mierze procesem międzynarodowym. Najbardziej do tej sytuacji przyczyniła się rewolucja informatyczna, która, dzięki takim wynalazkom jak komputer, faks, Internet, telefonia komórkowa czy telewizja satelitarna, przyczyniła się do nieocenionego postępu w gromadzeniu, przetwarzaniu i przesyłaniu informacji. Niemniej istotny był także postęp transportu, w dużej mierze dzięki rozwojowi lotnictwa pasażerskiego oraz usprawnieniom w innych rodzajach transportu. Kolejnym ważnym uwarunkowaniem procesu globalizacji była liberalizacja procesu gospodarowania w skali świata i poszczególnych krajów, widoczna w Europie Środkowej i Wschodniej na początku lat 90. podczas przechodzenia od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej [Scholte 2006, s. 65-82]. Globalizacja zmniejszając suwerenność i osłabiając państwo przyspieszyła procesy prywatyzacji, a eliminując monopol państwa w dziedzinie handlu zagranicznego była motorem umiędzynarodowienia własności prywatnej [Szymański 2007, s. 21]. W warunkach zglobalizowanego kapitału finansowego znaczenie państw dodatkowo maleje. Konsekwencją wymienionych procesów jest pogłębienie przepaści między krajami bogatymi i biednymi oraz zwielokrotnienie liczby bezrobotnych [Liberska 2002, s. 32; Deszczyński 2004, s.6-7].
35 Globalizacja może przynosić znaczne korzyści jej uczestnikom (w szczególności krajom ekonomicznie najsilniejszym, gdzie powstaje zdecydowana większość korporacji transnarodowych), ale generuje też wiele zagrożeń, które dla tak specyficznego i wrażliwego działu, jakim jest rolnictwo, mogą być szczególnie niebezpieczne, a nawet destrukcyjne w szczególności w krajach rozwijających się [Kowalczyk 2010, s. 9]. Według J. Wilkina [2007] „liberalizacja handlu i obrotów czynnikami produkcji, w tym kapitału, zmiana roli różnych czynników rozwoju oraz procesy koncentracji produkcji, handlu i kapitału wpływają silnie na miejsce rolnictwa, w gospodarce i łańcuchu żywnościowym oraz na sytuację różnych grup producentów rolnych.” A. Woś [2005, s. 13] zaznacza, że rolnictwo charakteryzuje z jednej strony ograniczone oddziaływanie pozytywnych stron procesów globalizacji, a z drugiej niezwykła podatność na ich negatywne skutki. Głównym dylematem współczesnego rolnictwa krajów wysoko i średnio rozwiniętych w rozwoju gospodarczym jest niewydolność dochodowa rolnictwa, powodująca ubożenie rolników pomimo bogacenia się społeczeństwa nierolniczego.
Rys. 4. Mechanizm zależności pomiędzy zjawiskiem globalizacji, rolą państwa a pozycją rolnictwa
Źródło: [Grzelak 2008, s. 38]
Za sprawą globalizacji przyspieszeniu uległ sekularny trend tanienia produktów rolnych, choć zdaniem J. S. Zegara [2004, s. 130-132] nie można wykluczyć możliwości jego
ograniczanie anonimowości i spontaniczności sił rynkowych
Rynek Rolnictwo Globalizacja Państwo liberalizacja, ograniczenie roli deregulacja deprecjacja (mechanizm rynkowy) Interwencjonizm (mechanizm budżetowy) presja na interwencję
36 odwrócenia. J. Wilkin [2007] stwierdza, że w związku z faktem, że żywność jest artykułem podstawowym i nie dającym się zastąpić niczym innym, a podaż i ceny produktów rolnych podlegają silniejszym fluktuacjom niż większość innych produktów na rynkach światowych, nadrzędnym zadaniem polityki państwa bądź ugrupowań międzynarodowych powinno być łagodzenie szoków wywoływanych tymi fluktuacjami. Wymaga to stosowania większej liczby bardziej kompleksowych i złożonych instrumentów, wprowadzonych dzięki aktywnej polityce państwa, polegającej m. in. na tworzeniu i wspieraniu niezbędnych instytucji (por. rys. 4).
