Unia Europejska charakteryzuje się zróżnicowaniem na wielu płaszczyznach, wśród których jako jedną z pierwszych wymienia się rolnictwo [Matuszczak 2012]. Obok niezależnego od woli człowieka zróżnicowania warunków glebowych, klimatycznych i przyrodniczych występują także różnice w poziomie wskaźników produkcyjnych i ekonomicznych gospodarstw rolniczych [Grontkowska 2012]. W przypadku produkcji mleka istotne znaczenie w kształtowaniu się różnic wskaźników ekonomicznych odgrywa skala produkcji. Potwierdzają to badania wielu ekonomistów specjalizujących się w rozważaniach na temat rynku mleka – A. Parzonko [2006], H. Runowskiego [1995] W. Ziętary [2003, 2003a, 2006, 2006a, 2010], M. Świtłyka i W. Ziętary [2008, 2012], J. Seremak-Bulge [2011], A. Wójcik [2010] oraz badania zależności dochodu z zarządzania w gospodarstwach wyspecjalizowanych w chowie bydła mlecznego od wielkości stada R. Sassa [2007], z których wynika, że sytuacja ekonomiczna gospodarstw nastawionych na produkcję mleka uwarunkowana jest jej skalą. Im większa skala produkcji tym gospodarstwa osiągają wyższe dochody oraz wyższą produktywność i dochodowość ziemi oraz wyższą opłatę pracy.
Struktura rolnictwa w poszczególnych krajach obecnej Unii Europejskiej jest w dużej mierze uwarunkowana historycznie. Według W. Poczty, A. Sadowskiego i J. Średzińskiej [2008] „przemiany strukturalne (...) przebiegały odmiennie we wschodniej i zachodniej części Unii Europejskiej. Kraje Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej, takie jak: Czechy, Słowacja, Węgry, czy kraje nadbałtyckie, poddane zostały w okresie powojennym procesowi kolektywizacji, który prowadził bezpośrednio do powstawania dużych – wielkotowarowych przedsiębiorstw. Po okresie przemian strukturalnych, jakie miały miejsce w krajach Środkowej i Wschodniej Europy, ich miejsce jest uzależnione od przyjętej w danym kraju ścieżki przekształceń własnościowych”. W krajach Europy Zachodniej natomiast procesy koncentracji produkcji wymuszane były przez sytuację rynkową. Interesujące zatem wydaje się zbadanie zróżnicowania w zakresie uzyskiwanych wyników produkcyjnych i ekonomicznych w przekroju regionalnym w szczególności w kontekście wdrożenia reform polegających na odejściu od kwotowania produkcji mleka. Określenie, w których krajach nastąpi największe pogorszenie konkurencyjności gospodarstw, a które na skutek liberalizacji rynku mleka nie sprostają wymaganiom kosztochłonnego kierunku produkcji [Parzonko 2010], wydaje się być jednak niewystarczające ze względu na często znaczne zróżnicowanie przestrzenne produkcji wewnętrznej w krajach Unii Europejskiej. Ważne zatem staje się zbadanie zróżnicowania w zakresie uzyskiwanych wyników produkcyjnych i ekonomicznych w przekroju regionalnym.
157 O utrzymującym się, a nawet wzrastającym zróżnicowaniu wskaźników ekonomiczno-produkcyjnych gospodarstw mlecznych FADN w regionach Unii Europejskiej świadczą zwiększone wartości odchylenia standardowego w 2011 roku względem 2004 roku dla większości badanych zmiennych zarówno dla wszystkich 108 makroregionów, jak i dla 94 makroregionów bez uwzględnienia makroregionów bułgarskich i rumuńskich, które ze względu na najpóźniejsze objęcie mechanizmami regulacji unijnego rynku mleka i zacofanie tamtejszych gospodarstw względem bardziej rozwiniętych państw członkowskich, mogły znacząco wpłynąć na wartości odchylenia standardowego.