A. Parzonko stwierdza, że globalizacja dotyka większości sektorów współczesnych gospodarek, wśród których jest też sektor rolno-żywnościowy. Stopień jej oddziaływania zależy w dużej mierze od charakteru danego produktu (m.in. jego trwałości i użyteczności), poziomu ochrony oraz udziału w wymianie międzynarodowej [Parzonko 2008]. Produkty mleczne ze względu na swoje specyficzne właściwości (krótkie terminy przydatności do spożycia, łatwa do utracenia jakość produktu ze względu na złe warunki transportu, itd.) są przedmiotem wymiany międzynarodowej tylko w niewielkim stopniu, jednakże badania A. Parzonki [2009, s. 16] wskazują, że zmiany w globalnym popycie i podaży mają wyraźny wpływ na ceny produktów mlecznych, a tym samym na kondycję i kierunki rozwoju podmiotów trudniących się produkcją i przetwórstwem mleka. M. Sznajder [1999, s. 258 – 262] zauważa kilka czynników globalnych, które determinując procesy zmian, decydują o kształcie
światowego mleczarstwa, wśród których wymienia: nieograniczoną konieczność rozwoju mleczarstwa na świecie ze względu na analizy ukazujące niedostatek produkcji mleka w skali
świata (głównie ze względu na wzrost zamożności społeczeństwa i zmianę diety w krajach azjatyckich), biedę jako podstawową barierę rozwoju kosztochłonnego przemysłu mleczarskiego, dwubiegunowość mleczarstwa wyrażającą się w konflikcie interesów ekstensywnej produkcji i intensywnego przetwórstwa, warunkującego jego opłacalność (i związane z tym problemy środowiskowe, wyrażające się oprócz zanieczyszczenia oraz zmiany krajobrazu, ingerencją w bioróżnorodność poprzez wypieranie ras lokalnych przez nieliczne rasy o wysokim potencjalne produkcyjnym [Chabuz 2013, s. 10]), wzrost konkurencji na rynkach światowych, wzrastające znaczenie skali produkcji, dywersyfikację produktów oraz dyktaturę sieci supermarketów, wzmacniającą tendencje koncentracji i wywierające nacisk na jakość, terminowość dostaw i promocję. Należy zaznaczyć, że w ciągu ostatnich trzydziestu lat produkcja mleka na świecie znacznie wzrosła (w latach 1985-2007 z 508 do 676 mln ton). Wyraźnie wzrósł także międzynarodowy obrót produktami mlecznymi (z 9% światowej produkcji w 1985 r. do 18% w 2007), a jego przedmiotem było głównie mleko w proszku, masło i sery. Produktem relatywnie rzadko występującym w obrocie międzynarodowym było
37 mleko świeże i galanteria mleczna. Ich udział jednak w ostatnich latach się zwiększa (z 5 mln ton w 1981 roku do 18 mln ton w 2009 roku). Największy wzrost produkcji zanotowano na kontynencie azjatyckim, gdzie popyt wewnętrzny wciąż znacząco przewyższa produkcję [Parzonko 2009, s. 26].
Globalizacja w wymiarze mikroekonomicznym uwalnia rynek od barier granicznych i podporządkowuje wartości społeczne i środowiskowe zarówno w bliższym, jak i dalszym otoczeniu rolnictwa potrzebie zysku. Procesy koncentracji przyczyniają się do narastania nierówności w podziale dochodu, ograniczając rolę państwa w ramach alokacyjnej, redystrybucyjnej i stabilizacyjnej funkcji polityki fiskalnej. Wywołany przez nasilającą się globalizację brak koordynacji optimów makro- i mikroekonomicznego oraz społecznego i środowiskowego może być częściowo rekompensowany przez, przebiegające równolegle do globalizacji, procesy regionalizacji, które są w gruncie rzeczy egzemplifikacją procesów globalizacji w skali kontynentu [Czyżewski, Grzelak 2006, s. 10]. W przypadku krajów europejskich w dużej mierze odbywają się one za sprawą Unii Europejskiej [Sobiecki 2002, s. 56]. A. Czyżewski A. i Henisz-Matuszczak [2005] uważają, że integracja regionalna ukazuje, iż procesy wzrostowe nie mieszczą się w granicach państwowych, a wiele ważnych kwestii można rozwiązywać skuteczniej w skali ponadnarodowej. Konkurencja między krajami zostaje wyparta przez konkurencją pomiędzy wspólnotami krajów, co w skali świata tworzy zupełnie nową jakość.
Pojęcie regionu należy do podstawowych terminów gospodarki przestrzennej. Mimo powszechnego używania tej nazwy, ze względu na ogromną różnorodność jednostek terytorialnych istniejących w Europie i na całym świecie oraz stopień centralizacji państw, trudno jednak sprecyzować jego uniwersalną definicję. A. Matuszczak [2013, s. 18] uznaje, iż w literaturze przedmiotu funkcjonuje on najczęściej jako „umownie wydzielony obszar, względnie jednorodny, odróżniający się od terenów sąsiednich cechami naturalnymi bądź nabytymi na przestrzeni dziejów.” Brakuje jednak jednoznacznych, powszechnie akceptowalnych kryteriów podziału regionów. D. i S. Korenik [2007, s. 18] wyodrębniają regiony: ekonomiczne, planistyczne, urbanizacyjne, administracyjne, krajobrazowe, społeczne i demograficzne. W praktyce najczęściej spotyka się regiony administracyjne, związane z podziałem terytorialnym państwa. Nie mniej jednak region jest coraz częściej traktowany jako przestrzeń ekonomiczna, która cechuje się określoną konkurencyjnością. R. Domański [1972, s. 7] definiuje region ekonomiczny jako „obszar wyodrębniony z większej całości, z ukształtowanym lub kształtującym się układem ekonomicznym, którego elementy powiązane są między sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania
38 i współzależności o dużym nasileniu.” W. Kosiedowski [Kosiedowski 2001, s. 17] natomiast uznaje, iż jest to układ:
• zorganizowany celowo, to znaczy powołany do realizacji określonych celów ekonomiczno-społecznych i świadomie wypełniający wynikające stąd funkcje i zadania;
• strukturalizowany i hierarchiczny, ze względu na wewnętrzny podsystem regulacji, sterujący całym układem regionalnym;
• względnie wyodrębniony z otoczenia i otwarty w stosunku do otaczającego go
środowiska społecznego, ekonomicznego przyrodniczego, prowadzący z tym otoczeniem wymianę ludzi, dóbr, środków pieniężnych i informacji; - dysponujący zasobami czynników egzogenicznych i endogenicznych, niezbędnych dla prowadzenia określonych form działalności i wzajemnie powiązanych najczęściej na zasadzie sprzężenia zwrotnego;
• transformujący czynnik w dobra i usługi , aby osiągnąć wyniki zgodne z założonymi celami;
• zdolny do samodzielnego określania i wyboru oraz modyfikacji celów, a także do zwiększania stopnia swojej sprawności i stopnia zorganizowania.
Region jako system ekonomiczno-przestrzenny odwzorowuje w rzeczywistości pewien wyodrębniony z otoczenia wycinek przestrzeni ekonomicznej, który może być trwale zamieszkany, zagospodarowany i kontrolowany przez określoną społeczność lub władzę lokalną. Na jego powierzchni znajduje się pewna liczba podmiotów gospodarczych, które są w zróżnicowany sposób powiązane ze sobą i stanowią ważne elementy składowe regionu – systemu. Należy tu wyróżnić przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, tworzące sferę realną oraz organy państwowe, władze samorządowe, instytucje, związki i stowarzyszenia, stanowiące sferę regulacji. Rozpoznanie tych elementów oraz związków przyczynowo-skutkowych zachodzących między nimi ma duże znaczenie zarówno w przedsięwzięciach analityki regionalnej, jak i w projektowaniu zamierzeń rozwojowych [Szewczuk, Kogut-Jaworska i Zioło 2011].