Wartość produkcji mleka i przetworów mlecznych w gospodarstwach FADN we wszystkich regionach Unii Europejskiej wynosiła w 2011 roku średnio 149205,30 EUR, jednak odchylenie standardowe przewyższało wartość średnią i wynosiło aż 156013,57 EUR, co oznacza, że wartość produkcji mleka i przetworów mlecznych przeciętnie odchylała się od wartości średniej o +/- 156013,57 EUR (czyli aż o 104,6% wartości średniej). Tak wysokie wartości odchylenia świadczą o dużym zróżnicowaniu wartościowym produkcji w regionach Unii Europejskiej. Dla 94 regionów po wykluczeniu regionów bułgarskich i rumuńskich wartość produkcji była znacznie większa i wynosiła średnio 170009,36 EUR, a odchylała się od tej wartości o średnio 156927,92 EUR, co stanowiło 92,31% wartości średniej. Dla porównania w 2004 roku średnia wartość produkcji mleka i przetworów mlecznych wyniosła 108917,00 EUR z odchyleniem standardowym na poziomie 85669,16 EUR, co stanowiło 78,66% wartości średniej (por. tab.19). Wpływ na ujęcie wartościowe mają jednakże w dużej mierze różnice kursowe, wobec czego zdecydowano o przedstawieniu także innych cech, charakteryzujących gospodarstwa mleczne FADN w regionach Unii Europejskiej. Średnia wielkość ekonomiczna gospodarstw mlecznych FADN w regionach Unii Europejskiej 2011 roku wzrosła z 73,19 ESU odnotowanych w 2004 roku do 181,68 ESU w 2011 roku (207,05 ESU bez uwzględnienia regionów bułgarskich i rumuńskich).
Znacznie zwiększyło się jednak odchylenie standardowe z 63,77 ESU (87,13% wartości
średniej) w 2004 roku do 214,45 ESU (118,04% wartości średniej) w 2011 roku (bez uwzględnienia regionów bułgarskich i rumuńskich 218,83 ESU, stanowiące 105,70% wartości
średniej), co świadczy o zwiększeniu zróżnicowania gospodarstw pod względem siły ekonomicznej w przekroju regionalnym. Nieznacznie wzrosła średnia powierzchnia użytkowanych użytków rolnych z 76,03 ha w 2004 roku do 89,7 ha w 2011 roku. Podobnie jak w poprzednich przypadkach zwiększyło się odchylenie standardowe z 91,09 ha w 2004 roku do 140,24 ha w 2011 roku (odpowiednio z 119,80% do 156,34% wartości średniej). Po wykluczeniu regionów bułgarskich i rumuńskich wzrost średniej powierzchni użytków okazał
158 się znaczący – ze wspomnianych 76 ha w 2004 roku do 102 ha w 2011 roku. Odchylenie standardowe wyniosło 146,5 ha i stanowiło 143,78% wartości średniej. Może to świadczyć o zarysowaniu się wyraźnego podziału na chów ekstensywny pastwiskowy i intensywny alkierzowy. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku liczby krów mlecznych i ich mleczności. Mimo niewielkiego wzrostu średniej znacznie wzrosło odchylenie standardowe (z 39,29 LU stanowiących 72,28% wartości średniej w 2004 roku do 54,68 LU odpowiadających 93,47% wartości średniej w 2011 roku (64,90 LU stanowiących 83,36% wartości średniej dla regionów z wyłączeniem gospodarstw bułgarskich i rumuńskich) w przypadku liczby krów mlecznych oraz z 1196,48 kg/krowę w 2004 roku do 1763,89 kg/ krowę w 2011 roku – 1394,92 kg/ krowę bez uwzględnienia regionów bułgarskich i rumuńskich) (por. tab. 20).