Specyficzne cechy charakteryzujące poszczególne regiony determinują skutki polityki rolnej odnoszącej się zarówno do rolnictwa, jak i obszarów wiejskich. Dla osiągniecia skuteczności tej polityki, konieczne jest bazowanie na szerokich badaniach regionalnych z uwzględnieniem czynników historycznych, przyrodniczych, ekonomicznych, czy społeczno-kulturowych kształtujących regionalne zróżnicowanie obszarów wiejskich [Chmieliński 2006, s. 7]. Mimo mnogości i różnorodności ujęć problemów związanych z regionalizacją, brakuje
39 syntez teoretycznych podstaw regionalizacji rolnictwa [Heller 2006, s. 7-11; Krasowicz, Kuś 2006, s. 3-5]. A. Matuszczak [2013, s. 19] stwierdza, że zgodnie z literaturą przedmiotu [Gorzelak 1999, s. 191-199; Harasim 2006, s. 61-69; Heller 2000; Michna 2000, s. 251-268; Mroczek 1999, s. 385-391] współczesne zróżnicowanie rolnictwa obok uwarunkowań przyrodniczych i zaszłości historycznych wynika także z odmiennych systemów gospodarczych, tradycji, poziomu kultury rolnej, warunków naturalnych, gęstości zaludnienia, stopnia uprzemysłowienia i urbanizacji, rozwoju infrastruktury, stopnia wyposażenia rolnictwa w czynniki wytwórcze, a także przemian agrarnych i polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. Zróżnicowanie regionalne zawiera się w kwestiach, którymi zajmuje się teoria i polityka regionalna. Najczęściej wiąże się je z problemami rozpiętości dochodów, ale także położeniem, infrastrukturą czy też ogólnie pojętym rozwojem. Jak już wcześniej zauważono podstawy wyodrębniania regionów, podobnie jak kryteria i cel delimitacji, mogą być różne (m.in. warunki przyrodnicze, stopień uprzemysłowienia, poziom produktywności rolnictwa, stan i struktura zatrudniania, itd.). Wyodrębnianie regionów może przebiegać zgodnie z dokonanymi wcześniej podziałami administracyjnymi (np. województwo lub kilka względnie jednorodnych województw), planistycznych lub według uzasadnionych przesłanek badawczych.
W pracy przyjęto podział terytorium Europy na regiony zgodny z delimitacją obowiązującą dla potrzeb Farm Accounting Data Network (FADN). Rachunkowość FADN to sieć danych rachunkowości gospodarstw rolnych, wymagająca dostępu do danych dotyczących dochodów, uzyskiwanych w różnego rodzaju gospodarstwach rolnych oraz do ich wyników produkcyjnych. Obowiązek stworzenia takiej sieci został nałożony na każde państwo Unii Europejskiej. Służy ona do oceny i programowania Wspólnej Polityki Rolnej. Uzyskane dane stanowią podstawę do sporządzenia przez Komisję raportów na temat sytuacji w rolnictwie oraz na poszczególnych rynkach rolnych. Corocznie opracowywane raporty przedkładane są Radzie i Parlamentowi Europejskiemu i zostają analizowane w ramach systemu, służąc do corocznego określania dochodów gospodarstw rolnych, funkcjonujących na terenie Wspólnoty, analizy działalności rolniczej oraz oceny skutków projektowanych zmian, dotyczących rolnictwa Unii Europejskiej [Śmigla 2013, s. 376-377]. Pomimo świadomości istnienia wielu dylematów związanych z takim wyborem (np. zróżnicowanie wewnętrzne wyróżnionych regionów) uznano, iż taki właśnie podział daje największe możliwości porównania regionów pod względem produkcji mleka i określenia ich zróżnicowania w skali Unii Europejskiej. W związku z powszechnym w Polsce utożsamianiem pojęcia regionu z administracyjnie wydzielonym obszarem województwa zdecydowano, aby w tytule rozprawy poprzez użycie
40 terminu „makroregion” zaznaczyć, że przedmiotem badań będą obszary większe niż województwa.
Celem powyższych rozważań, stanowiących realizację pierwszego etapu badawczego, była identyfikacja specyficznych cech mleczarstwa w kontekście teorii lokalizacji produkcji rolniczej. Kluczowym dla tego celu było zatem przedstawienie teorii lokalizacji działalności rolniczej, określenie specyficznych cech mleczarstwa wyróżniających je od innych działalności rolniczych oraz poruszenie dylematów związane z koncepcją zrównoważonego rozwoju rolnictwa, osobliwościami współczesnej kwestii agrarnej oraz globalizacją i regionalizacją produkcji rolniczej ze szczególnym uwzględnieniem produkcji mlecznej. Przechodząc do konkluzji można stwierdzić, że:
• obecnie chcąc właściwie określić możliwe zmiany w produkcji regionalnej surowców rolniczych, należy patrzeć kompleksowo. Za najważniejsze komponenty uznaje się proces zmian globalnych (produkcja, liczba ludności, trendy żywieniowe), wynikające z uwarunkowań naturalnych i szeroko rozumianego poziomu rozwoju, koszty wytwarzania danych surowców rolniczych, stopień rozwoju przetwórstwa surowców rolniczych oraz uwarunkowania polityczne, takie jak: filozofia funkcjonowania rolnictwa, czy ludność na obszarach wiejskich i związane z nią ograniczenia
środowiskowe, cła, dopłaty,
• wśród ekonomistów panuje raczej zgodna teza, że ze względu na osobliwości produkcji rolniczej, zachodzi potrzeba odmiennego traktowania rolnictwa od pozostałych działów gospodarki narodowej,
• współczesną kwestię agrarną tworzą zarówno problemy ekonomiczne, wśród których można wymienić niższy od przeciętnego dochód w rolnictwie, starzenie się ludności wiejskiej, wysoką zależność od sektora środków produkcji dla rolnictwa i od przetwórstwa, jak i społeczne, takie jak wyższy od przeciętnego poziom bezrobocia, wykluczenie społeczne, niewielka dywersyfikacja rynku pracy, niska gęstość zaludnienia i gorszy dostęp do usług podstawowych oraz środowiskowe, jakich przykładem może być chociażby wyczerpywalność zasobów czy negatywne efekty zewnętrzne. Słusznym wydaje się być zatem stwierdzenie, iż aby przezwyciężać problemy wynikające z kwestii agrarnej, należy dążyć do zrównoważenia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich,
• decyzje dotyczące lokalizacji jednostek gospodarczych są uwarunkowane wieloma czynnikami, często niezależnymi od samego rolnika, wobec czego obszar swobodnych
41 decyzji jest stosunkowo wąski. Najczęściej gospodaruje się na istniejących już jednostkach. W związku z taką sytuacją rolnicy decydują nad kierunkiem produkcji aniżeli lokalizacją jednostki w sensie fizycznym,
• produkcja mleka cechuje się specyfiką, z której wynikają określone konsekwencje. Z punktu widzenia ekonomiczno-organizacyjnego wyróżnia cztery najważniejsze cechy produkcji mleka na tle innych działalności rolniczych do których zalicza: wysoką pracochłonność i kapitałochłonność produkcji mleka w stosunku do innych działalności rolniczych, wyraźne powiązanie produkcji mleka z produkcją roślinna w gospodarstwie rolniczym, trudną do uzyskania pożądaną jakość higieniczną mleka określoną na podstawie dopuszczalnej liczy komórek somatycznych i bakterii w mleku oraz konieczność współpracy rolnika – producenta z przetwórcą mleka – mleczarnią. Jeśli powyższe cechy nie są rekompensowane ceną produktu lub subwencjami kierowanymi do rolników zajmujących się produkcją mleka,
• globalizacja dotyka większości sektorów współczesnych gospodarek, wśród których jest też sektor rolno-żywnościowy. Stopień jej oddziaływania zależy w dużej mierze od charakteru danego produktu (m.in. jego trwałości i użyteczności), poziomu ochrony oraz udziału w wymianie międzynarodowej. Produkty mleczne ze względu na swoje specyficzne właściwości (krótkie terminy przydatności do spożycia, łatwa do utracenia jakość produktu ze względu na złe warunki transportu, itd.) są przedmiotem wymiany międzynarodowej tylko w niewielkim stopniu, jednakże zmiany w globalnym popycie i podaży mają wyraźny wpływ na ceny produktów mlecznych, a tym samym na kondycję i kierunki rozwoju podmiotów trudniących się produkcją i przetwórstwem mleka.
• procesy koncentracji przyczyniają się do narastania nierówności w podziale dochodu, ograniczając rolę państwa w ramach alokacyjnej, redystrybucyjnej i stabilizacyjnej funkcji polityki fiskalnej. Wywołany przez nasilającą się globalizację brak koordynacji optimów makro- i mikroekonomicznego oraz społecznego i środowiskowego może być częściowo rekompensowany przez, przebiegające równolegle do globalizacji, procesy regionalizacji, które są w gruncie rzeczy egzemplifikacją procesów globalizacji w skali kontynentu. W przypadku krajów europejskich w dużej mierze odbywają się one za sprawą Unii Europejskiej.