Tabela 20 Wartości średnie i odchylenia standardowe wybranych cech gospodarstw mlecznych
FADN w regionach Unii Europejskiej w 2011 i 2004 roku
Wyszczególnienie 2004 (87) 2011 (108) 2011 (94)* Średnia Odchylenie standar-dowe Średnia Odchylenie standar-dowe Średnia Odchylenie standar-dowe Wielkość ekonomiczna (ESU) 73,19 63,77 181,68 214,45 207,05 218,83 Powierzchnia użytkowanych użytków rolnych (ha)
76,03 91,09 89,71 140,24 101,90 146,51 Udział gruntów dzierżawionych w powierzchni użytków rolnych (%) 58,87 24,51 60,76 24,67 62,41 23,65 Krowy mleczne (LU****) 54,36 39,29 58,50 54,68 65,86 54,90
Pozostałe bydło (LU) 35,78 29,24 37,28 37,89 42,38 38,07 Wydajność mleczna (kg/kr) 6269,40 1196,41 6448,51 1763,89 6902,07 1394,92 Wartość produkcji mleka i wyrobów mlecznych (EUR) 108917 85669,16 149205,30 156013,57 170009,36 156927,92 Powierzchnia UR na
jedną krowę (ha) 1,39 0,79 1,38 0,77 1,44 0,79
Nakłady pracy
ogółem (AWU**) 2,57 3,13 2,78 3,27 2,94 3,47
159 Ciąg dalszy tabeli 19 Nakłady pracy
własnej (FWU***) 1,61 0,29 1,55 0,27 1,58 0,27
Nakłady pracy
najemnej (AWU**) 0,97 3,21 1,23 3,36 1,35 3,59
Udział pracy najemnej w nakładach pracy
ogółem (%)
17,50 22,68 23,22 23,44 23,81 24,37
Wartość dodana netto na osobę
pełnozatru-dnioną (EUR/AWU**)
25660,83 13992,56 29107,81 17651,10 32782,39 15883,51
Koszty na 1 ESU 1969,23 892,29 1098,31 269,77 1125,24 269,30 Poziom dopłat (bez
inwestycji) na 1 ESU (EUR)
373,34 376,48 216,96 114,78 222,76 120,61
* bez regionów bułgarskich i rumuńskich
**AWU – (annual work unit) całkowite nakłady pracy ludzkiej wyrażone w jednostkach przeliczeniowych pracy (osobach pełnozatrudnionych) = 2200 godzin na rok
*** FWU – (family work unit) jednostka przeliczeniowa pracy członków rodziny
**** LU – (livestock unit) jednostka przeliczeniowa zwierząt (krowy mleczne=1, czyli =szt.)
Źródło: opracowanie własne na podstawie http://ec.europa.eu/agriculture/rica/database/database_en.cfm
Nie odnotowano większych zmian w przypadku udziału gruntów dzierżawionych w powierzchni użytkowanych użytków rolnych, co może świadczyć o braku wyraźnego wzrostu zainteresowania dzierżawą dodatkowych gruntów, co wpłynęło również na stabilny wskaźnik powierzchni przypadającej na jedną krowę. Zmniejszeniu uległa natomiast średnia wartość kosztów ogółem w przeliczeniu na 1 ESU. W 2004 roku wynosiła ona 1969,23 euro, podczas gdy w 2011 spadła do 1098,31 euro (1125,24 bez uwzględnienia regionów bułgarskich i rumuńskich). Świadczy to o poprawie organizacji produkcji i zakończeniu inwestycji modernizacyjnych wpływających na wysokość kosztów. Znacząco zmalało również odchylenie standardowe tej zmiennej z 892,29 euro (45,31% wartości średniej) do 269,77 euro (24,56% wartości średniej) – 269,30 nie uwzględniając regionów bułgarskich i rumuńskich, co stanowiło 23,93% wartości średniej.
W 2011 roku względem 2004 roku znacząco zmniejszył się także poziom i zróżnicowanie dopłat z wyłączeniem dopłat do inwestycji w przeliczeniu na 1 ESU. W 2004 roku dopłaty (bez inwestycji) wynosiły 373,34 euro przeliczeniu na 1 ESU i odchylały się średnio od tej wartości o +/- 376,48 euro, podczas gdy w 2011 roku ich poziom spadł do 216,96 EUR/1 ESU a odchylenie standardowe wyniosło 114,78 euro (bez regionów bułgarskich i rumuńskich),
160 76 EUR/1 ESU z odchyleniem standardowym na poziomie 120,61 euro (por. tab. 20). Oznacza to, że zarówno w przypadku całego zbioru regionów, jak i w przypadku skorygowania tego zbioru o regiony nowych państw członkowskich (Bułgarii i Rumunii) wartości odchylenia standardowego wzrastały, co może być przesłanką dla stwierdzenia wzrostu istniejącego zróżnicowania gospodarstw mlecznych Unii Europejskiej w przekroju regionalnym.
O zwiększonym stopniu zróżnicowania gospodarstw mlecznych FADN w regionach Unii Europejskiej może również świadczyć wzrost wartości współczynnika Giniego dla głównych cech opisujących badane gospodarstwa (por. tab. 21). Wzrost wartości współczynnika Giniego oznacza wzrost nierównomierności rozkładu zmiennej, a więc wzrost zróżnicowania danej cechy. Współczynnik Giniego odnoszący się do wartości produkcji mleka i przetworów z mleka krowiego w makroregionach Unii Europejskiej wzrósł z 0,377 odnotowanego w 2004 roku do 0,485 w 2011 roku (0,421 bez uwzględnienia regionów bułgarskich i rumuńskich)(por. tab. 20). Podobny wzrost nierównomierności rozkładu odnotowano w przypadku powierzchni użytków rolnych, wielkości ekonomicznej gospodarstw i liczby krów mlecznych, gdzie wartości współczynnika Giniego rosły zarówno w przypadku analizy wszystkich regionów, jak i bez uwzględnienia regionów bułgarskich i rumuńskich. Oznaczać to może, że wytwarza się wyraźny podział na produkcję intensywną o wysokiej koncentracji oraz ekstensywną, w ramach której dominuje chów wypasowy.
Tabela 21 Wartości współczynnika Giniego dla wybranych cech gospodarstw mlecznych FADN
w makroregionach Unii Europejskiej w 2011 i 2004 roku
Wyszczególnienie 2004 (87) 2011 (108) 2011 (94)*
Produkcja mleka i przetworów z mleka
krowiego 0,377447278 0,484781679 0,420659656
Wielkość ekonomiczna gospodarstw 0,400969681 0,504047142 0,442753538 Liczba krów mlecznych 0,347153077 0,436626841 0,382348924 Wydajność mleczna od jednej krowy 0,106638389 0,152670598 0,11123356 Powierzchnia użytków rolnych 0,462726357 0,572298727 0,526969209
* bez regionów rumuńskich i bułgarskich
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FADN
Wzrosła także nierównomierność rozkładu wydajności mlecznej od jednej krowy w przypadku analizy wszystkich regionów Unii Europejskiej, co może być związane z rozszerzeniem Unii Europejskiej o nowych członków i utrzymującej się różnicy w mleczności krów w krajach UE-15 i UE-12. Wzrost ten był jednak znikomy po odrzuceniu z analizy
161 regionów bułgarskich i rumuńskich. W związku z istniejącym zróżnicowaniem uznano, że determinanty produkcji mleka w regionach Unii Europejskiej mogą się różnić w zależności od wielkości ekonomicznej, liczby krów mlecznych, powierzchni użytkowanych użytków rolnych i wydajności mlecznej krów. W związku z tym postanowiono wykonać analizę skupień i sprawdzić, co wpływa na produkcję mleka w poszczególnych grupach regionów.
3. Klasyfikacja gospodarstw mlecznych FADN w regionach Unii Europejskiej w 2011