42
ROZDZIAŁ II
Koniunktura na rynku mleka Unii Europejskiej
1. Uwarunkowania produkcji mleka w Unii Europejskiej
Produkcję mleka na obszarze Unii Europejskiej uznaje się za jedną z ważniejszych gałęzi produkcji rolniczej [Rasz 2009, s. 1; Ziętek s.47]. Szacuje się, iż stanowiąca ok. 8,3% udziału w produkcji unijnej, produkcja mleka w Polsce odpowiada 15,5% produkcji rolniczej ogółem, 18,5 % towarowej produkcji krajowego rolnictwa oraz 24,5% wartości produkcji zwierzęcej [Seremak-Bulge 2004, s. 2; Rybicki 2009, s. 299]. Znaczenie produkcji mleka dla dochodów producentów rolnych (w Polsce szacuje się, iż z produkcją mleka związanych jest około 30-35% zasobów siły roboczej w rolnictwie, a dla 800 tys. rodzin rolniczych mleko stanowi istotne
źródło dochodu i wyżywienia rodziny [Seremak-Bulge 2005, s. 1]), rola produktów mleczarskich w żywieniu ludności oraz dotychczasowa, wysoka pozycja Unii Europejskiej na
światowym rynku mleka powodują, że unijny sektor mleczarski należy do najważniejszych w gospodarce żywnościowej [Parzonko 2009a, s. 275]. Unia Europejska jest największym na
świecie producentem mleka krowiego i uczestnikiem światowego rynku jego przetworów. Rozszerzenie wspólnoty o kolejnych dziesięciu członków pozwoliło na wzrost produkcji z około 122 mln ton do 143 mln ton, przez co jej udział w światowej produkcji mleka krowiego zwiększył się z 21% do około 25% [International Dairy Federation 2012, s. 89].
Ze względu na cechy szczególne surowca, , mając na uwadze bezpieczeństwo zdrowotne konsumentów, produkcja i przetwórstwo mleka muszą być prowadzone przy zachowaniu rygorystycznych norm higieniczno- sanitarnych [Gornowicz 2003, s. 7]. Dlatego też w unijnym sektorze mleczarskim obowiązują liczne przepisy sanitarno-weterynaryjne, regulujące obowiązujące na terenie Unii Europejskiej warunki produkcji i przetwórstwa [Głowacki 2002, s. 64]. Owo szczególne znaczenie jakości dla przemysłowego przerobu wynika z faktu, że mleko jest surowcem bardzo nietrwałym i biologicznie aktywnym. W kolejnych etapach postępowania z nim można jedynie zabiegać o niepogarszanie jakości, jednakże jakości raz utraconej nie da się poprawić [Iwanicka 2009, s. 120-122]. Mleko wprowadzane do obrotu i kierowane do przetwórstwa powinno zatem:
• być w pełni bezpieczne pod względem zdrowotnym, czyli pochodzić od zdrowych zwierząt, zawierać niskie wskaźniki mikroorganizmów i komórek somatycznych w jednostce objętości oraz być pozbawione substancji szkodliwych dla zdrowia człowieka;
43 • posiadać zadowalającą zawartość użytecznych składników chemicznych, decydujących o zużyciu surowca na jednostkę wyrobu gotowego, co ma znaczący wpływ na koszty przetwórstwa [Seremak-Bulge 2003, s. 20].
Zanim mleko trafi do ostatecznego konsumenta odbywa długą, skomplikowaną „drogę”, zwaną łańcuchem marketingowym, na który składają się poszczególne ogniwa, takie jak: produkcja (rolnik), przetwórstwo (mleczarnia), handel (detaliczny lub hurtowy), szybka
żywność (ostateczny konsument). W zależności od liczby tych ogniw wyróżnić można łańcuch krótki, średni i długi. Różnią się one pod względem wpływu na PKB, subiektywnej oceny rolnika, przetwórcy, handlowca oraz biednego i bogatego konsumenta (por. tab. 1). Ze względu na fakt, że w kolejnych ogniwach łańcucha marketingowego do mleka i jego produktów dodawana jest dodatkowa wartość, cena mleka sprzedawanego przez rolnika znacznie różni się od ceny mleka kupowanego przez ostatecznego konsumenta. Różnica między tymi cenami, nazywana marżą za marketing mleka, odpowiada całej wartości dodanej łańcucha [Sznajder 1999, s. 17-18].
Tabela 1 Analiza łańcuchów marketingowych mleka
Wyszczególnienie Typ łańcucha
Krótki Średni Długi
Ogniwa łańcucha marketingowego 1. Rolnik 2.Ostateczny konsument 1. Rolnik 2. Mleczarnia 3. Handel detaliczny 4. Ostateczny konsument 1. Rolnik 2. Mleczarnia 3. Handel hurtowy 4. Restauracja 5. Ostateczny konsument
Wartość dodana Brak Średnia bardzo duża
Udział rolnika w marży marketingowej
Największy Średni Najmniejszy
Realne spienię-
żenie mleka
Najmniejsze Średnie Największe
Wpływ na PKB Najmniejszy Średni Największy